ادب و ادبيات در عصر امام صادق


اين مقاله در رساله اشعة من حيات الصادق به قلم استاد انيس المقدس استاد دانشگاه بيروت نگارش يافته كه با اختصار ترجمه و نقل شده است ص 76.

عصر امام صادق عليه السلام عصر حوادث و انقلابات سياسي و فكري و ادبي بوده است كه از دوره عبدالملك بن مروان در شام تا اواسط عهد منصور عباسي كه بغداد را ساحت و در آنجا مركز خلافت را تشكيل داد عصري است كه آبستن به حوادثي عظيم بود كه نتيجه آن تغيير خلافت شد و اين كار در آن عصر اول اسلام كار آساني نبود خاصه كه امويان براي حفظ حكومت جابرانه خود خلق را مي دوشيدند و به هواخواهان خود پول ها مي دادند و چنانچه در كتاب جهان اسلام و تاريخ مفصل اسلام راجع به ثروت اواخر عهد اموي و عمال آن دولت نوشتيم بني اميه و آل مروان عمال خود را در انواع جور و ستم آزاد گذاشته بودند تا هر كاري بخواهند بكنند و بر گردن مردم سوار شوند ولي حكومت آنها را كه خود سهيم در اين منافع هستند حفظ كنند و در اين صورت قطع دست اين عمال از آن ممالك پهناور حجاز - عراق - ايران - افريقا - كار آساني نبود و لذا انقلاب عظيمي برپا كرد تا به همت ايرانيان هواخواه علويين دست امويين از كار كوتاه شد نهايت چون علويين قبول نكردند بني عباس به زمامداري رسيدند و باز هم فتنه و آشوب و انقلاب روي حب و بغض معزول و منصوب ادامه داشت.

رجال كشوري و لشكري از يك طرف اعمال نفوذ مي كردند و متفكرين و مقتدايان علمي و مفتيان مذهبي از طرفي ديگر حامي زمامداران خود بودند مثلا قتيبة بن مسلم و حجاج بن يوسف و موسي بن نصير و طارق بن زياد و مختار و ابومسلم خراساني هر يك براي خود و امام خود سخت فعاليت داشتند.

اما رجال علم و ادب از روات و نحاة و شعراء و فقها نيز در همين خلال از فرصت اشتغال سياسيون با هم استفاده كرده و دور محور وجود امام باقر و صادق (ع) را گرفته علم ادب را
توسعه دادند و ادبيات عرب را روشن كردند و يك صورت معنوي به آن دادند - اباعمرو بن العلاء - اباعبيده اصمعي - حماد و مفضل الضبيي - سيبوبه - خليل ابن احمد - كسائي و افراد ديگري كه طبقه ادباء را تشكيل مي دهند همه از بزرگان اهل لغت و علم و ادب و روايت و شعر و فرهنگ بوده و شعراء و گويندگاني چون اخطل و جرير و فرزدق و عمر بن ابي ربيعه و ذي الرمه و بشار و مروان و سيد حميري و نويسندگان و منشياني مانند عبدالحميد كاتب - عبدالله بن المقفع - محدثين بزرگي مانند ربيعة الراي - ابي حنيفه مالك بن انس - عاصم بن سليمان - شعبة بن الحجاج و غيره.

ستارگان برازنده علم و ادب قرن دوم مي باشند و اكثر اين علماء در علم لغت مشترك و پايه علمي و لغوي آنها بسيار محكم و قوي بوده و لغت عرب را تجزيه و تركيب و تحليل و تفكيك از هم كردند و به يك صورت مهذب و مبوبي درآوردند.