مؤلفات امام جعفر صادق


از مزاياي مكتب جعفري اين است كه حضرت صادق عليه السلام شخصا تأليفاتي داشت و تصنيفاتي تدوين و تنظيم فرمود و علومي را كه از مكتب شديد القوي به دست آورده بود به شاگردانش آموخت و به جا گذاشت اين تاليفات در موضوعات كلام - توحيد - اصول دين - فقه - اصول فقه - طب - احتجاج - حكم - مواعظ - آداب و غير ذلك بود كه چنانچه در مقدمه جلد اول گفتيم استقصا و احصاء آن غير مقدور است و آنچه اهل تتبع و تحقيق بيان كرده اند و ما را بدان اطلاعي است بدين شرح است:

1- رساله و نامه اي كه به سوي نجاشي و به اهواز فرستاده معروف به رساله عبدالله بن نجاشي است و نجاشي صاحب رجال مي نويسد غير از اين رساله تصنيفي از امام صادق عليه السلام نديده ام و شايد تا زمان نجاشي كه قريب العهد بوده هنوز تصنيفات آن حضرت جمع و تأليف نشده بود.

2- رساله اي كه خصال در صدوق نقل مي كند و سندش با عمش مي رسد كه از جعفر بن محمد عليه السلام نقل شده است در اين رساله شرايع دين از وضوء و غسل و نماز و زكوة و حيض و صيام - حج - جهاد - نكاح - طلاق احكام صلوة بر پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم و دوستي اولياء خدا و نيكوئي در حق آنها و برائت و بيزاري از دشمنان آنها و نيكوئي به والدين و حكم متعتين - احكام اولاد افعال عباد و جبر - تفويض - حكم اطفال - عصمت انبياء و ائمه و خلق قرآن و وجوب امر به معروف و نهي از منكر - معني ايمان و عذاب قبر - بعث و تكبير - عيدين - احكام نفساء - اطعمه - اشربه - صيد و ذباحه و كبائر و غير ذلك از احكام فقه است كه انواع و اقسام و حدود هر يك را با موضوع و مصاديق بيان فرموده است.

3- كتاب مسمي بتوحيد مفضل است كه در آن رد دهريين و طبيعيين و اثبات صانع حكيم را بيان فرموده و مكرر چاپ شده است كه در جلد اول متن و ترجمه را به قدر فهم خود نگاشتيم.

4- كتاب اهليلجه است كه آن هم به روايت مفضل بن عمر است و سيد بن طاوس در كشف الحجة به فرزندش وصيت و تأكيد نمود كه در سفر و حضر همراه داشته باشد و بخواند و نگارنده هم توصيه مي كند كه اين كتاب را در سفر و حضر همراه داشته باشيد و بخوانيد كه به همه علوم و معارف آشنا مي گرديد.

5- كتاب مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه است كه منسوب به آن حضرت است اين كتاب ضميمه جامع الاخبار چاپ شده و علامه ي مجلسي در مقدمه بحار مي گويد.

ان فيه بعض ما يريب اللبيب الماهر و اسلوبه لا يشبه سائر كلمات الائمه و آثارهم والله اعلم.

صاحب وسايل در آخر كتاب الهداية الثالث مي نويسد «مما ثبت عندنا انه غير معتمد و لذا لم تنقل منه - كتاب مصباح الشريعة المنسوب الي الصادق عليه السلام فان سنده لم يثبت و فيه اشياء منكرة في لفة للمتواتر.

صاحب رياض العلماء در آنجا كه كتب مجهوله را نقل مي كند مصباح الشريعه را در اخبار و مواعظ كتاب معروف متداول مجهول المؤلف معرفي مي كند و خود مي گويد از مؤلفات صوفيه است لكن سيد بن طاوس در آنجا كه سفارش مطالعه حديث اهليليجه را به پسرش در سفر مي كند مي نويسد كتاب مصباح الشريئه از حضرت صادق است و آن كتاب لطيف و شريف است سير و سلوك الي الله را آموخته است.

كفعمي در مجموع غرائب مي نويسد و من كتاب مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه قال الصادق عليه السلام و از آن مطالبي نقل مي كند و به لفظ قال الصادق عليه السلام روايت مي نمايد.

شهيد ثاني (ره) در كشف الريبه و منية المريد و مسكن الفواد و اسرار الصلوة جملاتي و اخباري از آن نقل مي كند و نسبت به امام صادق عليه السلام مي دهد و حتي در اواخر آن به جزم و حتم اين كتاب را از امام صادق عليه السلام مي داند.

سيد حسين قزويني در كتاب جامع الشرائع در مآخذ كتاب خود مي نويسد و مصباح الشريعه منسوب اليه يعني الصادق بشهادت شارح فاضل يعني شهيد ثاني سيد بن طاوس و ملا محسن كاشاني در نسبت كتاب به امام صادق شك نداشتند و گويا تحقيق و تتبع آنها به اينجا رسيده بود كه اين كتاب حتما از امام صادق است.

6- رساله اصحاب است كه كليني در اول روضه كافي به سند خود از اسماعيل بن جابر از ابي عبدالله عليه السلام روايت مي كند كه اين رساله را حضرت براي اصحابش املاء فرمود و امر كرد به هم درس دهند و بخوانند و تعليم نمايند و مطالعه و تعهد كنند كه عمل نمايند و اين رساله را در مساجد و خانه هاي خود نسخ فراوان بگذارند تا در دسترس همه قرار گيرد و هر وقت از نماز فارغ شدند آن را مطالعه كنند و بخوانند و مذاكره نمايند.

اسماعيل بن مخلد سراج مي گويد اين رساله را امام صادق عليه السلام به اصاحبش نوشت:

بسم الله الرحمن الرحيم اما بعد فاسئلو الله ربكم العافيه آنگاه شروع به مطلب مي كند و اين رساله را ما بعدا نقل مي كنيم به نام «رسالة من اصحاب الشيعة و اصحابه».

7- رساله اي براي اصحاب راي و قياس نوشته كه آنها را از عمل زشت و خطاي فاحش خود ممنوع فرموده.

8- رساله اي در غنائم و وجوب خمس املاء فرموده كه در فصل عما تحف العقول نقل شده است.


9- وصيتي است كه براي عبدالله بن جندب نگاشت.

10- وصيتي است كه براي ابي جعفر محمد بن النعمان الاحول نگاشت.

11- نثر الدرر كتابي است كه بعض شيعه نقل كرده اند و كلمات قصار آن حضرت است.

12- كتابي است در وصف محبت اهل بيت - توحيد - ايمان - اسلام - كفر - فسق.

13- رساله اي در طرق مختلف معيشت بندگان است و آن پاسخ مسائلي است كه اصحاب نموده اند كه راه كسب چند است و وجوه نفقات كدام است.

14- رساله احتجاج با صوفيه است كه آنها نهي از طلب رزق مي كردند و امام عليه السلام فرمود اگر چه رزق مقسوم است بايد به سعي و عمل به دست آورد.

15- كتابي در آفرينش انسان و تركيب اين معجون آسماني است كه به چه صنعتي و چه قدرتي مافوق تصور بشر آفريده شده است.

16- حكمة القصيره يا كلمات قصار است كه در تحف العقول از آن به نام حكم و آداب نقل كرده است و اين هم يكنوع از تأليف و تصنيف است كه املا مي كنند و ديگري انشاء مي نمايد و مي نويسد و بسياري از روات و محدثين نقل كرده اند.

17- رساله اي كه نجاشي نسخه آن را در ترجمه محمد بن ميمون زعفراني نقل كرده مي نويسد اين رواي عامي است ولي يك نسخه از امام صادق عليه السلام روايت كرده است.

18- رساله اي كه فضيل بن عياض روايت كرده كه آن را هم نجاشي نقل نموده مي نويسد اين راوي بصري و ثقه و عامي است كه روايتي از ابي عبدالله الصادق عليه السلام نقل نموده.

19- نسخه اي است كه عبدالله بن ابي اويس بن مالك بن ابي عامر اصبحي حليف بني تميم بن مرة از آن حضرت نقل كرده و نجاشي مي نويسد له نسخة عن جعفر بن محمد عليهماالسلام

20- رساله اي است كه سفيان بن عيينة بن ابي عمران هلالي به نقل نجاشي نقل كرده و نوشته نسخة عن جعفر بن محمد عليه السلام.

21- نسخه ايست كه ابراهيم بن رجاء شيباني به نقل نجاشي نقل كرده و نوشته له عن جعفر بن محمد عليهماالسلام نسخة

22- كتاب يرويه جعفر بن بشير بجلي كه شيخ در فهرست مي نويسد كتابي است منسوب به جعفر بن محمد به روايت علي بن موسي الرضا عليه السلام.

23- كتاب رسائلي است كه جابر بن حيان كوفي نقل كرده و يافعي در مرآت الجنان نقل نموده له كلام تفيس في علوم التوحيد و غيرها و اين جابر بن حيان همان شاگرد امام صادق است كه هزار ورق متضمن پانصد رساله از تعليمات امام صادق نوشت.

در رجال شيعه اسمي از جابر نيست و بزرگان مانند شيخ طوسي و نجاشي كه قريب العهد بوده اند چيزي نقل نكرده اند ولي ابن نديم در الفهرست مي نويسد قالب الشيعه ان جابر بن حيان من كبارهم واحد الابواب فيهم و ما علت ترديد را بعدا معلوم مي كنيم.

24 - رساله تقسيم رؤيا و خواب است كه در كشف الظنون منتسب به امام صادق عليه السلام نموده