«بداء» در لغت به معناي ظهور بعد از خفا است. و در قرآن نيز به همين معناي لغوي نيز استعمال شده «و بدالهم من الله مالم يكونوا يحتسبون» و در اصطلاح علما، بداي در تكوين، نظير «نسخ» در تشريع است، و به معناي جديد شدن «رأي» است. بايد دانست كه بدا و نسخ واقعي از ناحيه ي خداوند محال است چون لازمه ي آنها، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «إنّ الله لَم يَبدُله من جهل: همانا خداوند بدايي به خاطر جهل برايش نيست.»و آنچه در مورد خداوند قابل تصور است بدا و نسخ ظاهري است يعني پديدار ساختن امري براي مردم كه در گذشته بر ايشان پنهان بوده است. كه اين امر را خداوند از ازل مي دانسته و از همان آغاز به همين شكل جديد كه پديدار گشته مقدّر داشته است، ولي به جهت مصلحتي كه مقام تكليف آن را ايجاب مي كرد براي مدتي آن را از مردم مخفي داشته و سپس در موقع خود آشكار نموده است، و اين معنا معقول و پذيرفته است. و آيه ي شريفه «لِكُلِّ أَجل كِتابٌ. يمحو اللهُ ما يشاءُ و يُثبِت و عِندهُ أُمُّ الكتابِ: براي هر زمان و دوره اي كتاب (و قانون) است. خداوند هر چه را بخواهد محو يا اثبات مي كند و اُم الكتاب تنها نزد او است» صريح ترين آيه در رابطه با شأن تغيير در تقدير يعني بدا است، چون علم خداوند، آنگونه كه امام صادق (عليه السلام) فرموده اند دوگونه است: «علم مكنون و مخزون كه جز خودش كسي نمي داند كه خود بدا (نشأت گرفته) از آن علم است، ديگري علمي كه به فرشتگان و انبيا آموخته است و ما نيز بدان آگاهيم» بنابراين علمي كه «بدا» از آن نشأت مي گيرد، لوح محفوظ است و علمي كه بدا بدان تعلق مي گيرد «لوح محو و اثبات» است. حال ببينيم مقصود از لوح محفوظ و محو و اثبات چيست.

«لوح محفوظ» و «لوح محو و اثبات»: مقصود از لوح محفوظ (ام الكتاب) همان علم ازلي الهي است كه مقدّرات در آن ثابت و غير قابل تغيير است. و بنا به گفته ي بسياري از مفسران، «لوح محفوظ» و «كتاب مبين» يكي هستند چون (كتاب مبين) همان مقام علم پروردگار است، و در آيه ي شريفه است كه «در زمين و آسمان چيزي به سنگيني ذره از پروردگار تو پوشيده نيست، و هيچ موجودي كوچكتر و بزگتر از آن نيست مگر اينكه در كتابي مبين هست». و مقصود از «لوح محو و اثبات»، صفحه ي گيتي و جهان هستي و طبيعت است. كه سرنوشت و تقدير هر چيزي بر آن ثبت شده لكن هيچكدام از اين تقديرات ثابت نيست. بلكه همه ي آنها جنبه ي اقتضايي دارند.





نتيجه آنكه: تغيير بر حسب مصالح و مقتضيات زمان و مكان و... در لوح محو و اثبات ساري و جاري است كه بدا نيز بدان تعلق مي گيرد. به خلاف لوح محفوظ (علم ازلي الهي) كه از آن تعبير به «كتاب مبين» و «ام الكتاب» نيز شده، تغييرناپذير و ثابت مي باشد.

جوال تفصيلي: (65)

كند براي خداوند مسئله جديدي روشن شده كه قبلا آن را نمي دانسته از او تبّري بجوييد.)(93) روي آن پافشاري ميكنند، همين معنا است كه «بدا» هنگامي به خداوند نسبت داده مي شود به معناي «إبدا» يعني آشكار ساختن چيزي كه قبلا ظاهر نبود و پيش بيني نمي شده است، مي باشد.

از جمله آياتي كه دلالت بر اين حقيقت مي كنند، اين آيه ي شريفه است: «... لِكل أجل كتابٌ، يمحوالله ما يشاءُ و يُثبتُ و عِندهُ أُمُّ الكِتابِ، براي هر زمان و دوره اي كتاب (و قانون) است. خداوند هر چه را بخواهد محو يا اثبات مي كند و «اُم الكتاب» تنها نزد اوست.»

توضيح اين مطلب اينكه: علم خداوند كه با آن، احوال آفريدگان را تدبير مي كند دوگونه است: يكي علم مخزون، كه جز خداوند كسي بدان آگاه نيست كه «لوح محفوظ» ناميده مي شود و ديگري، آن علمي كه خداوند به فرشتگان و پيامبران و ديگر اولياي خود داده كه از آن به «لوح محو و اثبات» نام برده مي شود و همين بخش از علم است كه «بدا» بدان راه دارد.

امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: «خداوند دوگونه علم دارد: علم مكنون و مخزون كه جز خودش كسي نمي داند كه خود بدا (نشأت گرفته) از آن علم است. ديگري علمي كه به فرشتگان و انبيا آموخته است و ما نيز بدان آگاهيم.»(97) بنابراين دو گونه علم داريم: علمي كه بدا از آن نشأت مي گيرد كه لوح محفوظ است و ديگري علمي كه بدا بدان تعلق مي گيرد كه لوح محو و اثبات است. پس بدا عبارت است از محو اوّل و اثبات ثاني و خداي سبحان عالم به هر دو است. و اين حقيقتي است كه هيچ صاحب عقلي نمي تواند منكر آن باشد، زيرا براي تحقق و وجود امور و حوادث، دو نوع پيش بيني متصور است: يكي تحقق قابل تخلف كه به حسب اقتضاي اسباب ناقص، از قبيل شرط و يا علت و يا عدم مانع مي باشد و ديگري تحقق و وجود غير قابل تخلف كه به اقتضاي اسباب و علل تامه ي آن حوادث مي باشد و وجودي است ثابت و غير مشروط و غير متخلف; و آن دو كتابي كه آيه ي مورد بحث يعني كتاب محو و اثبات و ام الكتاب معرفي ميكند يا عبارتند از همين دو مرحله ي از وجود، و يا مبدأ آن دو هستند.

تمامي حوادثي را كه به زمان و اجل محدود مي شوند در بر مي گيرد. و به عبارت ديگر، تمامي موجوداتي كه در آسمان ها و زمين و ما بين آن دو است، دستخوش آن مي گردند. چنانكه خداوند مي فرمايد: «آسمان ها و زمين و آنچه در آنها است جز به حق و اجلي معلوم نيافريديم»(104). از مجموع بحث مي توان نتيجه گيري نمود كه تغيير بر حسب مصالح و مقتضيات زمان و مكان و... در لوح محو و اثبات ساري و جاري است، به خلاف لوح محفوظ (علم ازلي الهي) كه تغييرپذير نيست، پس همه ي موجودات دو جهت دارند، يك جهت تغيير كه از اين جهت دستخوش مرگ و زندگي، زوال و بقا، و انواع دگرگوني ها مي شوند، و يك جهت ثبات، كه از آن جهت به هيچ وجه دگرگوني نمي پذيرند و بدا در همان قسم اوّل است.