پرسمان

عامل اول اين بود كه محيط آن روز جامعه اسلامي يك محيط صد در صد مذهبي بود و مردم تحت انگيزه‎هاي مذهبي بودند. تشويقهاي پيغمبر اكرم به علم و تشويقها و دعوتهاي قرآن به علم و تعليم و تفكر و تعقل، عامل اساسي اين نهضت و شور و نشاط بود. عامل دوم اين بود كه نژادهاي مختلف وارد دنياي اسلام شده بودند كه اينها سابقة فكري و علمي داشتند. عامل سوم كه زمينه را مساعد مي‎كرد جهان وطني اسلامي بود، يعني اينكه اسلام با وطنهاي آب و خاكي مبارزه كرده بود و وطن را وطن اسلامي تعبير مي‎كرد كه هرجا اسلام هست، آنجا وطن است و در نتيجه تعصبات نژادي تا حدود بسيار زيادي از ميان رفته بود به طوري كه نژادهاي مختلف با يكديگر همزيستي داشتند و احساس اخوّت و برادري مي‎كردند. مثلاً شاگرد، خراساني بود و استاد مصري، يا شاگر مصري بود و استاد خراساني.
و از اين شايد بالاتر آن چيزي است كه امروز اسمش را «تسامح و تساهل ديني» اصطلاح كرده‎اند و مقصود همزيستي با غير مسلمانان است، مخصوصاً همزيستي با اهل كتاب؛ يعني مسلمانان اهل كتاب را براي اينكه با آنها همزيستي كنند تحمل مي‎كردند و اين را بر خلاف اصول ديني خودشان نمي‎دانستند و در آن زمان اهل كتاب، اهل علم بودند. اينها وارد جامعة اسلامي شدند و مسلمين مقدم اينها را گرامي شمردند و در همان عصر اول، معلومات اينها را از ايشان گرفتند و در عصر دوم، ديگر در رأس جامعة علمي، خود مسلمين قرار گرفتند.