مرکز پاسخگويي: دفتر تبليغات اسلامي
موضوع اصلي: اخلاق و عرفان
موضوع فرعي: حضور قلب در نماز
در مورد نماز و حضور قلب توضيح دهيد. اگر كسي نمازش را صحيح و با دقت بخواند، مي تواند هر كاري بكند، مثل تقلّب، ظلم و ...؟! بر عكس آدمي كه انفاق مي كند و به مردم خدمت مي كند و در كارهاي خير پيشقدم باشد، ولي در نمازش سستي به خرج دهد يا بي اهميت باشد. اين مطلب را تشريح كنيد.


پاسخ:
منظور از حضور قلب، دل از غير خدا خالي داشتن است. بنابراين از ظاهر نماز كسي نمي توان فهميد حضور قلب دارد يا نه. چه بسا شخصي ظاهراً با خشوع نماز مي خواند ولي دلش متوجه چيز ديگري است. بنابراين حضور قلب مربوط به امر باطني است.
از روايات استفاده مي شود حضور قلب، روح عبادت است و بدون آن قبول درگاه حق تعالي نمي شود. امام باقر و امام صادق(ع) فرموده اند: نمازي براي تو نيست مگر آن چه بدان توجه قلب كردي. پس اگر تمام آن را غلط به جا آورد يا از آداب آن غافل شود پيچيده شود و به روي صاحبش زده شود.1
حضرت امام خميني در مورد راه هاي تحصيل حضور قلب مي گويد: آنچه باعث حضور قلب شود، دو امر است: يكي فراغت وقت و قلب و ديگر فهماندن به قلب اهميت عبادت را. و مقصود از فراغت وقت آن است كه انسان در هر شبانه روزي براي عبادت خود وقتي را معيّن كند كه در آن وقت خود را موظف بداند فقط به عبادت بپردازد و اشتغال ديگري را براي خود در آن وقت قرار ندهد. انسان اگر بفهمد كه عبادت يكي از امور مهمه اي است كه از كارهاي ديگر اهميتش بيشتر بلكه طرف نسبت با آن ها نيست [= قابل مقايسه نيست] البته اوقات آن را حفظ مي كندو براي آن وقتي موظف مي كند ... از فراغت وقت،مهم تر فراغت قلب است و آن چنان است كه انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و هموم دنيايي فارغ كند و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر متشتّته [=پراكنده] منصرف نمايد و دل را يكسره خالي و خالص براي توجه به عبادت و مناجات با حق تعالي نمايد و تا فراغت قلب از اين امور حاصل نشود، تفرغ براي او و عبادت او حاصل نشود.2
براي حضور قلب عوامل مختلفي ذكر شده كه مهم ترين آن ها عبارتند از:
1- اهميت دادن به نماز،
2- شرايط لازم در تمام مراحل،
3- شناخت و آگاهي،
4- احساس نياز،
5- حضور قلب در تمام حالات،
6- فهميدن معاني نماز،
7- آمادگي قبل از نماز،
8- تعيين مكان مخصوص و دقت مناسب.
از طرف ديگر براي رسيدن به حضور قلب در نماز بايد با عوامل حواس پرتي مقابله كرد كه مهم ترين آن ها عبارتند از:
1- هرزگي قوة خيال،
2- دنيا پرستي،
3- حواس ظاهري،
4- تند خواندن،
5- گناه،
6- چشم چراني،
7- عوامل بيروني،
8- موانع مقدماتي مانند پرخوري، پرخوابي و پرگويي،
9- عادت.
موانع تا نگرداني ز خود دور
تا تو خود را به كلي در نبازي
درون خانة دل نايدت نور
نمازت كي شود هر گز نمازي
كسي كه به خيانت به مردم، كلاه برداري، رشوه خواري، اختلاس،تهمت، غيبت و غيره فكر مي كند، براي او قلبي نمانده است تا در آن خدا جلوه كند. هر چه هست غير خدا است.
دل ز دل بردار اگر بايست دلبرداشتن
دلبر و دل داشتن نَبْوَد طريق عاشقان
دل بر دلبر كي رسد جز دل زدلبرداشتن
يادَم از دل داشتن زن، يا ز دلبر داشتن
گناه لذت مناجات را از انسان مي گيرد و با گرفتن لذت شيريني عبارت، حضور قلب هم خواهد رفت.
امام صادق(ع) مي فرمايد: خداوند به داوود پيامبر فرمود: قرار نده بين من و خودت عالِمي را كه شيفتة دنيا است،چون اين شخص از راه محبت من جلوگيري مي كند. اين ها دزدان راه بندگاني هستند كه به سوي من مي آيند. كم ترين كاري كه من با آن ها مي كنم، اين است كه شيريني مناجاتم را از قلبشان مي گيرم.3
رسم عاشق نيست با يك دل دو دلبرداشتن
يا زجانان يا زجان بايست دل برداشتن
بايد توجه داشت كه نماز صحيح و با حضور قلب خواندن هرگز نمي تواند كارهايي از قبيل ظلم و تقلب را توجيه كند. از روايات استفاده مي شود كه اگر نمازي انسان را از فحشا و منكرات باز ندارد، آن نماز تمام و كامل نيست، چون قرآن مجيد فرمود: انّ الصّلاه تنهي عن الفحشاء و المنكر؛ نماز آدمي را از بدي ها و زشتي ها باز مي دارد.4
در حديثي از پيامبر ا كرم(ص) نقل شده است: كسي كه نمازش او را از فحشا و منكر باز ندارد، هيچ بهره اي از نماز جز دوري اي از خدا به دست نياورده است.5
در روايت ديگر از امام صادق(ع) نقل شده: به مقداري كه نماز مانع از گناه شود، مورد قبول پروردگار واقع شده است.6
در پايان كتاب هاي چهل حديث و آداب الصلاه از امام خميني و اسرار الصلاه از ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي جهت مطالعه پيشنهاد مي شود.

***
پاورقي:
1 فروع كافي، ج 3، ص 363.
2 امام خميني، چهل حديث، ص 426.
3 اصول كافي، ج 1، ص 46.
4 عنكبوت( ) آية 45.
5 تفسير نمون، ج 16، ص 286.
6 همان، ص 287.