اي مفضل در طلوع آفتاب بنگر و در غروب آن كه اگر مردم را قرارگاهي نبوده كه آسايش كنند و استراحت نمايند تا بدنشان از فرسودگي و خستگي قوت گيرد و حواسشا تمركز و نيرو يابد و قوه هاضمه آرامش كند و مهيا و برانگيخته براي واردات غذاها گردد كه اگر شب نمي بود و دائما روز بود انسان نابود مي شد و نور زياد مانع خواب و آرامش او مي گرديد - و از طرفي مردم حريص مي خواستند پيوسته كار كنند و پول و مال به چنگ آورند و بدنهاي آنها پيوسته كاسته مي شد - اگر تاريكي شب مانع نمي شد قرار نمي گرفتند و آن قدر كار مي كردند تا از كار بيفتند.

اي مفضل اگر شب نمي بود زمين از حرارت آفتاب به منزله آتش و مواد تفتيده مانند آهن ذوب شده مي شد كه ديگر حيوانات و نباتات در آن زيست نمي توانستند نمود از اين جهت خداوند عالم به حكمت و تقدير خود چنين مقدر و مقرر فرمود كه آفتاب گاهي طلوع كند و گاهي غروب نمايد مانند چراغي كه گاهي براي اهل خانه برافروزند تا حوائجشان را به آن تمشيت دهند و گاهي خاموس كنند تا استراحت نمايند پس نور و ظلمت كه ضد يكديگرند هر دو براي نظام عالم و انتظام احوال بني آدم آفريده شده و به هم مقرون و آميخته گرديده است كه پشت سر هم قرار گرفته سير و حركت مي نمايند.

فرمود اي مفضل فكر كن در پستي و فرورفتن آفتاب و برآمدن آن كه در هر سال چهار فصل مختلف پديد مي آورد و تدبير در مصلحت حكيم قدير چنان ظاهر مي گردد كه در زمستان حرارت در باطن درخت و نبات پنهان گردد و مواد ميوه ها در آنها متولد و تكون گيرد و در هوا كثافتي پديد آيد كه از آن ابر و باران در هوا متولد شود و ابدان حيوانات و نباتات محكم گردد و قوت يابد و در بهار موادي كه در زمستان در اشجار و نباتات متكون و متولد شده به حركت آيد و ظاهر گردد و بر سر شاخها پديد آيد و گلها و شكوفه ها برويند و حيوانات براي فرزند به هم رساندن به حركت آيند در تابستان به سبب شدت حرارت هوا ميوه ها رسيده گردد و رطوبات فاضله و اخلاط فاسده ابدان حيوانات به تحليل رود و رطوبات روي زمين كم شود بخشكد كه اعمال عمارات و غيره به آساني ميسر گردد و در پائيز هوا صاف گردد و بيماريها مرتفع شود و بدنها صحيح و سالم باشد. و در شبها اعمالي كه مخصوص شب است به عمل آيد و اگر مصالح اين فصول را استقصاء نمائيم سخن به طول انجامد.

نگارنده مترجم گويد: اگر به دقت در كلمات امام ششم عليه السلام توجه شود نسبت به عناصر
و ساير مواد و مواليد كاملا طبق اصول معمول علوم امروزي زمين شناسي و نبات و گياه و جانورشناسي و حتي هيئت و نجوم را بيان فرموده كه اگر ما بخواهيم تطبيق كنيم و تعليمات امام را يك به يك مطابقه با اصول علمي امروز بنماييم كتاب مستقلي خواهد شد و مقصود ما فقط بيان اجمالي مواد درسي مكتب جعفري است كه طريقتي براي توحيد و خداپرستي داشته نه صرف درس علوم طبيعي يا فلكي و رياضي باشد و ما در كتاب جهان اسلام و اسلام در جهان شرحي اجمالا راجع به اين قسمت نگاشته ايم.

فرمود اي مفضل نگاه كن به تابيدن آفتاب كه به چه نحو و با چه تدبير در گردش است خداوند متعال به حكمت خود آسمان را چنان قرار داده كه دوار باشد (مقصود از آسمان منظومه هاي شمسي است) اگر يك موضع و در يك نقطه ايستاده بود و تجاوز نمي كرد بسياري از جهات و ساكنين و مواد و مواليد آن از آن بهره مند نمي شدند و لذا آسمان را دوار قرار داد كه خورشيد مانند چراغ برافروخته و ثوابت و سيارگان مانند مردم اطراف آن در حركت مي باشند سايه و آفتاب و نور و ظلمت است تا همه استفاده كنند و كوهها و ديوارها آفريد كه در گردش سايه آنها هر بار بر سر يك قسمت از مواد باشد تا تفرج نمايد - براي آنكه فيض عام و نفعش تمام باشد مقدر فرموده كه در اول از مشرق برآيد و بر آنچه مقابل آن است بتابد و پيوسته حركت كند و بگردد و سير نمايد و به جاهاي مختلف الاوضاع بتابد و بهره برساند و از نور خود تا به مغرب منتهي گردد و در مشرق كه اول روز نتابيده بتابد پس هيچ موضعي نمي ماند كه آفتاب بر آن نتابد و يا از منافع نور خوشيد بهره مند نشود.

فرمود منزه است آن منعمي كه در خوان احسانش نور خورشيد را بر تمام ذرات تقسيم فرموده است و هيچ ذره اي را بي بهره نگذاشته است.

فرمود اگر آفتاب يكسال يا كمتر تخلف مي ورزيد و براهل جهان نمي تابيد حال ايشان ابتر و ناقص مي ماند بلكه ايشان را در آن حال ثبات و بقا محال بود - نمي بيني مردم در اموري كه حيله و چاره اي نمي يابند به خدا وامي گذارند پس صلاح عالم و بقاء نوع بني آدم بر همين مجاري است - و هيچ تخلفي در عالم رخ نداده است.