امام جعفر صادق و كلمات قصار طبي


در طول مدت 35 سال دوران امامت و گشايش مكتب جعفري حضرت امام صادق عليه السلام به اصحاب و شاگردان خود كلمات طبي از منبع علم و حكمت سرچشمه وحي تعليم فرمود كه از متون كتب احاديث در ترجمه حال روايت استخراج شده است و آنچه به دست آمده كلماتي است حكمت آميز و مصلحت انگيز و جملات كوتاه در الفاظ بلند در معاني حافظ بهداشت و صحت و مفيد براي علاج عموم دردهاي جسمي و نفساني كه در هر عصر و هر زمان و هر مكان مي توان از آن استفاده كرد و آن را سرمشق سلامت و سعادت زندگي قرار داد و يقين است كه مرور زمان و تحقيقات بيشتري در طب عمومي پرده از روي حقايق بر مي دارد و به اسرار و رموز اين تعليمات پي خواهد برد چنانچه بسياري از اين كلمات روشن و مكشوف گرديده است و مورد اتفاق و استعمال اطباي بزرگ جهان است - و بقيه هم مورد تكريم و تعظيم حكماء و علماء مي باشد تا بررسي هاي آينده آن را تجزيه و تحليل كند و اكنون آنچه در كتاب نفيس طب الامام الصادق (ع) جمع آوري شده نقل و ترجمه مي كنيم تا عموم برادران مسلمان از آن بهره مند گردند.

1- قام الامام ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق عليه السلام... سمي المعالج طبيبا

فرمود: موسي بن عمران عرض كرد يا رب ممن الداء درد از كيست؟ قال مني خطاب شد از طرف ما است و قال ممن الدواء دواء از كيست؟ قال مني - از ما است قال فما يصنع الناس بالمعالج مردم چگونه به صنعت طب علاج مي كنند - خطاب شد يطيب بذلك انفسهم فسمي المعالج طبيبا لذلك ما اين طب را به قلوب آنها الهام مي كنيم تا نفوس خود را معالجه كنند و آن گاه فرمود از اين جهت معالج را طبيب گويند كه نسيم الهام به قلبش مي وزد.

2- قال (ع) اجتنب الدواء ما احتمل بذلك الداء [1] .

بپرهيزيد از دواء اگر احتمال نمي دهيد بدن مريض باشد.

3- قال (ع) من ظهرت صحنه علي سقمه فعالج نفسه بشئي فمات فانا الي الله منه بري (و في لفظ) فقد اعان علي قتله [2] .

فرمود كسي كه بداند مزاجش صحيح است و علاج دردي كند و در آن حال بميرد من از آن بيزارم و او خود اعانت بر كشتن خود كرده مراد آن است كه مردم سالم بي جهت در مقام دواء خوردن برنيايند كه مزاج مريض شود.

4- قال (ع) غسل الاناء و كسح الفناء مجلبة للرزق

فرمود شستشوي ظروف و رفت و روب منزل جلب رزق مي كند يعني بايد تميز بود ظروف غذا را بلافاصله شست و مسكن و مأوا را تميز كرد كثافات و زباله و خاكروبه را بيرون داد تا رزق فراوان شود در اين بيان هم مانند ساير تعليمات دو جنبه رعايت شده يكي نظافت و پاكيزگي كه موجب صحت و بهداشت عمومي است و ديگر اجر و مزد نظافت اجتماعي كه سبب جلب رزق مي گردد.

5- قال (ع) اقلل من شرب الماء فانه يمد كل داء

آب زياد نخوريد تا دردها دامنه دار نشود - از آب هاي آلوده و افراط در آب خوردن از جهت گرمي هوا مي شد به اضافه كه در عصر آن امام وباء و طاعون رخ داد فرمود آب كم بخوريد تا دردها و امراض دنباله دار نشود.

6- قال (ع) ينبغي للشيخ الكبيران ان لا ينام الا و جوفه ممتلي من الطعام فانه اهدأ لنومه و اطيب لنكهته

يعني پيرمردها بايد بدون غذا خوردن نخوابند زيرا با معده خالي خواب آنها ضرر دارد و زيان به سلامتي آنها مي رساند.

7- قال (ع) لعنوان البصري... اياك و ان تاكل ما لا تشتهيه فانه يورث الحماقه و البله و لا تأكل الا عند الجوع و اذا اكلت فكل حلالا و سم بالله و اذكر حديث رسول الله (ص) ماملا، آدمي وعاء شرا من بطنه فاذا كان و لابد فثلت لطعامه و ثلث لشرابه و ثلث لنفسه [3] .

يكي از شاگردانش به نام عنوان بصري بود فرمود بر تو باد كه بدون اشتهاء غذا نخوري زيرا سبب حماقت و ابلهي مي گردد و غذا نخور تا خوب گرسنگي غالب نشود و چون خواستي به غذا شروع كني از غذاي حلال بخور به نام خدا بسم الله بگو و حديث پيغمبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم را فراموش مكن كه فرمود شكم ظروف شرور نيست آن را از غذا پر نكنيد وظايف ديگري هم دارد در حين غذا يك ثلث معده را غذا بده و ثلثي را براي آب بگذار و يك ثلث هم براي نفس كشيدن باقي بگذار.


8- قال (ع) اكل داء من التخمه الا الحمي فانها ترد ورودا

يعني هر دردي از تخمكي كه نتيجه پرخوري است پيدا مي شود مگر تب كه آن از علل داخلي گوشه ي از بدن است.

9- قال عليه السلام ان عامة هذه الارواح (جمع ريح به معني باد) من المرة الغالبه او الدم المحترق او البلغم الغالب فليشغل الرجل بمراعات نفسه قبل ان يغلب عليه شيي ء من هذه الطبايع فيهلكه

يعني عموم اين بادهاي داخل مزاج از غلبه سموم يا خون يا بلغم است پس انسان بايد رعايت مزاج خود را بنمايد يعني در غذا تعديل كند هر چند بار از يك نوع غذا نخورد بلكه هر بار نوعي غذا خورد پس از آن نوع ديگر باشد تا اخلاط غلبه نيابد و موجب هلاكت نشود.

10- قال عليه السلام ان المشي للمريض نكس [4] يعني راه رفتن براي مريض خطرناك است زيرا چه بسيار امراض كه از كثرت كار رخ مي دهد و بايد به استراحت دفع گردد چنانچه امروز به اتفاق دواي مثلا دواي آنفلوآنزا سه روز استراحت كامل است و غيره.

11- قال (ع) لو اقتصد الناس في المطعم لاستقامت ابدانهم [5] .

فرموده اگر مردم در خوراك ميانه رو و مقتصد باشند ابدان آنها استقامت بيشتري خواهد يافت (چه قوت و قدرت غذا صرف دفع اضافي نمي گردد بلكه به اعضاء تقسيم مي شود)

12- قال عليه السلام النوم راحت الجسد و النطق راحة الروح و السكوت راحة العقل [6] .

فرموده خواب استراحت بدن است و نطق استراحت روح است كه تشفي مي دهد و سكوت استراحت عقل است كه به فكر ادامه مي دهد.

13- قال عليه السلام ليس فيما اصلح البدن اسراف انما الاسراف فيما اتلف المال و اضر البدن

يعني در اصلاح بدن از هر جهت اسراف نيست بلكه اسراف در اتلاف مال است كه به بدن مضر باشد.

14- قال عليه السلام الدواء اربعه الحجامة و الطلاء و القي و الحقنه [7] .

دواها چهار قسم هستند 1- حجامت كه گرفتن خون باشد 2- طلاء كه روغن مالي و شربت ها باشد 3- تنقيه (تزريق(4- حقنه كردن (از مخرج دوا داخل كردن).

15- قال عليه السلام لا تدخل الحمام الا و في جوفك شي ء يطفي عنك وهج المعده و هوا قوي للبدن و لا تدخل و انت ممتلي من الطعام [8] يعني در حمام شكم خالي و يا پر از غذا نرويد تا فشار داخلي و خارجي زياني نرساند.

16- قال عليه السلام الا ستلقاء بعد الشبع يسمن البدن و يمري ء الطعام ويسل الداء [9] حركت و راه رفتن پس از سير شدن بدن را فربه مي سازد و غذا را مي گذراند و درد را مي زدايد.

17- قال عليه السلام لا تقربوا النساء من اول الليل صيفا او شتاء و ذلك لان المعده و العروق تكون ممتليه و هو غير محمود اذ يتولد منه القولنج و الفالج و اللقوه و النقرس و الحصاة او تقطير البول او الفتق او ضعف البصر فان اردت ذلك فليكن في آخر الليل فانه اصح للبدن و ارخي للولد و اذكي للعقل و الولد و لا تجامع امرأة حتي تلاعبها و تكثر مداعبتها و تعمز ثديها فانك اذا فعلت ذلك غلبت شهوتها و اجتمع ماءها لان مائها يخرج من ثديها و الشهوه تظهر في وجهها و غينيها ثم اشتهت منك مثل الذي تشتهيه منها و لا تجامع امرأة الا و هي طاهره فاذا فعلت ذلك فلا تقم قائما و لا تجلس جالسا ولكن تميل علي عينك ثم انهض للبول اذا فرغت من ساعتك فانك تامن من الحصاة ثم اغتسل [10] .

فرمود با زنانتان در اول شب خواه زمستان يا تابستان نزديكي نكنيد زيرا معده و عروق پر از غذاست و خون اطراف هضم آن كار مي كند و پسنديده نيست و موجب قولنج و فالج و لقوه و نقرس و سنگ مثانه مي گردد كه بول قطره قطره مي ريزد يا موجب فتق و ضعف چشم مي شود هر وقت قصد نزديكي داريد دقت كنيد آخر شب باشد كه براي بدن بهتر است فرزند خوب تكون مي يابد زيرك و عاقل مي شود هيچ وقت بدون ملاعبه و بازي با زن و مالش پستانهاي او مجامعت نكنيد چه به اين حال او را هم به حال آورده شهوت او تحريك مي گردد و آب او هم جمع مي شود و نشانه اش اين است كه از پستان هاي او رطوبت مي دهد و چشمانش مست مي گردد و او هم مانند شما به شهوت مي افتد و اولا بهتري پيدا مي كنيد.


فرمود با زني كه پاك نيست نزديك نشويد و نشسته و ايستاده مجامعت نكنيد به طرف راست و چپ هم نباشيد و پس از فراغت فوري ادرار كنيد تا مجراي نطفه پاك شود و موجب خشكيدن نطفه و سنگ مثانه نگردد و پس از مجامعت غسل كنيد تا صحت شما تأمين گردد و بدن طاهر شود.

18- قال (ع) ان للدم و هيجانه ثلاث علامات البثرة في الجسد و الحكه في الجد و دبيب الدواب (ما يتخيله الانسان كدبيب النمل في بدنه) [11] .

يعني براي هيجان خون و كثافت آن سه نشانه است اول به ثورات و كوركهائي كه در بدن مي زند دوم خارش پوست - سوم آدمي تصور مي كند مورچه به بدنش راه مي رود.

19- الحمي تخرج في ثلاث في العرق - و البطن و القي تب در سه حال ظاهر مي شود از عروق - از شكم - از ضعف.

20- قال خير ما تداويتم به الحجامه و الطلي و الحمام و الحقنة بهترين طريقه معالجه از خون گرفتن - مالش خارجي - حمام رفتن و حقنه كردن است.

21- قال عليه السلام اغسلوا ايديكم قبل الطعام و بعده فانه ينفي الفقر و يزيد في العمر

فرمود قبل از غذا خوردن و پس از آن دستها را بشوئيد تا فقر برطرف شود و عمر طولاني گردد اين درس عملي بود كه امام صادق عليه السلام به اصحاب بي شمار خود عملا مي آموخت و بديهي است نفي فقر و طول عمر در سايه صحت مزاج حاصل مي شود و منظور بهداشت بدن است و گرنه در حقيقت غني و ثروت با فقر و تهي دستي با طول عمر و كسر آن در ماهيت امر ربطي به شستشوي دست ندارد اما چون في الواقع دستها كه قبل از طعام شسته شود ميكروب و جرثوم و كثافات و آلودگي هاي آن داخل غذا و معده نمي گردد و انسان سالم است و گرنه نكبت و كثافات و آلودگي دامنه داري تمام شئون زندگي را فرا مي گيرد و لذت غذا و مفهوم زندگي بر انسان تلخ مي شود و همچنين پس از غذا آلودگي ها به لباس و بدن و ساير شئون زندگي سرايت مي كند اما دست كه قبلا و بعدا شسته شد صحت و لذت طعام معلوم مي شود و وسايل زندگي هم پس از آن به كدورت و لوث غذا آلوده نخواهد شد.

تجارب طبي اين روش عملي را به ثبوت رسانيده كه نشستن دستها موجب امراض گوناگون شده و حتي به مرگ منجر مي شود كه خود كسالت و مرض موجب فقر است زيرا درآمد حاصله هر كس بايد صرف معيشت روزانه او شود و خرج دوران امراض فوق العاده است كه خودش موجب فقر مي گردد.

نگارنده بسيار شنيده و ديده كه دكترهاي عصر و جراحان بي انصاف كه مريض را در حال خطر ديده اند و قبلا اجرت معاينه و عمل را مبلغي گزاف گفته از همان گفتار مريض را به مرگ نزديك ساخته اند زيرا امكان استعداد پرداخت آن حق طبيب ميسر نبوده فكر آن فقر و فشار مريض از دو طرف حمله آورده مريض را از پاي درآورده است و اين است معني علت فقر در عدم شستشوي دست قبل از غذا و پس از آن هم با رسم امروز و دست دادن ها و تماس با اجسام خارجي كه مورد استفاده عموم است مانند دستگيره هاي اتومبيل و اتوبوس و دست زدن به ميوه هاي بازار ميوه فروشان و ساير شئون همه موجب نقل كثافت و آلودگي دست نشسته مي گردد و دست به دست ميكروبها به معده ها سرايت مي كند تا به مرگ منجر گردد فيلم هاي طبي امروز اين حقيقت را ثابت نموده كه ميكروب ناديدني چگونه از بدن آلوده به بدن ديگري منتقل و موجب امراض گوناگون براي او شده و بسا كه خانواده ها و اقوام را از پا درآورده

بايد دانست كه شستن دست منافات با غذا خوردن با كارت و چنگال و قاشق هم ندارد بلكه چه بسا همان هم بدين ترتيب آلوده گردد يا انسان براي تقطيع نان و نقل ظروف غذا و غيره كه بايد با دست جابجا كند باز اين آلودگي سبب بروز مرض گردد و لذا امام عليه السلام در 1200 سال قبل فرمود دستها را بشوئيد و غذا بخوريد و بعد هم تا نشستيد از سر سفره برنخيزيد و شكر خدا را در نعم بي پاياني كه به شما عنايت فرموده بگذاريد و اين معاني لطيفه را در دو كلمه كوچك بر حسب تفاهم عقول مردم آن عصر خلاصه فرموده انه ينفي الفقر و يزيد في العمر عبارت نشان مي دهد فقر موجود را از بين مي برد و عمر موجود را طولاني و لذت بخش مي نمايد.

وقتي در كتب حديث مخصوصا كتاب نفيس فصول المهمه شيخ حر عاملي ره مطالعه و دقت كنيم مي بينيم كه مواد طبي تعليمي امام صادق عليه السلام خارج از حد و شماره است يعني در تمام شئون زندگاني انساني كه در مدت 35 سال با اصحاب و شاگردانش ادامه داشته به هر يك دستوري براي حفظ صحت و بهداشت و طب عمومي و مداواي امراض معمولي مي دهد تا مردم به خود و خويشتن شناسي از نظر جسم و جان توجه و تعمق نمايند و در اين تعمق و تفكر خداي خالق خود را بشناسند و در پيشگاه او سر تعظيم فرود آورند.


پاورقي

[1] فصول المهمه شيخ حر عاملي و بحارالانوار ج 14.

[2] كشف الاخطار.

[3] بحارالانوار - فصول المهمه شيخ حر عاملي - به نقل طب الامام الصادق (ع) ص 77.

[4] كافي ثقة الاسلام كليني.

[5] فصول المهمه شيخ حر عاملي.

[6] مجالس شيخ صدوق.

[7] فصول المهمه.

[8] فصول المهمه.

[9] بحارالانوار.

[10] اين روايت را در بحار از حضرت امام رضا (ع) هم نقل كرده طب الامام الصادق ص 78.

[11] بحارالانوار ج 14.