يكي از پرخاطره ترين مكان هاي مدينه، قبرستان بقيع است; جايي كه آن را پيش از آمدن پيامبر (صلي الله عليه وآله) بقيع الغرقد مي ناميدند. غرقد نوعي درخت است كه در گذشته، داخل اين قبرستان و يا در كنار آن وجود داشته و به تدريج با گسترش قبرستان، آن درخت ها ـ كه به نظر برخي توت بوده ـ از ميان رفته است.

بقيع به عنوان زميني در حاشيه بخش مركزي يثرب پيش از اسلام، گورستان مردم اين شهر بود و پس از اسلام نيز به عنوان مهم ترين گورستان مدينه شناخته شد. اين گورستان با وسعت نسبتاً زياد خود ـ به مانند نوع قبرستان هاي كهن كه در محيطي باز و پراكنده قرار داشته ـ در طول قرون مختلف اسلامي، مدفن صحابه، تابعين و مهم تر از همه، چهار تن از امامان (عليهم السلام) بوده و از اين رو محل زيارت تمامي زائران مدينه منوره است.

بقيع در ناحيه شرقي مسجدالنبي و تقريباً در فاصله يكصد متري آن واقع شده و بارها حدود آن تغيير كرده است. اين قبرستان تا يكصد سال پيش، خارج از حصار قرار داشته، اما اكنون در ميان شهر مدينه واقع شده، از چند سوي در محاصره خيابان هاي ستين، عبدالعزيز و ابوذر قرار گرفته و مبدأ خيابان باب العوالي از بقيع آغاز مي شود.



[ صفحه 323]



بقيع در آغاز دولت اسلاميِ مدينه، مانند پيش از اسلام، به عنوان قبرستان، مورد استفاده قرار گرفت. يكي از نخستين مهاجران كه در بقيع مدفون شد، عثمان بن مظعون بود. وي در مكه به پيامبر (صلي الله عليه وآله) گرويد، سپس به حبشه هجرت كرد و پس از مهاجرت به مدينه در جنگ بدر حضور يافت و آنگاه درگذشت. به نقل از ابن حجر، وقتي عثمان بن مظعون درگذشت، رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در حالي كه اشك از چشمانش سرازير بود، او را بوسيد. زماني هم كه ابراهيم فرزند پيامبر (صلي الله عليه وآله) درگذشت، حضرت فرمود: او به سلف صالح ما عثمان بن مظعون پيوست. [1] .

پراكندگي قبرستان، از همان زمان مطرح بوده و به همين دليل است كه اكنون برخي از قبور صحابه، در فاصله اي بسيار دورتر از بخش اوليه آن ـ در زمان ما ـ قرار گرفته است. براي نمونه مي توان به فاصله قبر سعدبن معاذ با قبور ائمه اطهار (عليهم السلام) اشاره كرد. از ديگر چهره هاي معروف صحابه كه در دوره حيات پيامبر (صلي الله عليه وآله) درگذشت و در بقيع آرميد، همين سعدبن معاذ است كه در نبرد خندق مجروح شد و چندي بعد به شهادت رسيد.

گفتني است كه محدوده حد فاصل ميان بقيع و حرم پيغمبر (صلي الله عليه وآله) تا چند سال پيش مجموعه اي از خانه ها و كوچه و بازار و كتابخانه عارف حكمت را تشكيل مي داد كه بخش هاي مختلف آن به مرور از ميان رفت و در حال حاضر به صورت يك فضاي سنگفرش باز به عنوان حياط باز مسجد مورد استفاده است. در اين محله كه ميان شيعيان به محله بني هاشم شهرت دارد، خانه اي وجود داشت كه به عنوان خانه امام جعفر صادق (عليه السلام) شهرت داشت و كوچه تنگ مزبور را نيز به عنوان زقاق جعفر مي شناختند. از اين خانه و كوچه كه در حوالي سالهاي 60 تا 63 تخريب شد، تصاويري برجاي مانده است.



[ صفحه 328]

حضرت امام جعفر صادق عليه السلام در هفدهم ربيع الاول هشتاد و سه هجري در مدينه ي منوره تولد يافت و بيست و پنجم شوال سال صد چهل و هشت هجري در شصت و پنج سالگي در همان شهر به شهادت رسيد.

مزار شريفش در قبرستان غريب «بقيع» است. دوران امامت آن حضرت سي و چهار سال - از سال 114 تا 148 هجري - بود.

حضرت امام صادق عليه السلام از فرصت برخورد دو سلسله ي «بني اميه» و «بني عباس» كه به افول عصر اموي و انتقال قدرت به سلسله ي عباسيان انجاميد، كمال بهره وري و استفاده را كرد و هسته ي مركزي تشيع را درخششي پايدار و ابدي بخشيد. آن امام همام، با نگرشي ژرف به اوضاع عمومي آن روز مسلمانان، آغازگر نهضتي فراگير در ابعاد علمي و فرهنگي معارف اسلامي گرديد و به همين منظور حدود چهار هزار و اندي شاگرد را، كه هر كدام خورشيدي فروزنده در اسلام هستند، تربيت كرد.

بر اثر همين تعليم و تعلم و انقلاب علمي - فرهنگي به زعامت آن حضرت بود كه اسلام راستين از زير پرده هاي حجاب حاكمان ظلم و جور و تزوير، آشكار و دوران تمدن عظيم اسلامي پايه ريزي گرديد.



[ صفحه 12]



منصور دوانيقي (دومين طاغوت عباسي) در دوازدهم ذي حجه ي سال صد و سي شش هجري بر مسند خلافت نشست و پس از بيست و دو سال اميري غاصبانه بر جامعه ي اسلامي سرانجام در ششم ذي حجه ي سال صد و پنجاه و هشت هجري از دنيا رفت.

سال هاي آخر دوران امامت امام صادق عليه السلام حدود دوازده سال در عصر خلافت منصور دوانيقي بود. او طاغوتي بسيار خونخوار بود، براي حفظ حكومت خود، بسياري از سران و برجستگان آل علي عليه السلام و سادات آن خاندان محترم را كشت. عاقبت نيز پس آزارهاي بسيار بر امام صادق عليه السلام حضرتش را مسموم و به شهادت رسانيد.

از آن جا كه آن حضرت، معصوم هشتم و امام ششم شيعيان است، اين مجموعه نيز در هشت فصل و شش موضوع براي دوستداران و شيعيان صادق، گردآوري شده است. اميد آن كه مرضي خاطر فرزند برومندش، حضرت بقيةالله الاعظم - ارواحنا له الفدا - قرار گيرد و ثواب آن را به ارواح پاك امامان معصوم عليهم السلام و پدر بزرگوارم - رحمة الله عليه - تقديم مي كنم. همزباني و همدلي دوستان و استادانم:

حجت الاسلام حاج شيخ رضا اصلاني، حجت الاسلام حميد خيري، سيد محمد سادات اخوي، محمدمهدي عليقلي و محمد مطهر را نيز از هنوز تا هميشه سپاس گزارم.

و السلام علي من اتبع الهدي ربيع الاول /1426

اميرحسن احمدي



[ صفحه 13]

سيدي أباعبدالله الحسين

هذه صفحة غراء من حياة حفيدك الامام أبي عبدالله جعفر بن محمد الصادق عليه السلام، ارفعها اليك يا مولايي رمزا للحب و الولاء.

عبدك

علي محمد علي دخيل



[ صفحه 399]

عبدالكريم بن ابي العوجا، يكي از افرادي است كه در سده دوم هجري/هشتم ميلادي به زنديق معروف بودند. وي بدون ترس، در مراكز مقدس مسلمانان حاضر شده، به اظهار عقايد خود مي پرداخت. گفت وگوهاي او با امام صادق (عليه السلام) و شاگردان ايشان، شيوه ي استدلال جعفر بن محمد (عليه السلام) را با كساني كه به آفريدگار اعتقاد نداشتند، نشان مي دهد. اين مقاله علاوه بر بيان عقايد و مسلك ابن ابي العوجا، به بررسي گفت وگوهاي او با امام صادق (عليه السلام) مي پردازد.

واژه هاي كليدي: امام صادق (عليه السلام)، عبدالكريم بن ابي العوجا، زنادقه، دهريون، ابن مقفع.

از امام صادق (عليه السلام) و ساير پيشوايان مذهب جعفري عليهم السلام روايات فراواني درباره دلالت نجوم برظهور پيامبران و ائمه عليهم السلام وارد شده است از جمله:

1 - امام محمد باقر (عليه السلام) فرموده است: «نبوت حضرت نوح از طريق علم نجوم به دست آمد» [1] (و مردم از آن خبردار شدند).

2 - امام صادق (عليه السلام) فرمود: «آزر منجم نمرود بود و جز به فرمان او كاري انجام نمي داد «آزر» شبي اوضاع كواكب را مشاهده كرد، صبحگاهان به نمرود گفت: ديشب امر عجيبي مشاهده كردم، نمرود گفت:

چيست؟ گفت: در زمان ما كودكي به دنيا خواهد آمد كه نابودي ما به دست اوست و به همين زودي مادرش به او آبستن خواهد گشت. نمرود شگفت زده پرسيد آيا مادرش هنوز به او آبستن نشده؟ گفت: نه، نمرود فرمان داد مردها از زنها جدا گردند در همين زمان مادر ابراهيم (عليه السلام) به ابراهيم آبستن شد، نمرود چون از اين امر اطلاع يافت فرمان داد زنان متخصص امر زايمان و جنين شناس، شكم زنان شهر از جمله مادر ابراهيم را معاينه كردند، پس از معاينه مادر ابراهيم (عليه السلام) گفتند:

بچه اي در آن نمي بينيم، ديگربار منجم بشارت داده گفت: آن فرزند (ابراهيم عليه السلام) به آتش خواهد سوخت [خبر از در آتش افتادن ابراهيم دادند] اما از طريق علم نجوم نفهميد كه خداوند او را نجات خواهد داد [2] به گفته ي سيد بن طاووس(ره) اين حديث در تفسير علي بن ابراهيم، در تاريخ طبري، در قصص الانبياء راوندي، در تفسيرثعلبي و ديگران بازگو شده است. سيد مي افزايد: اخترشناسان از نبوت و رسالت حضرت موسي بن عمران (عليه السلام) خبر دادند، همچنين خبر از زاده شدن او دادند، از اين رو فرعون فرمان داد پسران بني اسرائيل را كشتند، چنان كه زمخشري هم در تفسير كشاف به قلم آورده است. اخترشناسان از رسالت حضرت مسيح (عليه السلام) خبر دادند، گروهي به ديدار او شتافتند و به مادرش مژده ي رسالت او را رساندند.

چه بسيار حوادث و رويدادهائي كه امام راجع به آنها سخن گفته و بعداً واقع شده اند و چه جرياناتي كه امام درباره آنها صحبت فرموده و همانگونه شده اند كه امام فرموده بود، چنانكه بطور مكرر پيرامون حكومت و سلطنت عباسيان سخن گفته است پيش از آنكه آنها قدرت را به دست بگيرند. ابومسلم خراساني نزد امام آمد و درگوشي با امام صحبت كرد و اظهار داشت كه مردم را به حكومت ايشان دعوت مي كند و انبوهي از جمعيت هم پاسخ مثبت داده اند. امام صادق (عليه السلام) به او فرمود: آنچه تو به آن اشاره مي كني نشدني است. حتماً بچه هاي عباس با حكومت بازي خواهند كرد.

ابو مسلم نزد عبدالله بن حسن رفته او را دعوت كرد و عبدالله هم خانواده اش را گرد آورد و قيام كرد و امام صادق (عليه السلام) را نيز براي مشورت فرا خواند. وقتي امام حاضر شد و ميان سفاح و منصور نشست و مورد مشورت قرار گرفت، دست مباركش را بر دوش سفاح گذاشت و فرمود: نه به خدا سوگند! ابتدا اين سلطنت مي كند. - سپس دست خود را بر شانه منصور نهاد و فرمود: - و فرزندان اين با حكومت و سلطنت بازي مي كنند. سپس برخاست و از مجلس بيرون رفت. [1] .

بار ديگر عبدالله بن حسن امام را دعوت كرد تا با پسرش محمد بيعت كند. امام فرمود: به خدا سوگند اين كار نه براي تو است و نه براي فرزندان تو، بلكه به سفاح و سپس به منصور مي رسد و بعد به فرزندان او.

وقتي امام از مجلس خارج شد ابوجعفر منصور به دنبال امام بيرون آمد و پرسيد: آيا مي دانيد چه مي گوئيد؟

امام پاسخ داد: آري، به خدا سوگند مي دانم چه مي گويم و اين كار خواهد شد. [2] .

ابن طلحه مي گويد: (1) وي از بزرگان و سادات اهل بيت است . صاحب علوم كثير، عبادت فراوان ، اوراد دائم زهد آشكار و تلاوت بسيار، معاني قرآن كريم را بدقت بررسي و از اقيانوس قرآن گوهرهاي ارزنده را استخراج مي كرد و نتايج شگفتي به دست مي آورد و اوقاتش را به انجام طاعات گوناگون تقسيم مي كرد به گونه اي كه از خود در آن باره حساب مي كشيد. ديدنش انسان را به ياد آخرت مي انداخت و شنيدن سخنش باعث پارسايي در دنيا مي شد. نتيجه پيروي از رهنمودهايش بهشت بود، نور جمالش ‍ گواهي مي داد كه او از سلاله نبوت است و پاكيزگي اعمالش روشن مي ساخت كه او از دودمان رسالت است . گروهي از بزرگان مذاهب و دانشمندان برجسته آنها مانند يحيي بن سعيد انصاري ، ابن جريح ، مالك بن انس ، ثوري ، ابن عيينه ، ابوحنيفه ، شعبه ، ايوب سجستاني و ديگران از او حديث نقل كرده اند و از دانشش بهره جسته اند.

و اين بهره مندي از او را براي خود منقبتي دانسته و باعث شرف و فضيلت خويش شمرده اند.



مي گويد: او چندين لقب دارد كه مشهورتر از همه صادق است و از جمله آنها صابر، فاضل و طاهر مي باشد.



امّا مناقب و صفات آن حضرت بيش از حد شمار است و عقل و فهم شخص آگاه و بصير درباره انواع مناقبش حيران است تا آن جا كه علوم سرشاري كه به خاطر تقواي زياد بر قلبش جاري بود، همه احكامي را كه علل آنها براي كسي قابل درك نيست و علومي را كه عقول از احاطه به حكم آنها قاصر است به او نسبت داده و از وي روايت

كرده اند.

گويند كتاب جفري كه در مغرب به پسران عبدالمؤ من به ارث رسيده ، از جمله سخنان اوست . براستي كه اين خود منقبتي والا و در مقام فضايل ، مرتبه بلندي است .



1. ابن ابي حازم گويد: من در خدمت جعفر بن محمّد عليه السلام بودم ناگاه دربانش آمد و گفت سفيان ثوري پشت در است ، فرمود: بگو بيايد. سفيان وارد شد، جعفر بن محمّد عليه السلام فرمود: اي سفيان تو كسي هستي كه پادشاه در جستجوي تو است و من از پادشاه بر حذرم ، بلند شو و از منزل محترمانه بيرون برو. سفيان عرض كرد: يك حديث بفرماييد تا بشنوم و برخيزم . جعفر بن محمّد عليه السلام فرمود: ((پدرم از قول جدم براي من نقل كرد كه رسول خدا صلي اللّه عليه و اله فرمود: كسي كه خداوند به او نعمتي داده ، بايد خدا را حمد و سپاس گويد و هر كه ديرتر روزي اش را رساند، بايد از خداوند طلب آمرزشي كند و هر كه به او اندوهي رسيد، بايد بگويد: (( لا حول و لا قوة الا باللّه (العلي العظيم ) )) . همين كه سفيان بلند شد، جعفر بن محمّد فرمود: سفيان اين سه را فراگير كه بسيار مهم است .



2. سفيان مي گويد: بر جعفر بن محمّد عليه السلام وارد شدم در حالي كه جامه اي از خز سياه بر تن و عبايي از خز بر دوش داشت . با تعجب به آن حضرت نگاه مي كردم ! فرمود: ((اي ثوري ! چه شده است كه به ما نگاه مي كني شايد تو از لباس ما در شگفتي ؟ عرض كردم : يابن رسول اللّه اين لباس شما و پدرانتان نيست ، فرمود: اي ثوري ! آنها در زمان تنگدستي و نيازمندي بودند، به مقدار تنگدستي و نيازمنديشان عمل مي كردند و امروز هنگام فراواني نعمت است . آنگاه آستين جامه را پس زد، زير آن جامه پشمينه سفيدي نمودار شد كه دامن و آستينش از دامن و آستين لباس رويي كوتاهتر بود، فرمود: اي ثوري ! اين لباس زير را براي خداي تعالي و اين لباس ‍ رويي را براي شما پوشيده ايم . آنچه براي خداست پنهان داشته ايم و آنچه براي شماست آشكار كرده ايم .))



3. هياج بن بسطام مي گويد: جعفر بن محمّد عليه السلام بقدري ديگران را اطعام مي كرد كه براي خانواده خويش چيزي نمي ماند و همواره مي فرمود: ((كار نيك به كمال نمي رسد مگر به سه چيز: تاءخير نينداختن ، كوچك شمردن و پنهان داشتن .))(2)



4. از عمرو بن ابي مقدام نقل شده كه مي گويد: من هر وقت به سيماي جعفر بن محمّد عليه السلام مي نگريستم ، مي فهميدم كه او از دودمان نبوت است .



5. برذون بن شبيب نهدي كه اسم اصلي اش جعفر بود مي گويد: از جعفر بن محمّد عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: ((درباره ما همان حقي را رعايت كنيد كه عبد صالح - حضرت خضر - درباره يتيمان رعايت كرد كه پدر و مادرشان صالح بودند.))



6. از صالح بن اسود نقل شده كه مي گويد: از جعفر بن محمّد صلي اللّه عليه و اله شنيدم كه مي گفت : ((از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نياييد زيرا هيچ كس بعد از من براي شما چون من حديث نخواهد گفت .))



7. ميان جعفر بن محمّد عليه السلام و عبداللّه بن حسن در اول روز سخني رد و بدل شد و عبداللّه بن حسن با امام به درشتي سخن گفت . بعد كه جدا شدند و راهي مسجد گشتند، جلو مسجد به هم رسيدند. ابوعبداللّه جعفر بن محمّد عليه السلام رو به عبداللّه بن حسن كرد و فرمود: امروز را چگونه گذراندي اي ابا محمّد؟ وي مثل يك آدم عصباني جواب داد: خوب . فرمود: اي ابا محمّد! آيا مي داني كه صله رحم حساب را سبك مي كند؟ عبداللّه گفت : تو همواره چيزي مي گويي كه من نمي فهمم ! فرمود: بنابراين براي تو قرآن مي خوانم ، گفت : آن را بگو! فرمود: بسيار خوب ، گفت : پس ‍ بگو! اين آيه را تلاوت كرد: (( والذين يصلون مآ امر اللّه به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب )) عبداللّه پس از اين سخنان عرض كرد: پس از اين مرا نخواهي ديد كه قطع رحم كرده باشم .(3)



8. در ارشاد مفيد - رحمه اللّه - آمده است كه امام صادق ، جعفر بن محمّد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب عليه السلام از ميان برادرانش ، جانشين و وصي پدرش بود و پس از وي عهده دار امامت شد و بر همه آنها برتري داشت و از همگي پرآوازه تر و ارجمندتر و در نظر عامه و خاصه والامقام تر بود و مردم بقدري از علوم آن حضرت نقل كرده اند كه از هر سو به نزد او مي شتافتند و آوازه اش در همه جا پيچيده بود و دانشمندان به قدري كه از آن حضرت روايت كرده اند از هيچ يك از اهل بيت ، روايت نكرده اند و از هيچ يك از عالمان و صاحبان آثار و ناقلان اخبار به اندازه امام صادق عليه السلام حديث نقل نشده است تا جايي كه محدثان ، نام راويان مورد وثوقي را كه از آن حضرت روايت كرده اند، بر شمرده و شمار آنان را از اهل آراء و عقايد گوناگون ، چهار هزار تن بر آورد كرده اند. كه اين خود يكي از دلايل روشن امامت آن حضرت است كه عقلها را حيران ساخته و زبان مخالفان را از ايراد شبهات درباره امامتش لال كرده است .(4)



9. حافظ ابونعيم مي گويد: براستي كه ابوعبداللّه ، جعفر بن محمّد الصادق عليه السلام به عبادت و خضوع در پيشگاه خدا رو آورده بود و كناره گيري از دنيا و خشوع را برگزيده و از رياست و اجتماعات گريزان بود.(5)



10. بعضي گفته اند: تصوف ، بهره گرفتن از نسب و ترقي كردن به وسيله اسباب است .(6)



11. ابن جوزي مي گويد: جعفر بن محمّد عليه السلام از حب رياست و روگردان و سرگرم عبادت بود.(7)



12. از ابن حمدون نقل شده است كه منصور دوانيقي در نامه اي به جعفر بن محمّد عليه السلام نوشت : چرا شما مثل ساير مردم نزد ما رفت و آمد نمي كنيد؟ در پاسخ نوشت : نه ما كاري كرده ايم كه به خاطر آن از تو بيم داشته باشيم و نه تو از امور آخرت چيزي داري كه به آن اميد نزد تو آمد و رفت كنيم و نه در نعمتي هستي كه به تو گوارا با بگوييم و نه مصيبتي را مي بينيم كه تو را تسليت بدهيم پس نزد تو بياييم چه كنيم ؟ مي گويد: منصور با شنيدن اين پاسخ ، نوشت ، همراه ما باش تا ما را نصيحت كني ! جواب داد: كسي كه هدفش دنيا باشد تو را نصيحت نمي كند و آن كه هدفش آخرت است ، همراه تو نمي شود.



منصور گفت : به خدا سوگند كه اين سخن ، جايگاه مردمي را كه هدفشان دنياست از مردمي كه طالب آخرتند در نزد ما مشخص كرد و براستي كه جعفر بن محمّد عليه السلام خود طالب آخرت است نه طالب دنيا.(8)

كرامات



1. امّا كرامات امام صادق عليه السلام در (( كشف الغمه )) به نقل از كتاب ابن طلحه (9) آمده است كه مي گويد: عبداللّه بن فضل بن ربيع از پدرش نقل كرده ، مي گويد: منصور، در سال 147 سفر حج كرد و بعد به مدينه رفت و به ربيع گفت : كسي را به دنبال جعفر بن محمّد عليه السلام بفرست تا او را با رنج و عذاب نزد ما بياورد. خدا مرا بكشد، اگر من او را نكشم ! ربيع چنان وانمود كرد كه فراموش كرده است .



دوباره منصور تكرار كرد و به ربيع گفت : كسي را بفرست تا او را با رنج و عذاب بياورد، باز ربيع خود را به غفلت زد. اين بار منصور نامه تندي به ربيع نوشت و در نامه به ربيع پرخاش كرد و فرمان داد كه كسي را بفرستد تا جعفر بن محمّد عليه السلام را بياورد. ربيع كسي را فرستاد، وقتي كه حضرت را آوردند، ربيع عرض كرد: يا اباعبداللّه به خدا پناه ببر كه منصور به گونه اي دنبال تو فرستاده كه جز خدا كسي شرّ او را دفع نمي كند.



جعفر بن محمّد عليه السلام گفت : (( لا حول و لا قوة الا باللّه ، )) آنگاه ربيع حضور وي را به اطلاع منصور رساند. همين كه امام عليه السلام وارد شد، منصور شروع به تهديد آن حضرت كرد و سخنان درشت به زبان آورد و گفت : اي دشمن خدا! مردم عراق تو را رهبر خود دانسته و زكات مالشان را براي تو مي فرستند و تو از سلطنت من سرپيچي مي كني و در پي آشوب و غائله هستي ، خدا مرا بكشد كه اگر من تو را نكشم ! امام عليه السلام پس از شنيدن سخنان منصور فرمود: يا اميرالمؤ منين ! به سليمان نعمت داده شد، سپاسگزاري كرد. ايوب مبتلا شد، صبر كرد، به يوسف ستم كردند، او بخشيد و تو از آن قبيل هستي .



چون منصور اين سخنان را شنيد گفت : اي ابوعبداللّه ، جلوتر بيا، ساحت شما در نزد ما از اين چيزها پاك و از هر تهمتي مبراست و شما كم سر صداييد، خداوند به شما از طرف خويشاوندان بهترين پاداش را مرحمت كند! آنگاه دستش را گرفت و با خود روي فرش مخصوص نشاند. سپس ‍ دستور داد عطر بياورند، مخلوطي از مواد خوشبو را آوردند شروع كرد با دست خود محاسن امام را معطر كردن به گونه اي كه در پايان كار قطرات عطر از محاسن شريفش مي چكيد.



سپس گفت در پناه و حمايت خدا برخيزيد. آنگاه به ربيع گفت : جايزه و خلعت ابوعبداللّه را پشت سر ببريد. و رو به امام صادق عليه السلام كرد و گفت : در پناه و حمايت خدا برويد، آن حضرت رفت . ربيع مي گويد: من پشت سر رفتم و عرض كردم : من پيش از شما وضعي را ديدم كه شما نديده بوديد و بعد از شما هم وضعي را ديدم كه شما نديديد. شما موقع ورود چه فرموديد؟ فرمود: گفتم : (( اللهم احرسني بعينك التي لاتنام و اكنفني بركنك الذي لا يرام ، و اغفرلي بقدرتك علي و لا اهلك و انت رجائي اللهم انت اكبر و اجل مما اخاف و حذر، اللهم بك ادفع في نحره و استعيذ بك من شره ؛ پس خداوند چنان كرد كه ديدي .



2. از جمله داستاني است كه ليث بن سعيد نقل كرده ، مي گويد: در سال 113 به سفر حج رفتم و وارد مكه شدم . چون نماز عصر را خواندم ، بالاي كوه ابوقبيس رفتم ، ناگاه مردي را ديدم ، نشسته و دعا مي خواند، بقدري (( يا ربّ يا ربّ )) گفت كه نفسش قطع شد. باز (( ربّ، ربّ )) گفت تا نفسش بريد. سپس بقدري (( يا اللّه يا اللّه )) گفت تا نفسش قطع شد. باز (( يا حيّ يا حيّ )) گفت تا نفسش بريد. آنگاه (( يا رحيم يا رحيم )) گفت تا نفسش قطع شد. سپس هفت نوبت (( يا ارحم الراحمين )) را بقدري گفت كه نفسش بريد. آنگاه گفت : (( اللهم اني اشتهي من هذا العنب فاطعمنيه ، اللهم برديّ قد اخلقا )) ؛(10) ليث مي گويد: به خدا سوگند هنوز سخن او تمام نشده بود كه سبدي را پر از انگور در نزد وي ديدم در حالي كه آن روز انگوري نبود و دو پارچه نو در برش ديدم ، همين كه خواست انگور ميل كند، گفتم : من هم شريك هستم . فرمود: براي چه ؟ عرض كردم : شما دعا مي كرديد و من آمين مي گفتم . فرمود: بيا و بخور ولي چيزي را پنهان نكن .

رفتم مقداري خوردم و هرگز چنان انگوري نخورده بودم ؛ هيچ دانه نداشت . بقدري خوردم كه سير شدم ولي چيزي از سبد كم نشد. سپس فرمود: يكي از اين دو پارچه را بر تنت كن ! عرض كردم : من نيازي ندارم . فرمود: پس دور شو تا من آنها را بپوشم ، دور شدم ؛ يكي از آنها را به كمر بست و يكي را به شانه انداخت سپس آن دو پارچه اي را كه داشت به دستش گرفت و از كوه به زير آمد من به دنبالش ‍ رفتم تا به محل سعي رسيد، مردي او را ديد و گفت : مرا بپوشان خدا تو را بپوشاند! آن دو پارچه را به او داد. من به آن مرد رسيدم و گفتم : اين شخص ‍ كيست ؟ گفت : جعفر بن محمّد، ليث مي گويد: دنبالش رفتم تا از او حديثي بشنوم ديگر او را نيافتم .(11)



3. علي بن عيسي - رحمه اللّه - مي گويد: حديث ليث مشهور است و گروهي از راويان و ناقلان حديث آن را نقل كرده اند و در داستان امام صادق عليه السلام با منصور نيز همين سخن را گفته ، سپس از ارشاد مفيد، قريب به اين مطلب را با اضافاتي نقل كرده است .



از جمله مي گويد: آورده اند كه داوود بن علي بن عبداللّه ، معلي بن خنيس ‍ غلام جعفر بن محمّد عليه السلام را كشته و مال او را برداشته بود. امام صادق عليه السلام در حالي كه خشمناك بود بر داوود بن علي وارد شد و فرمود: تو غلام مرا مي كشي و مال او را بر مي داري مگر نمي داني كه مرد مصيبت عزيزش را مهم مي شمارد در حالي كه به جنگ و كارزار اهميت نمي دهد. هان به خدا سوگند كه در پيشگاه خدا بر تو نفرين مي كنم . داوود بن علي گفت : مرا به نفرينت تهديد مي كني ؟ اين سخن را از روي تمسخر گفت . امام صادق عليه السلام به منزلش برگشت و تمام آن شب را در قيام و قعود بود تا سحر كه شنيدند در مناجاتش مي گفت : (( يا ذا القوة القوية ، و يا ذا المحال الشديد، و يا ذاالعزة التي كل خلقك لها ذليل ، إ كفني هذا الطاغية ، و اءنتقم لي منه ؛ )) ساعتي نگذشت كه صداي ناله و شيون بلند شد. گفتند: داوود بن علي مرده است .(12)



4. از جمله ابوبصير نقل كرده ، مي گويد: وارد مدينه شدم ، همراهم كنيزكي بود كه با او همبستر شده بودم ، بيرون شدم تا حمام بروم بين راه به گروهي از شيعه برخوردم كه مي خواستند خدمت ابوعبداللّه امام صادق عليه السلام برسند. ترسيدم كه زودتر از من شرفياب شوند و من نتوانم محضر امام را درك كنم . همراه آنها رفتم تا وارد منزل امام شدم ، همين كه با امام صادق عليه السلام روبرو شدم ، نگاهي به من كرد و فرمود: اي ابوبصير! مگر نمي داني كه به خانه پيامبران و پيغمبر زادگان كسي با حال جنايت وارد نمي شود؟ خجالت كشيدم و گفتم : يابن رسول اللّه من شيعيان را ديدم ترسيدم كه نتوانم همراه آنها شرفياب شوم ؛ ديگر هرگز چنين كاري را نخواهم كرد و از خانه آن حضرت بيرون شدم .(13)



5. شيخ مفيد مي گويد: روايات زيادي از آن حضرت نظير كرامات و خبرهاي غيبي كه نقل كرديم كه نقل شده كه شمارش آنها به درازا مي كشد.(14)



6. از كتاب حميري به نقل از عبداللّه بن يحيي كاهلي روايت كرده (15)، مي گويد: امام صادق عليه السلام فرمود: وقتي كه درنده اي را ببيني چه مي گويي ؟

عرض كردم : نمي دانم ، فرمود: هرگاه درنده را ديدي ، آية الكرسي را در مقابل او بخوان و بعد بگو: (( عزمت عليك بعزيمة اللّه ، و عزيمة محمّد رسول اللّه ، و عزيمة سليمان بن داوود و عزيمة علي اميرالمؤ منين و الائمة من بعده ؛ )) او از تو منصرف خواهد شد.



عبداللّه كاهلي مي گويد: بعدها به كوفه رفتم با پسر عمويم راهي روستايي شديم ناگهان درنده اي پيدا شد و در بين راه مقابل ما قرار گرفت . من آية الكرسي را در برابر او خواندم و گفتم : (( عزمت عليك بعزيمة اللّه و عزيمة محمّد رسول اللّه و عزيمة سليمان بن داوود و عزيمة اميرالمؤ منين و الائمة من بعده الا تنحيت عن طريقنا فلم تؤ ذنا فانا لانؤ ذيك ، )) اين دعا را كه خواندم نگاه كردم ديدم سرش را جلو انداخت و دمش را ميان پاها جا داد و از راه منحرف شد و از راهي كه آمده بود، برگشت .



پسر عمويم گفت : من هرگز سخني زيباتر از سخن تو نشنيده بودم ، گفتم : من هم اين سخن را از جعفر بن محمّد عليه السلام شنيده ام . گفت : براستي گواهي مي دهم كه او امام (( مفترض ‍ الطاعه )) است ، در حالي كه پسر عموي من هيچ از كم و زياد نمي دانست . سال بعد خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم و قضيه را به عرض ايشان رساندم . فرمود: آيا تو تصور مي كني كه من شاهد جريان شما نبودم ، اين تصور بدي است ، همانا مرا با هر يك از دوستان ، گوش شنوا، چشم بينا و زبان گويايي است ، سپس رو به من كرد و فرمود: اي عبداللّه بن يحيي ، به خدا سوگند كه من آن درنده را از شما منصرف كردم و نشاني اين مطلب آن كه شما ابتدا كنار رود بوديد و نام پسر عموي تو نزد ما نوشته است و خداوند او را از دنيا نمي برد تا آن كه عارف به امامت ما گردد. عبداللّه مي گويد: چون به كوفه برگشتم سخنان امام صادق عليه السلام را براي پسر عمويم نقل كردم . او خوشحال شد و سخت شادمان گشت و همچنان مستبصر بود تا از دنيا رفت .



7. در همان كتاب به نقل از شعيب عقرقوفي آمده است كه مي گويد: من به اتفاق علي بن ابي حمزه و ابوبصير خدمت امام صادق عليه السلام شرفياب شديم . همراه من سيصد دينار بود. پولها را حضور امام عليه السلام گذاشتم ، امام صادق عليه السلام مشتي از آنها را براي خودش برداشت و بقيه را به من بازگرداند و فرمود: شعيب ! اين صد دينار را از همان جايي كه گرفته اي به همان جا برگردان . شعيب مي گويد: تمام نيازمنديهاي خودمان را برآورديم آن وقت ابوبصير به من گفت : شعيب ! جريان آن پولهايي كه امام عليه السلام به تو برگرداند چگونه است ؟ گفتم : من آنها را از هميان برادرم بدون اطلاع او مخفيانه برداشته بودم . ابوبصير گفت : شعيب ! به خدا قسم امام صادق عليه السلام نشانه امامت را به تو مرحمت كرده . سپس ابوبصير و علي بن حمزه به من گفتند: شعيب ! اين پولها را بشمار! من آنها را شمردم ، ديدم بدون كم و زياد، صد دينار است .(16)



8. از جمله در همان كتاب به نقل از سماعة بن مهران آورده است كه مي گويد: بر امام صادق عليه السلام وارد شدم ، بدون مقدمه رو به من كرد و فرمود: سماعه ! آن چه بود كه بين تو و ساربانت در ميان راه اتفاق افتاد؟ زنهار كه تو اهل دشنام ، فرياد و لعن و نفرين باشي ! عرض كردم : به خدا سوگند كه چنان اتفاقي افتاد، به اين خاطر كه او همواره به من ستم مي كرد. فرمود: او هر چند به تو ستم مي كرد امّا تو نسبت به او افزونتر ستم كردي ، براستي كه اين روش ‍ من نيست و شيعيانم را نيز به آن روش وانمي دارم . سپس امام عليه السلام فرمود: سماعه ! از آنچه اتفاق افتاده است طلب آمرزش كن و مبادا كه هرگز آن را تكرار كني . عرض كردم : من طلب آمرزش مي كنم و دوبار چنان كاري از من سر نخواهد زد.(17)



9. همچنين به نقل از ابوبصير آورده است مي گويد: روزي خدمت امام صادق عليه السلام نشسته بودم ، ناگهان فرمود: اي ابومحمّد! آيا امام خودت را مي شناسي ؟ عرض كردم : آري به خدايي كه جز او خدايي نيست ، تويي آن امام ، دستم را روي زانوي مقدس آن حضرت نهادم . فرمود: راست گفتي ، مي شناسي ، از او جدا نشو! گفتم : مايلم نشاني امامت را به من مرحمت كني ، فرمود: اي ابومحمّد پس از شناخت ، ديگر نشان لازم نيست . گفتم : براي اين كه به ايمان و يقينم افزوده شود. فرمود: اي ابومحمّد به كوفه كه بر مي گردي خداوند به تو فرزندي به نام عيسي مي دهد و بعد از او پسري به نام محمّد و پس از او دو دختر خواهد داد؛ بدان كه نام پسران تو در نزد ما در صحيفه جامعه با نام شيعيان ما و نام پدران ، مادران ، اجداد و نيكان و فرزندانشان تا روز قيامت نوشته شده است ، پس امام صحيفه را در آورد، ديدم كاغذي زرد رنگ و مكتوب است .(18)



10. از جمله در همان كتاب به نقل از ابوبصير آمده كه مي گويد: بر امام صادق عليه السلام وارد شدم ، فرمود: اي ابومحمّد، ابوحمزه ثمالي چه مي كرد؟ عرض كردم : وقت آمدنم او تندرست بود. فرمود: وقتي كه برگشتي سلام مرا به او برسان و به او بگو كه در فلان ماه فلان روز از دنيا مي رود. ابوبصير گفت : مرا با او انسي است و او شيعه شماست . امام فرمود: اي ابومحمّد، راست مي گويي و آنچه نزد ماست براي او خير است ، گفتم : آيا شيعيان شما با شما هستند؟ فرمود: آري ، هرگاه شيعه ، خداترس باشد و در كارهاي خود خدا را در نظر داشته باشد و از گناهان بپرهيزد، با ما در يك مرتبه خواهد بود. ابوبصير مي گويد: همان سال ما برگشتيم ، طولي نكشيد كه ابوحمزه ثمالي از دنيا رفت .(19)



11. از جمله داستاني است از عبدالحميد بن ابي العلاء كه وي دوست محمّد بن عبداللّه بن حسن و از خواص او بوده است ، منصور دوانيقي او را گرفت و مدتي در سياهالي زنداني كرد سپس موسم حج فرا رسيد، چون روز عرفه شد، امام صادق عليه السلام او را در موقف ملاقات كرد، فرمود: محمّد، دوستت عبدالحميد چه شد؟ عرض كرد: او را منصور گرفته است و مدتي است كه در زندان تنگي بازداشت كرده است . امام عليه السلام مدتي دستش را به طرف بالا بلند كرد سپس رو به محمّد بن عبداللّه كرد و فرمود: محمّد به خدا سوگند كه رفيقت از زندان آزاد شد، محمّد مي گويد: پس از مراجعت از عبدالحميد پرسيدم چه وقت منصور را آزاد كرد؟ گفت : روز عرفه ، بعد از عصر بود كه مرا از زندان آزاد كردند.(20)



12. از رزام بن مسلم غلام خالد بن عبداللّه قسري نقل شده مي گويد: منصور به دربانش گفت : هر وقت جعفر بن محمّد عليه السلام وارد شد پيش از اين كه به ما برسد او را بكش ، امام صادق عليه السلام وارد شد و نشست ، منصور به دنبال دربانش فرستاد و او را طلبيد، وي آمد و نگاهي كرد، ديد امام صادق عليه السلام كنار منصور نشسته است . رزام مي گويد: آنگاه منصور به دربان گفت : به جاي خودت برگرد! مي گويد: منصور از ناراحتي دست بر روي دست مي زد، همين كه امام صادق عليه السلام بلند شد و از خانه بيرون رفت ، منصور دربانش را طلبيد و گفت : چه دستوري به تو دادم ؟ جواب داد: به خدا قسم من موقع ورود و خروج او را نديدم فقط ديدم نزد شما نشسته است .(21)



13. از عبدالعزيز قزاز نقل كرده ، مي گويد: به ربوبيت ائمه معصومين عقيده داشتم ، بر امام صادق عليه السلام وارد شدم ، رو به من كرد و گفت : اي عبدالعزيز! براي من آب حاضر كن تا وضو بگيرم ، آب آوردم ، وقتي كه امام وارد شد، با خود گفتم : اين همان كسي است كه من به ربوبيت او معتقد بودم ، اين كه وضو مي گيرد، چون بيرون رفت ، گفت : اي عبدالعزيز روي يك ساختمان بيش از حد، بار نريز كه خراب مي شود، ما بندگان خدا و مخلوق او هستيم .(22)



14. از جمله ، نقل شده است : عبداللّه بن محمّد مي خواست همراه زيد قيام كند، امام صادق عليه السلام او را مانع شد، و اين امر را بزرگ شمرد امّا وي تصميم داشت كه با زيد قيام كند. امام فرمود: به خدا قسم كه گويا تو را مي بينم بعد از زيد همچون زنان نقاب به صورت داري و تو را در كجاوه اي مي برند و همچون زنان با تو رفتار مي كنند. وقتي كه جريان زيد پيش آمد، شيعيان براي عبداللّه بن محمّد مبلغي جمع كردند و مركبي كرايه گرفتند و چون او را بيابان رساندند در حالي كه خود به دنبال او حركت مي كردند، او لبخندي زد. گفتند: چه چيز باعث خنديدن تو شد؟ گفت : به خدا سوگند من از رهبر شما در شگفتم ، به خاطرم آمد كه او مرا از قيام منع كرد ولي من اطاعت نكردم و به من اين جريان را خبر داد و گفت : گويا من تو را مي بينم كه مثل زنان نقاب به صورتت زده اند و در كجاوه اي قرار داده اند! اين خاطره تعجب من شد.(23)



15. از جمله به نقل از ابوحمزه ثمالي مي گويد: در سفري بين مكه و مدينه خدمت امام صادق عليه السلام بودم ، ناگاه به سمت چپش نگاهي كرد، سگ سياهي را ديد، فرمود: چه كرده اي كه خدا تو را زشت رو گرداند! چقدر شتاب داري ؟ ناگاه سگ به صورت پرنده اي در آمد، فرمود: اين عثم نامه رسان جن است . هم اكنون هشام از دنيا رفته او پرواز مي كند تا خبر مرگ او را به همه جا برساند.(24)



16. از آن جمله به نقل از مرازم مي گويد: امام صادق عليه السلام در مكه به من فرمود: مرازم ! اگر بشنوي كسي مرا دشنام مي دهد، چه مي كني ؟ عرض ‍ كردم : او را مي كشم ، فرمود: مرازم ! اگر شنيدي كسي مرا دشنام مي دهد، كاري به او نداشته باش . مرازم مي گويد: بعد از ظهر روز گرمي بود كه از مكه بيرون شدم ، گرما مرا ناگزير ساخت تا به خيمه اي پناه ببرم كه جمعي آن جا بودند، من هم پياده شدم ، در آن ميان شنيدم كه يكي از آنها امام صادق عليه السلام را دشنام مي دهد، فرمايش امام را به ياد آوردم و چيزي نگفتم ، وگرنه ، او را مي كشتم .(25)



17. از جمله ، ابوبصير مي گويد: من همسايه اي داشتم كه از اطرافيان شاه (خليفه عباسي ) بود. پولي به دستش آمد، چندين غلام خريد و هميشه افرادي را جمع مي كرد و بساط باده گساري مي گسترد و باعث اذيت من مي شد. چند بار به خودش گله كردم ، ولي خودداري نكرد و چون سماجت كردم ، گفت : فلاني ، من مردي هستم گرفتار و تو فرد سالمي هستي . اگر مرا خدمت امامت معرفي كني اميدوارم كه خداوند مرا به وسيله تو از اين گرفتاري نجات دهد. ابوبصير مي گويد: اين سخن در دل من اثر كرد، وقتي كه خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم ، جريان آن مرد را نقل كردم ، فرمود: وقتي كه به كوفه برگشتي او نزد تو خواهد آمد، به او بگو: جعفر بن محمّد گفت : اگر تو اين كارها را ترك كني من در پيشگاه خدا براي تو بهشت را ضمانت مي كنم .



18. ابوبصير مي گويد: وقتي كه به كوفه برگشتم ، آن مرد با جمعي نزد من آمدند، او را نگاه داشتم تا منزلم خلوت شد. گفتم : فلاني ! من ماجراي تو را خدمت امام صادق عليه السلام عرض كردم ، فرمود: سلام مرا به او برسان و بگو: كارهايش را ترك كند، من هم نزد خدا بهشت را براي او ضمانت مي كنم . آن مرد با شنيدن پيام امام گريست ، سپس گفت : شما را به خدا آيا جعفر بن محمّد چنين سخني گفت ؟ ابوبصير مي گويد: من قسم خوردم كه آنچه به تو گفتم سخن آن حضرت بود. گفت : كافي است و از منزل بيرون رفت ، پس از چند روزي به دنبال من فرستاد و مرا طلبيد؛ او را پشت در منزلش برهنه يافتم . گفت : ابوبصير! هيچ چيز در منزلم نمانده است . همه را انفاق كردم ، من مانده ام با اين وضعي كه مي بيني ! پس از آن من نزد بعضي از دوستانم رفتم و مقداري پوشاك براي او جمع كردم ، چند روزي نگذشته بود كه دنبال من فرستاد (و پيام داد) من مريضم بيا! من نزد او رفت و آمد مي كردم و به معالجه اش مي پرداختم تا اين كه اجلش فرا رسيد.



در حال جان دادن نزد او نشسته بودم تا اين كه از هوش رفت ، بعد كه به هوش آمد، گفت : اي ابوبصير! امام تو به قولش وفا كرد، سپس از دنيا رفت . من به مكه رفتم و خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم ، اجازه ورود خواستم ، وقتي كه وارد شدم ، هنوز يك پاي من در صحن منزل و پاي ديگر در ايوان منزل بود كه از داخل خانه فرمود: ابوبصير! ما به عهدمان براي همسايه ات وفا كرديم .(26)



19. از جمله به نقل از هشام بن احمر، مي گويد: امام صادق عليه السلام نامه اي نوشته بود تا چيزهايي را كه لازم داشتند خريداري كنم و من همين كه نامه را خواندم ، آن را پاره كردم و لوازم را خريدم ، قطعات نامه را ميان صندوقچه نهادم و با خود گفتم آن را براي تبرّك نگه مي دارم . مي گويد: خدمت امام عليه السلام رفتم ، فرمود: هشام ! لوازم را خريدي ؟ عرض كردم : آري ، فرمود: نامه را پاره كردي ؟ عرض كردم : آن را ميان صندوقچه گذاشتم و بر آن قفل زدم و قصد تبرّك دارم و اين هم كليدش كه به كمربندم بسته ام . مي گويد: امام عليه السلام گوشه جا نمازش را بلند كرد و نامه را از آنجا برداشت و به سمت من انداخت و فرمود: آن را پاره كن ، پس من پاره كردم و برگشتم آمدم صندوقچه را باز كردم چيزي داخل آن نيافتم .(27)



20. از جمله به نقل از اسحاق بن عمار آمده است كه گفت : به امام صادق عليه السلام عرض كردم : من سرمايه اي دارم ، و با مردم داد و ستد مي كنم و از آن بيم دارم كه اتفاقي بيفتد و سرمايه ام پراكنده شود. فرمود: در ماه ربيع سرمايه ات را جمع آوري كن . علي بن اسماعيل مي گويد: اسحاق بن عمار در ماه ربيع از دنيا رفت .(28)



علي بن عيسي - رحمه اللّه - گويد: اين بود آخرين بخش از كتاب (( الدلائل )) كه مي خواستم نقل كنم و به منظور رعايت اختصار از بسياري از مطالب مشابه گذاشتم زيرا مشت نمونه خروار است .(29)



21. از كتاب راوندي - رحمه اللّه - ضمن معجزات جعفر بن محمّد الصادق عليه السلام به نقل از مفضل بن عمر آورده است كه مي گويد: همراه امام صادق عليه السلام به مكه - يا به مني - مي رفتم ناگاه به زني رسيديم كه دختر بچه اي همراه داشت و ماده گاو مرده اي در مقابلش افتاده بود و آن دو به خاطر ماده گاو گريه مي كردند، آن حضرت فرمود: قضيه چيست ؟ آن زن عرض كرد: من و بچه هايم با شير اين گاو زندگي مي كرديم ، اكنون مرده است و من نمي دانم چه كنم ! حضرت فرمود: دوست داريد كه خداوند آن را زنده كند؟ عرض كرد: يا مرا با چنين مصيبتي مسخره مي كنيد؟ فرمود: هرگز! من چنين قصدي نداشتم ، سپس دعايي خواند پاي خود را به پيكر بيجان گاو زد و گفت : برخيز! گاو، فورا از جا برخاست آن زن گفت : به پروردگار كعبه سوگند كه اين شخص عيسي بن مريم است ! آنگاه امام صادق عليه السلام به ميان جمعيت رفت و آن زن وي را نشناخت .(30)



22. از جمله علي بن حمزه مي گويد: با امام صادق عليه السلام به سفر حج رفتم ، در بين راه زير درخت خرماي خشكي نشسته بوديم . امام عليه السلام لبهايش را به خواندن دعايي حركت مي داد، من نفهميدم چه مي گفت ، سپس فرمود: اي نخل ما را از آنچه خداوند به عنوان روزي بندگانش در تو قرار داده است ، بخوران ! همين طور كه به درخت خرما نگاه مي كردم ديدم به طرف امام صادق عليه السلام خم شد در حالي كه شاخه هايش خرما داشت . فرمود: نزديك بيا، (( بسم اللّه )) بگو و بخور.



از آن خرما خورديم ، گواراترين و بهترين خرما بود. ناگهان ديدم مرد عربي مي گويد: تاكنون جادويي مهمتر از اين را نديده بودم ! امام صادق عليه السلام فرمود: ما وارثان پيامبرانيم ما اهل سحر و جادو نيستيم ، ما از خدا درخواست مي كنيم و او اجابت مي كند. آيا مايلي دعا كنيم كه خداوند تو را به صورت سگي در آورد، تا به منزلت بروي و بر اهل منزل وارد شوي در حالي كه براي آنها دم مي جنباني ؟ مرد صحرانشين از روي ناداني گفت : آري بكن ! امام عليه السلام دعا كرد، فوري به صورت سگي درآمد و راهش را گرفت و رفت .



امام صادق عليه السلام فرمود: به دنبال او برو، در پي او رفتم تا به محله اش رسيد و داخل منزل خود شد و شروع كرد به دم جنبانيدن براي زن و بچه اش ، آنها چوبي برداشتند و او را بيرون كردند من خدمت امام صادق عليه السلام برگشتم و جريان را به عرضشان رساندم در آن بين كه من قضيه را مي گفتم آن سگ برگشت آمد و مقابل امام عليه السلام ايستاد در حالي كه اشكهايش جاري بود و روي خاك مي غلتيد و زوزه مي كشيد.



امام عليه السلام ترحم كرد و دعا فرمود، مرد عرب دوباره به حال اول برگشت ، امام صادق عليه السلام فرمود: اي اعرابي آيا ايمان آوردي يا نه ؟ عرض كرد: آري هزاران هزار مرتبه .(31)



23. به نقل از يونس بن طبيان ، مي گويد: با گروهي خدمت امام صادق عليه السلام بوديم ، من از اين فرموده خدا، به ابراهيم : ((خذ اربعة من الطير فصوهنّ اليك )) پرسيدم كه آيا چهار پرنده از جنسهاي مختلف بودند يا از يك جنس ؟ فرمود: ايا مايليد كه نظير آن رويداد را به شما نشان دهم ؟ گفتم : آري ، فرمود: اي طاووس ! ناگاه طاووسي به حضور امام پرواز كرد.

فرمود: اي كلاغ ! ناگاه كلاغي در حضور امام مشاهده كرديم . فرمود: اي باز! ناگاه بازي مقابل حضرت حاضر شد. سپس فرمود: اي كبوتر! ناگاه كبوتري جلو حضرت قرار گرفت.

آنگاه دستور داد همه را سر ببرند و قطعه قطعه كرده و پرهايشان را بكنند و درهم مخلوط كند، سرانجام دست برد و سر طاووسي را برداشت ، فرمود: اي طاووس ! ديديم گوشت ، استخوان و پرهايش را از پيكر درهم آميخته پرندگان جدا شد و به سر طاووس چسبيد و زنده شد. آنگاه كلاغ را صدا زد، زنده شد و باز و كبوتر را صدا زد، همچنين به پا خاستند و همگي زنده شدند و در مقابل آن حضرت ايستادند.(32)



24. از جمله ، هشام بن حكم روايت كرده است كه مردي از اهل جبل خدمت امام صادق عليه السلام شرفياب شد و ده هزار درهم عرضه داشت ، عرض ‍ كرد: با اين پول منزلي براي من خريداري كنيد كه پس از مراجعت با خانواده در آنجا فرود آيم .

سپس راهي مكه شد، وقتي اعمال حج را به جا آورد و مراجعت كرد امام صادق عليه السلام او را در منزل خود فرود آورد و فرمود: من براي تو در فردوس اعلي منزلي خريدم كه اولين حدش به (خانه ) رسول خدا صلي اللّه عليه و اله و حد دومش به (خانه ) علي عليه السلام و حد سوم به (خانه ) حسن بن علي عليه السلام و حد چهارمش به (خانه ) امام حسين عليه السلام است و سند آن را با همين حدود نوشته ام ، چون آن مرد سخنان امام عليه السلام را شنيد عرض كرد: من راضي ام .



پس امام صادق عليه السلام آن پولها را بين اولاد امام حسن و امام حسين عليهم السلام تقسيم كرد و آن مرد برگشت ، همين كه به منزلش رسيد، به مرض موت مبتلا شد و چون هنگام وفاتش فرا رسيد تمام اعضاي خانواده اش را جمع كرد و آنها را سوگند داد تا آن سند را به همراه جنازه اش ميان قبر بگذارند.



آنها به وصيت او عمل كردند فرداي آن روز كه كنار قبر وي رفتند ديدند سند روي قبر افتاده است و پشت سند نوشته شده است : ولي خدا جعفر بن محمّد عليه السلام به وعده خود وفا كرد.(33)



25. حماد بن عيسي از امام صادق عليه السلام درخواست كرد كه دعا كند تا خداوند حج فراوان نصيب او كند و باغ و سرايي خوب و همسري از خانواده هاي سرشناس و فرزندان صالحي به او مرحمت فرمايد.

امام عليه السلام گفت : ((خداوندا به حماد بن عيسي پنجاه حج ، باغ و سرايي خوب و همسري شايسته از خانداني بزرگوار و فرزندان صالح مرحمت كن .)) يكي از حاضران مي گويد: سالي در بصره به منزل حماد بن عيسي وارد شدم ، گفت : آيا به خاطر داري كه امام صادق عليه السلام براي من دعا كرد؟ گفتم : آري گفت : اين منزل من است كه در اين شهر بي نظير است ، و باغي دارم كه بهترين باغها است و همسرم را از فاميل بزرگواري گرفته ام و فرزندانم را هم كه مي شناسي .



تاكنون چهل و هشت مرتبه حج نيز به جا آورده ام . مي گويد: حماد پس از آن دو حج ديگر به جا آورد و چون براي پنجاه و يكمين بار عازم حج شد، به جحفه كه رسيد و خواست لباس ‍ احرام بپوشد، وارد رودخانه شد تا غسل كند، سيل او را برد، غلامانش ‍ دنبال او رفتند، ولي مرده او را از آب گرفتند، از اين رو حمادّ را (( غريق الجحفه )) ناميدند.

در شماره هاي پيشين گفتيم كه نويا در جستجوي مطالعه ي نشأت تفسير نمادي در اسلام به اين نتيجه مي رسد كه اين مطالعه را بايد از سرچشمه ها آغاز كرد. نخستين اين سرچشمه ها تفسير مقاتل بن سليمان است. نويا بر آن است كه اين تفسير البته عرفاني نيست، ولي به كلي تحت الفظي هم نيست، بلكه گشوده به روي قوّه ي خيال است و در بطن خود عناصر استعاري و اسطوره اي فراوان دارد كه راه را براي بسط و پژوهش هاي بعدي تفسير هموار كرده است.

در مقاله اي كه در پي مي آيد، نويا نخست ميان مقاتل و حكيم ترمذي كه هر دو كتابي در وجوه و نظائر قرآن دارند مقايسه اي مي كند و نشان مي دهد كه چگونه تجربه ي روحاني به صورت اصلي در تفسير قرآن در مي آيد و تفسير را از قرائت ظاهري به قرائت استنباطي مي برد كه قديمترين نمونه ي آن را مي توان در تفسير امام جعفر صادق (عليه السلام) يافت. نويا در اينجا تفسير امام صادق (عليه السلام) را به تفصيل بررسي مي كند و با شواهد نشان مي دهد كه چگونه اين تفسير تأثير تعيين كننده اي در تصوف اسلامي و آغاز تكون زبان عرفاني داشته است.

بسم الله الرحمن الرحيم

أحمد الله و أصلي و أسلم علي أحمده المبعوث لا كمال دينه و المرسل الي الناس شاهدا و مبشرا و نذيرا و داعيا الي الله باذنه و سراجا منيرا و علي أهل بيته الأطهرين و أبنائه المعصومين أقلام الحق و ألسنة الصدق الذين أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا.

و بعد: فهذا قبس مما ورد عن سادس أئمة أهل البيت مظهر الحقائق الامام جعفر بن محمد الصادق صلوات الله عليه و علي ابائه و أبنائه المعصومين من خطب و رسائل و حكم، و هو النور الذي انبثق من مطلع النبوة فاستضاء به المسلمون في السير بامور دينهم و دنياهم الي ساحل النجاة و اهتدوا به الي الطريق المستقيم و اقتبسوا منه ما أنار البصائر و كشف حجب الظلمات عن الضمائر، امام المجاهدين في سبيل الله تعالي و قدوة الذابين عن بيضة الاسلام، و الذائدين عن حمي الدين و المدافعين عن شريعة جده سيد المرسلين.

و قد جمعتها من أوثق المصادر بحذف السند علي أن تلك العقود المنضدة شاهدة بذاتها علي اثبات نسبتها اليه لما فيها من الماعة ضوء النبوة و نشرة من عبق الامامة و نفحة من بيت الوحي الآلهي فاهله هم مداره الكلام و البلاغة كما ورد عنهم عليهم السلام نحن أمراء البيان الخ. و لله در القائل:



اليهم و الا لاتشد الركائب

و منهم و الا لا تصح المواهب



و فيهم و الا فالحديث مزخرف

و عنهم والا فالمحدث كاذب



و قد سلكت في ترتيبه علي الطراز الذي اختاره السيد الرضي رضي



[ صفحه 4]



الله عنه في تأليفه نهج البلاغة لخطب الامام أميرالمؤمنين عليه السلام و كتبه و حكمه و ذلك لما رأيت من التشابه و التناسق البين بين كلاميهما، و لا غرو فان المصدر واحد و هذا السنا الوضاح من ذلك السنا و هذا الندي الفياح من ذلك الوادي.

و هذه الثمرات من تلك الشجرة التي لا زال الرسول الاعظم صلي الله عليه و آله يسقيها بشذي الطاقة و يرعاها بنور الهداية فاودع عندها ميرات الأنبياء.

كما ورد النص المتواتر عنه صلي الله عليه و آله انه قال: أنا مدينة العلم و علي بابها فمن أراد الحكمة فليأتها من بابها.

و عن علي عليه السلام: علمني رسول الله صلي الله عليه و آله الف باب من العلم من كل باب يفتح الف باب.

و يقول الصادق عليه السلام: حديثي حديث ابي و حديث ابي حديث جدي و حديث جدي حديث الحسين و حديث الحسين حديث الحسن و حديث الحسن حديث أميرالمؤمنين و حديث أميرالمؤمنين حديث رسول الله و حديث رسول الله قول الله.

و قال عليه السلام: من حدث عنا بحديث فنحن مسائلوه عنه يوما، فان صدق علينا فانما يصدق علي الله و علي رسوله، و ان كذب علينا فانما يكذب علي الله و علي رسوله لانا اذا حدثنا لا نقول: قال فلان و قال فلان، انما نقول: قال الله و قال رسوله.

و من الجدير بالذكر اني لم اكن مستقصيا - في هذه الطروس - جميع ما ورد عن الامام ابي عبدالله عليه السلام: من خطب و كتب و حكم و كل ما تطرق عليه السلام اليه من سائر العلوم و الفنون، فان ذلك أمر غير



[ صفحه 5]



مستطاع، و انا اعتقد بقصور الباع و خور الذراع و ضعف اليراع من الاحاطة بما يلزم تدوينه كما لا يخفي علي اللوذعي النزيه.

و قد جمع اصحابه المتقربون اليه و الراوون عنه دروسهم في أربعمائة كتاب و سموها (الأصول الأربعمائة).

و هذا الشيخ المفيد قدس الله نفسه يقول في ارشاده: فان من أصحاب الحديث قد جمعوا أسماء الرواة عنه من الثقات علي اختلافهم في الآراء و المقالات فكانوا أربعة الاف رجل. و لا يزيده صلوات الله عليه كثرة الراوون عنه رفعة و شأنا و انما يزداد الرواة فضلا و علو شأن بالرواية عنه.

و كانت الشيعة ياخذون عنه الحديث كمن يتلقاه عن سيد الرسل صلي الله عليه و آله لأنهم يعتقدون أن ما عنده عن الرسول من دون تصرف و اجتهاد منه، و لذا كانوا ياخذون منه مسلمين من دون شك و اعتراض و يسألونه عن كل شي ء يحتاجون اليه، فكان حديثه المروي يجمع كل شي ء، و بلغوا من الكثرة ما يفوت حد الاحصاء، حتي أن أباالحسن الوشا قال لبعض أهل الكوفة: أدركت في هذا الجامع - يعني مسجد الكوفة - أربعة آلاف شيخ من أهل الورع والدين كل يقول: حدثني جعفر بن محمد.

ولكني استرسلت ما استطعت - علي حد ما لا يدرك كله لايترك جله و صممت أن أسرد - غالبا - ما كان صدر عنه في ارشاد الامة و توجيههم و ايقاف الملأ الديني علي لاحب السنن من الآداب و الأخلاق ليسعدوا بالملكات الفاضلة و يسلكوا الي فوز الأبد في مهيع الطريق دون ما صدر عنه في الأحكام و سائر العلوم و الفنون. عسي أن



[ صفحه 6]



يستضي ء به هذا الجيل المنحرف و يستيقظ من سباته الاستعماري و تزيل ماطرأ عليه من حلك الالحاد الدامس و من فتك بعضهم بعضا، فقد ورد عنهم عليهم السلام: رحم الله عبدا احيلي أمرنا. فقيل و كيف يحيي أمركم؟ قال يتعلم علومنا و يعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لاتبعونا.

و عنهم عليهم السلام: محنة الناس علينا عظيمة ان دعوناهم لم يجيبونا و ان تركناهم لم يهتدوا بغيرنا.

فان في عظاتهم تليينا لشراسة الطباع المردية و ازهاقا لغريزة التطاول و الطغيان تألفها الأفئدة مع كل رغبة و تكهرب الألباب بضوئها اللامع و تجذب القلوب الي صقع القداسة، كلمات محكمات تنفجر الحكمة من نواحيها، و خطب بليغة تبعث الي ميت الأنفس حياة أبدية و رسالة مبشرة تعود مزيجة بالأرواح فتدخل في الأسماع من غير اذن فتخضع اليها المشاعر فترجع الي الملأ الأعلي طاهرة من دنس الرذائل لأن كلامهم حق محض مسند الي جدهم الي الحق جل شأنه و لنعم ما قيل:



اذا شئت أن ترضي لنفسك مذهبا

ينجيك يوم الحشر من لهب النار



فوال اناسا قولهم و حديثهم

روي جدنا عن جبرئيل عن الباري



جير: أن أهل البيت في أقوالهم و أعمالهم لم يكونوا الا رواة عن جدهم الرسول الأكرم، و مبلغون لرسالته، و منفذون لوصيته و مقتفون أثره و سائرون علي منهاجه، و ما أجدرهم بذلك فالاسلام نزل في بيتهم و الرسول جدهم و روحانية الرسول سرت في نفوسهم فحملوا اريجها العطر و نسيمها الندي و نشروا ذلك بكل ما استطاعوا، و تلقوا التضحيات بنفوس مطمئنه و تحملوا العناء بقلوب راضية و طباع هادئة، لا تعرف القلق و لا يخالطها ريب و لا يثنيها خوف و لا يرهبها ما يأتي به الحدثان



[ صفحه 7]



بل كانوا يحرصون الحرص كله علي أن تصوغ الناس نفوسهم علي قوالب تلك الحكم و تتمشي علي تلك الأساليب العملية التي يرون انها اعون علي الحياة و أصلح للبقاء و أضمن للفوز وامس رحما بالحرية و الانسانية و العدل.

و ناهيك عن دار صادق أهل البيت في المدينة و الكوفة و الحيرة و أين ما حل كانت كجامعة كبيرة تموج بالحكماء و أهل العلم و النوابغ يلقي عليهم و يملي من فيض علمه المستقي عن الوحي المحمدي من أحكام التشريع و أسرار الكون من سائر العلوم كالطب و الكيمياء و الرياضيات و الفلك و الطبيعيات و امثال ذلك مما يعسر تعداده، فكانت الشيعة تأخذ منه معتقدين بامامته للنص العام و الخاص الوارد في حقه.

و اما سائر الفرق فتخضع له اعظاما لقدسيته و لما وجدوا عنده من المزايا و المواهب و المؤهلات و المقدرة و الكفاءآت. و اليك شيئا مما قيل فيه (لذكره الشرف):

قال مالك بن انس رئيس مذهب المالكية: (جعفر بن محمد اختلفت اليه زمانا فما كنت اراه الاعلي أحدي ثلاث خصال: اما مصل، و اما صائم، و اما يقرأ القرآن، و مارأت عين و لا سمعت أذن و لا خطر علي قلب بشر افضل من جعفر بن محمد الصادق علما و عبادة و ورعا).

و قال ابوحنيفة رئيس مذهب الحنفية: (ما رأيت أفقه من جعفر بن محمد) و قال ايضا: (لو لا السنتان لهلك النعمان) يشير الي السنتين اللتين حضر بهما درس الامام.

و قال الشهرستاني في الملل و النحل: (جعفر الصادق هو ذو علم



[ صفحه 8]



غزير في الدين، و ادب كامل في الحكمة، و زهد في الدنيا و ورع تام عن الشهوات، و قد اقام بالمدينة مدة يفيد الشيعة المنتمين اليه، و يفيض علي الموالين له في أسرار العلوم).

و قال القرماني في تاريخه: (الامام الصادق كان بين اخوته خليفة ابيه، نقل عنه من العلوم ما لم يقل عن غيره. كان راسا في الحديث).

و قال ابن حيان: جعفر بن محمد كان من سادات أهل البيت فقها و علما و فضلا).

و قال كمال الدين محمد بن طلحة الشافعي (في مطالب السؤول): جعفر بن محمد هو من علماء أهل البيت و ساداتهم ذو علوم جمة... يتتبع معاني القرآن و يستخرج من بحره جواهره و يستنتج عجائبه..: نقل عنه الحديث و استفاد منه العلم جماعة من أعيان الأمة و أعلامهم مثل يحي بن سعيد الأنصاري و أبن جريح و مالك بن انس و الثوري و ابن عيينة و ايوب السجستاني و غيرهم، و عدوا اخذهم عنه منقبة شرفوا بها و فضيلة اكتسبوها.

و قال الجاحظ: (جعفر بن محمد ملأ الدنيا علمه و فقهه).

و قال ابن حجر الهيثمي (جعفر الصادق نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الركبان، و انتشر به صيته في جميع البلدان، و روي عنه الأئمة الأكابر كيحي بن سعيد و ابن جريح و مالك و السفيانين و ابي حنيفة و شعبة و ايوب السجستاني).

و قال السويدي في سبائك الذهب: جعفر الصادق كان من بين أخوته خليفة أبيه و وصيه. نقل عنه من العلوم ما لم ينقل عن غيره



[ صفحه 9]



و كان اماما في الحديث مناقبه كثيرة).

و قال السلمي: (جعفر الصادق فاق جميع أقرانه من أهل البيت و هو ذو علم غزير، و زهد بالغ في الدنيا، و ورع تام في الشهوات و أدب كامل في الحكمة).

و أما العلة في نسبة مذهب الشيعة اليه عليه السلام حيث اشتهروا ب (الجعفرية) فمن الثابت الذي لا جدال فيه ان أول من وضع بذرة التشيع في حقل الاسلام - هو نفس صاحب الشريعة الاسلامية - يعني أن بذرة التشيع وضعت مع بذرة الاسلام - جنبا الي جنب وسواء بسواء - و لم يزل غارسها يتعاهدها بالسقي و العناية حتي نمت و ازهرت في حياته ثم اثمرت بعد وفاته، و شاهدي علي ذلك نفس أحاديثه الشريفة لا من طرق الشيعة و رواة الامامية. بل من نفس أحاديث علماء السنة و أعلامهم و من طرقهم الوثيقة التي لا يظن ذو مسكة فيها الكذب و الوضع. روي السيوطي في كتاب (الدر المنثور في تفسير كتاب الله بالمأثور) في تفسير قوله تعالي: (اولئك هم خير البرية) قال: أخرج ابن عساكر عن جابر ابن عبدالله قال: كنا عند النبي صلي الله عليه و آله و سلم فاقبل علي عليه السلام فقال النبي: و الذي نفسي بيده أن هذا و شيعته لهم الفائزون يوم القيامة.

و نزلت هذه الاية و هو قوله تعالي: (ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خير البرية). و أخرج ابن عدي عن ابن عباس قال: لما نزلت هذه الآية (ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات) قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم لعلي عليه السلام: هو أنت و شيعتك يوم القيامة راضين مرضين الي غير ذلك من النصوص الوافرة.



[ صفحه 10]



فالسبب الوحيد لانتساب الشيعة الي الصادق عليه السلام هو أن الفرص لم تسنح لواحد من أئمة الشيعة الاثني عشر عليهم السلام في اظهار ما استودعهم الرسول صلي الله عليه و آله و سلم و ابلاغ ما استحفظهم عليه، كما سنحت للصادق جعفر عليه السلام فظهرت الشيعة في ذلك العصر ظهورا لم يسبق له نظير قيما غيره من ايام ابائه و ابنائه في تحمل الحديث عنه و بلغوا في الكثرة ما يفوت حد الاحصاء كما مر عليك.

و بودي أن اثبت الآن في هذه الصحيفة البيضاء الفتوي الذي اصدره الفقيه العظيم المعاصر شيخنا المبجل الشيخ محمد شلتوت شيخ الجامع الأزهر في حق مذهب الشيعة الامامية و يسرني أن أبشر البشر ببوادر الحب و الوئام و الاتحاد الذي حصل لسائر الفرق الاسلامية و من اعتصام المسلمين بحبل الله تحت ظل علمائهم الصالحين المصلحين رعاهم الله بالنصر. و اليك نص الفتوي مع رسالة الشيخ لسماحة العلامة الثبت الشيخ محمد تقي القمي السكرتير العام لجماعة التقريب بين المذاهب الاسلامية.

فننقلها عن الصورة الفتوغرافية لنسخة الأصل المزدانة بتوقيع الشيخ سلمه الله الموجودة لدينا:



[ صفحه 11]



بسم الله الرحمن الرحيم

مكتب شيخ الجامع الأزهر

سجل بدار التقريب

نص الفتوي التي أصدرها السيد صاحب الفضيلة الاستاذ الأكبر الشيخ محمود شلتوت شيخ الجامع الأزهر في شأن جواز التعبد بمذهب الشيعة الامامية.

قيل لفضيلته:

ان بعض الناس يري انه يجب علي المسلم لكي تقع عباداته و معاملاته علي وجه صحيح أن يقلد أحد المذاهب الاربعة المعروفة، و ليس من بينها مذهب الشيعة الامامية و لا الشيعة الزيدية فهل توافقون حضرتكم علي هذا الرأي علي اطلاقه فتمنعون تقليد مذهب الشيعة الامامية مثلا؟

فاجاب فضيلته:

1- ان الاسلام لا يوجب علي أحد من أتباعه اتباع مذهب معين بل نقول: أن لكل مسلم الحق في أن يقلد بادي ء ذي بدء أي مذهب من المذاهب المنقولة نقلا صحيحا و المدونة احكامها في كتبها الخاصة، و لمن قلد مذهبا من هذه المذاهب أن ينتقل الي غيره - أي مذهب كان - و لا حرج عليه في شي ء من ذلك.

2- ان مذهب الجعفرية المعروف بمذهب الشيعة الامامية الاثني عشرية مذهب يجوز التعبد به شرعا كسائر مذاهب أهل السنة.

فينبغي للمسلمين أن يعرفوا ذلك، و ان يتخلصوا من العصبية بغير الحق لمذاهب معينة، فما كان دين الله و ما كانت شريعته تابعة لمذهب أو مقصورة علي مذهب فالكل مجتهدون مقبولون عند الله تعالي



[ صفحه 12]



يجوز لمن ليس أهلا للنظر و الاجتهاد تقليدهم و العمل بما يقررونه في فقههم و لا فرق في ذلك بين العبادات و المعاملات.

محمود شلتوت

السيد صاحب السماحة العلامة الجليل الاستاذ محمدتقي القمي السكرتير العام لجماعة التقريب بين المذاهب الاسلامية سلام الله عليكم و رحمته.

اما بعد فيسرني أن أبعث الي سماحتكم بصورة موقع عليها بامضائي من الفتوي التي اصدرتها في شأن جواز التعبد بمذهب الشيعة الامامية، راجيا أن تجعلوها في سجلات دار التقريب بين المذاهب الاسلامية التي اسهمنا معكم في تأسيسها و وفقنا الله لتحقيق رسالتها.

و السلام عليكم و رحمةالله

شيخ الجامع الأزهر محمود شلتوت

و عند فراغي من تأليف هذا السفر القيم و ترصيف لئالئه الغالية شعرت بعادة المؤلفين اذ يهدون مجهودهم الي ذوات فذة بغية لما يأملون فرأيت حري بي أن أقدم كتابي هذا الي سيدي خلف الامام الصادق و الامام المفترض علي الانام طاعته من بعده الامام الهمام باب الحوائج موسي بن جعفر عليه السلام و أتوسل به الي الله في مهماتي و أملي أن يمن علي بالرضا و القبول.

يا أيها العزيز مسنا و أهلنا الضر و جئنا ببضاعة مزجاة فأوف لنا الكيل و تصديق علينا ان الله يجزي المتصدقين.

و أنا الأقل عبد الرسول محمد الجواد الأميني الواعظي



[ صفحه 15]

الحمد لله رب العالمين، الذي ارسل محمدا صلي الله عليه و آله بالهدي و دين الحق و جعل له خلفاء معصومين اتماما للنعمة و اكمالا للدين و اتماما للحجة الي يوم القيامة

به ياد دارم در ايامي كه تازه مدرسه و كتابخانه چهل ستون مسجد جامع را تشكيل داده بودم، دوست صميمي و عزيزي كه بسيار مورد علاقه و ارادت من بود، مرحوم آقاي حاج ميرزا علي آقا محدث زاده، آن فاضل گرانمايه، به مدرسه آمدند و پس از چند دقيقه صحبت گفتند كه با من كاري دارند و اظهار اميدواري كردند كه انجام كارشان را عهده دار شوم. گفتم: اگر تحت اختيار من باشد با كمال اخلاص انجام مي دهم و افتخار دارم كه شما بر من منتي بگذاريد و از من چيزي بخواهيد. ايشان فرمودند: من از اين مؤسسه شما لذت مي برم، و در منزل اين امكانات برايم فراهم نيست، شما يكي از حجرات را در اختيار من بگذاريد تا من وسائل شخصي خود را به اينجا بياورم؛ و ضمنا مي خواهم كتابهايي كه مورد نياز من است همه را به حجره برده پس از رفع نياز به كتابخانه بازگردانم. پرسيدم: مقصود شما از اين كار چيست؟ گفتند: آرزو دارم خداوند به من توفيقي عنايت فرمايد تا بتوانم نسبت به مكتب مقدس امام صادق (ع) و مذهب جعفري عرض ارادتي نموده درباره اين شخصيت عظيم القدري كه جهان تشيع بلكه عالم اسلام در پرتو زحمات و خدمات و تربيت و مكتب او توانسته است قرن ها اسلام را به پيش ببرد، كتابي بنويسم كه هم شخصيت حضرت را بيان كنم، هم در اطراف خدمات برجسته او بحث نمايم، و هم شاگردان او را معرفي نمايم.

من بي اختيار دست به گردن او انداخته و با يك دنيا محبت و اخلاص به ايشان عرضه داشتم: همه تلاش و كوشش من براي همين است. مذهب تشيع آن چنان كه بايد و شايد در دنيا شناخته نشده، و اگر روزي بتوانيم اين مكتب پر ارزش را در سطح وسيعي به جهانيان عرضه بداريم بدون ترديد وضع ديگري خواهيم داشت. من نمي گويم بزرگان ما از صدر اسلام تاكنون



[ صفحه 14]



در اين چهارده قرن زحمتي نكشيده و رنجي نبرده و به خود سختي نداده اند. نه! آنها منتهاي كوشش را كرده اند و حد اعلاي رنج و زحمت را بر خود هموار ساخته اند و با رياضت و توكل به خدا توانسته اند مذهب حقه جعفريه را به دست ما برسانند، ولي امروزه كه دنيا اين گونه پيشرفت كرده و علوم مادي تا اين اندازه چشم و گوش بشر را پر نموده است و همه متوجه علوم مادي شده، و طبعا از دين و معارف اسلامي استقبال كمتري مي شود؛ بايد در مقابل اشخاصي باشند كه زمام كار را به دست گيرند و كوشش كنند تا كلام حق را به مردم برسانند و با بهره گيري از وسائل و امكانات روز به دنيا تحويل دهند.

من خيال مي كنم در اين برهه از زمان ما مي توانيم بيش از اين كار كنيم و مطالب اسلامي را با سطحي گسترده تر و منطقي رساتر به گوش جهانيان برسانيم. يك روز اگر صاحب عبقات روضات الله تعالي عليه براي نگارش كتابش مي بايست رنج سفر، و زيرورو كردن كتابخانه هاي شخصي، پراكنده و كوچك، را بر خود هموار سازد؛ و حتي براي دستيابي به كتابي رنج خدمتگزاري يك عالم سني را در حجاز شش ماه تحمل كند، تا بتواند دست به اداي رسالت خويش زده به بهترين صورت به مرزباني مكتب تشيع پرداخته باشد؛ امروزه با برخورداري از گستردگي وسائل موجود و امكان انجام تحقيقات هر چه بيشتر در زماني كمتر، در پي گيري راه چنين بزرگاني؛ به رجالي عاشق، دلباخته، اهميت مطلب را درك كرده، ايمان به قرآن و اهل بيت (ع) به معناي واقعي آورده، و آشناي با تمام رموز اسلام نياز است كه دست به دست هم دهند و هر كدام در قسمت هاي مختلفي از آثار بزرگاني كه از صدر اسلام تاكنون رنج و زحمت كشيده اند كار و تحقيق كنند و مطالب را طبقه بندي نموده و در خور جوامع مختلف بشري به دانشگاههاي بزرگ جهاني عرضه بدارند.

شما خيال نكنيد اين كار، كار كوچكي است كه شما بدان اقدام مي كنيد. با اخلاصي كه در شما هست اگر خداوند توفيقي عنايت فرمايد، اين بزرگترين خدمتي است كه مي توانيد در اين عصر به مكتب مقدس تشيع بنماييد. در دنياي امروز هر چه پيشرفت در امور مادي بيشتر شود بايد به همان نسبت مكتب داران تشيع سعي كنند فضائل اخلاقي و مواهب الهي را با صورت هاي مختلف و با بيانات گوناگون و رسا به گوش مردم برسانند تا آنان در سايه علم روز و علم دين (مادي و معنوي) به پيش بروند، و جامعه بشريت از وحشي گري و خودخواهي و فساد و تباهي فاصله گيرد؛ و گرنه اين وسايل مادي كه در اختيار بشر روز قرار گرفته خواهي نخواهي آنان را به سر منزل هلاكت رهبري خواهد كرد، و جوامع بشري را به جاي آن كه با عالم انساني آشنا سازد با بهائم و چهارپايان و درندگان هم سلك و هم خو مي كند، و دنيا را به صورت باغ وحشي



[ صفحه 15]



مدرن در مي آورد. گمان نكنيد اين پيشرفتهاي مادي كه مي شود و بشر را از لحاظي مرفه و آسوده مي كند به تنهايي بتواند تمام مشكلات ناشي از ابعاد گوناگون بشر را حل نمايد.

من همه آن چه كه شما مي خواهيد در اختيار شما مي گذارم، و با اينكه طلبه اي اي ناتوان بيش نيستم (و گر چه چند صباحي به نجف رفته و در محضر مقدس اساتيد حوزه نجف اشرف، در كنار قبر مولي الموالي اميرالمؤمنين (ع) تا حد توان خود استفاده نموده ام) ولي آن قدر در اين كار ساعي و عاشق هستم كه آنچه كتاب لازم داشته باشيد در كتابخانه ما هم نباشد تهيه كرده و در اختيار شما قرار مي دهم. و در مدتي كه شما در حجره خود هستيد هيچ كس از شما ملاقات نخواهد كرد، اما هر وقت خسته شديد من را صدا بزنيد تا در كنار شما بنشينم كه اگر بحثي بود استفاده كنم.

ايشان ازاين استقبال ممنون شده بسيار لطف و محبت كردند. من قادر به بازگويي آن همه محبت نيستم، ليكن بايد بگويم: خداست كه دو انسان را آن قدر به هم علاقه مند مي كند كه در اثر داشتن هدفي واحد، يكي گردند، يكجور بينديشند، و يكنواخت گام بردارند. من خودم در يك حجره درس مي گفتم و ايشان هم در حجره ديگر كاملا راحت بود. نمي دانم دقيقا چند سال طول كشيد. ولي همه روزه (غير ازماه محرم و صفر كه به منبر مي رفت) او از صبح تا ظهر يكسره در آن حجره مشغول نگارش بود. اما متأسفانه دست اجل روزگار عمر او را سپري كرد و پس از عاشوراي 1396 (مطابق با 23 ديماه 1354) در سن 56 ساگلي او را به ارباب بزرگوارش ملحق ساخت. او با يك دنيا عشق و علاقه آن چه توانست نوشت و يادداشت نمود تا جان به جان آفرين تسليم كرد.

حقيقت مطلب اين است كه من ديگر اطلاعي از اين نوشتجات نداشتم كه به كجا رسيد و چگونه ضبط گرديد؛ تا اينكه فرزند گرانمايه اش آن جوان برومندي كه بايد گفت: حقا پسر آن پدر است و ثمره آن درخت بارور و نتيجه آن اسوه حسنه، با اينكه به تدريس در مدرسه اشتغال دارد و عهده دار امور خانواده به تمام معني الكلمه مي باشد، ولي عشق و علاقه او و دين و اخلاصش او را ياري مي كند تا اين اثر پرارزش پدر خود را زنده و پاينده به صورتي مطلوب به جامعه تحويل دهد، چند بار به كتابخانه آمدند و از من خواستند كه در اين باره اقدام كنم. من به طور وسيعي در جريان امر قرار گرفتم و دانستم كه كتاب در چهار جلد تنظيم يافته: جلد اول در احوالات و شخصيت امام صادق (ع)؛ جلد دوم درباره اصحاب امام صادق (ع) (همين كتاب)؛ جلد سوم درباره معاصرين امام صادق (ع) از خلفا و علما؛ و جلد چهارم پيرامون خويشاوندان



[ صفحه 16]



امام صادق (ع) مي باشد. لازم بود كه اين كتاب به بهترين صورت طبع شود و در اختيار علاقه مندان قرار گيرد، و من از روي علاقه اي كه داشتم در اين كار تا حد توان خود كوشيدم زيرا كه اين بزرگترين خدمتي است كه مي توان انجام داد، و اميدوارم كه قبل از مرگ خود بتوانم اين اثر را زيارت كنم.

ضمنا از من خواستند كه چند كلمه اي به عنوان مقدمه (بر اين جلد كه به پارهاي ملاحظات تقدم چاپ يافت) بنويسم و من با كمال افتخار اين امر را استقبال نمودم و براي خود موفقيتي بزرگ تلقي كردم؛ چه بهتر از اين كه انسان بتواند براي مكتب مقدس تشيع گامي بردارد هر چند قدمي كوتاه باشد و در حد تن ضعيف و ناتوان؛ من بايد بگويم در مدت عمر خود آرزويم هميشه اين بوده كه در اين راه كاري انجام دهم و در زمره كساني باشم كه خدمتي به اين مكتب نموده اند و گام هاي مؤثري برداشته اند.



حاصل عمر نثار ره ياري كردم

شادم از زندگي خويش كه كاري كردم



اميد است كه خداوند به لطف و كرم خود بپذيرد و ائمه طاهرين (ع) در اين راه مددي كنند تا بتوانم قدمي در خور مكتب بردارم. حال براي اينكه من هم سهمي داشته باشم چند كلمه اي به عنوان يادبود عرض مي كنم:

روزي محدث عالي مقام خاتم المحدثين مرحوم حاج شيخ عباس قمي رضوان الله تعالي عليه (پدر مؤلف بزرگوار اين كتاب) كه متجاوز از هشتاد جلد تأليفات ارزنده به عربي و فارسي دارد به يكي از اهل دل فرمود: من خيلي متأثرم كه نتوانتسه اند كاري انجام دهم. او بدون معطلي عرضه داشت: آقاي حاج شيخ! شما چه پر انتظاريد؟ الآن در صحن مقدس آقا عبدالله (ع) ايستاده ايد، نگاه كنيد هركس به حرم مشرف مي شود يك مفاتيح با خود دارد يعني محدث قمي را با خود به حرم مي برد. در اين داستان درست دقت بايد كرد. اشخاصي كه رنجي تحمل مي كنند و رياضتي مي كشند تابه مقامي مي رسند كيانند؟ آن كسي كه كتاب خود را به زهراي اطهر سلام الله عليها تقديم مي دارد بايد به چنين مقامي برسد. خود نگارنده (ره) مي فرمود: يك روز صبح پدرم برخاست و شروع به گريه كردن نمود، من از او پرسيدم: چرا اشك مي باريد؟ فرمود: براي اينكه ديشب نماز شب نخواندم. گفتم: پدر جان! نماز شب كه مستحب است و واجب نيست، شما كه ترك واجب نكرده ايد و حرامي به جا نياورده ايد، چرا اين طور نگرانيد؟ فرمود: فرزندم! نگراني من از اين قبيل مسائل كه بسيار است. من راجع به خود مرحوم آقاي حاج ميرزا علي محدث زاده مطالبي دارم كه چگونه بر وجوهي كه بابت منبر مي گرفت مواظبت داشت



[ صفحه 17]



و حساب شرعي خود را چگونه نگه مي داشت، و با چه ادبي به منبر مي رفت و چگونه حفظ حدود منبر را مي نمود و به خويشاوندان دور و نزديك و ارحام فقير خود چگونه رسيدگي مي كرد و چه تلاشي مي نمود.

من اين مقدمات را فقط براي يك امر گفتم؛ در زماني كه ما زندگي مي كنيم، و در روزگاري كه ما مي گذرانيم بسيار بسيار جاي افسوس و نگراني است، بسيار وضع ما رقت بار است، چرا؟ چون با كمال تأسف همان جريان مبارزه حق و باطل كه از آغاز خلقت در مقابل هم بود، امروزه جدال باطل در مقابل حق جولان بيشتري پيدا كرده است و به هر طريقي مي كوشد تا حق را از بين ببرد. حق كجاست؟ در روزي كه پيامبر (ص) فرياد مي زند كيست به من كمك كند تا بردار من، وصي من، و خليفه من باشد هيچ كس به او جواب مثبت نمي دهد، در حالي كه در حدود 60 نفر از بزرگان قريش حضور داشتند - در يوم الانذار سال سوم بعثت - ولي اميرالمؤمنين برخاست، يك تنه ايستاد و گفت: «ابايعك علي ما بعثك الله» يا رسول الله من با تو بيعت مي كنم چون تو مبعوث خدا هستي. آنگاه پيامبر (ص) فرمود: «فاسمعو اله و اطيعوا». (كه مشروح آن در تاريخ طبري آمده است). مردي كه براي خدا دست بيعت به پيامبر (ص) مي دهد بايد اطاعت او را نمود و فرمان او را برد. آن دل پاك، اميرالمؤمنين (ع)، يك تنه كنار پيامبر (ص) و در مقابل تمام آن دشمنانش ايستادگي كرد؛ و جمع كوچك پيامبر (ص)، علي (ع)، و خديجه (س) توانست در مدت 23 سال آن قدر پيشرفت كند كه پيامبر (ص) حكومت اسلامي را تشكيل دهد و به دستور پروردگار بنيادي بنا نهد كه تا خدا خدايي مي كند دين اسلام برقرار و پا بر جا بماند. و بعد از او هم خلفاي معصوميتش يكي پس از ديگري، در هر زمان به مقتضاي آن زمان و به مقتضاي آن مقطع، دين خدا را حفظ كردند و هر يك به ديگري بدون كوچكترين لغزش و انحراف و تغييري پيام را سپردند. آنان اصل دين را بيان كردند و مطالب را براي مردم آشكار نمودند و گستردند و ناگفته چيزي را نگذاشتند. آن چه در قرآن آمده بود و پيامبر (ص) به اختصار بيان فرموده بود، علي (ع) آن را توضيح داد و اعمال كرد. سپس نوبت به امام حسن (ع) و امام حسين (ع) و حضرت سجاد (ع) رسيد، تا دوران حضرت باقر (ع) كه فرصتي پيدا شد. فرصتي كه امام باقر (ع) فورا از آن به نفع اسلام سود جست و از جنگ و اختلاف عباسيان با امويان در جهت پي ريزي دانشگاه شيعي استفاده كرد. امام جعفر صادق (ع) هم به دنبال پدر گام بر مي دارد، و خط پدر را دنبال مي كند، و فرياد و خروش او را فراگير مي سازد؛ قرآن را تفسير مي كند، احاديث را بيان مي نمايد و در آن محيطي كه فرزند امام يعني امام مفترض الطاعه را قطعه قطعه مي كنند و ذراري او را مانند اسراي روم سوق مي دهند، در چنين محيطي براي هميشه مكتبي بنيان مي گذارد و شاگرداني تربيت مي كند كه نمونه اي در تمام اعصار باشند.



[ صفحه 18]



من خيال مي كنم كاري كه در آن عصر انجام گرفته و مذهب ما را به نام مذهب جعفري ساخته اند اين است كه مطالب را از جنبه علمي و از جنبه منطقي براي مردم بيان كرده اند و عالم تشريع را بر طبق عالم تكوين براي بشر توضيح داده اند. آنگاه كه فقط ساعتي ساخته شود و در اختيار جامعه قرار گيرد، تا ساعت كار مي كند استفاده جريان دارد و به محض خراب شدن، ساعت به كناري انداخته مي شود. اما اگر ساعت ساز به جامعه تحويل داده شد، آن هم يك ساعت ساز واقعي؛ و اين ساعت ساز توانست ساعت ساز ديگر و ساعت سازان ديگري را به جامعه تحويل دهد، ساعت ها باقي خواهند ماند و كاركردي صحيح خواهند داشت. آن چه باعث شده است مذهب مامذهب جعفري گردد و در دنياي بشريت، تا روز قيامت، اسلام را نگه داري كند و قرآن را پاسداري كند، و سنت پيامبر (ص) را حفاظت نمايد، و اصول انسانيت را در دنيا نگهبان باشد، آن تربيتي است كه جعفر خداوند محمد سلام الله عليه به كمك پدر خود و بعد هم فرزندانش اعمال داشته اند، و به تربيت افرادي معصوم و غير معصوم كوشيده اند، كه اين مكتب پايدار بماند و با مرگ فردي مكتب از بين نرود و با مرگ ده نفر كلاس تعطيل نگردد و مردم بي بهره نباشند. امام حسين (ع) براي اقامه و احياي دين خدا با يزيد و يزيديان جنگيد و دراين راه از جان و مال و فرزندانش گذشت و خون پاك خود و جوانانش را نثار اسلام كرد. اما بايد كساني باشند كه پس از امام حسين (ع) نگهبان نهضت او بوده، از جانبازي او و از اسارت فرزندانش سخن گويند و معاني اسلام و مفاهيم عاليه قرآن را به صورت گسترده با بياناتي رسا به مردم بياموزند. نبايد گذاشت اين بيان ها از بين برود، نبايد گذاشت اين كتاب ها بي استفاده بماند، نبايد گذاشت اين دستورات به دست فراموشي سپرده شود. امروزه دنيايي كه مي خواهد با شيعه بجنگد مي خواهد اين اساس را از بين ببرد. چون كشتن افراد، يا خريدن افراد، و يا از بين بردن افراد خيلي سهل است، مي توان همه كار كرد؛ ولي اگر مطلب به صورت علمي و جامع و بدون نقص در اختيار قرار گرفت، اگر يك نسل هم از بين برود نسل دوم آن را زنده و احيا مي كند. شما هم اكنون هر لحظه اراده كنيد مي توانيد در كتابخانه ها و در محافل علمي دنيا و در موزه ها آثاري از همان عصر و پس از آن عصر تا زماني كه رشته تربيت باقي مانده و مكتب تشيع به صورت رسمي و گسترده در هر شهر و دياري بر پا بوده بيابيد. الآن اين كتاب ها زنده است و درس مي دهد و همه را آشنا مي سازد. امروزه كساني كه آشنايي با مكتب تشيع ندارند وقتي اين كتاب ها را مي خوانند سر تسليم فرود مي آوردند، و اظهار عجز مي كنند، و اظهار مي نمايند كه ديگران چه ظلمي به جامعه بشريت نموده اند كه از اين مكتب آنها را دور نگاه داشته اند.

آيا سزاوار است در اين موقع هم ساكت بنشينيم؟ آيا ما فقط بايد در مرگ بزرگانمان عزا بر پا كنيم؟ يا به جاي اينكه بنشنيم و گريه كنيم و اشك بريزيم و وفاداري كنيم و قدرداني از



[ صفحه 19]



زحمات آن ها نماييم، بايد مكتب را بزرگ كرد، بايد افراد را تربيت كرد، بايد آن قوه ايمان و توفيق موفقيتي كه براي ديگران بوده است پيدا كرد؛ شاگرد بايد كساني را تربيت كرد كه در مقابل دنياي مادي بايستند و همه زحمات خودشان را در اين راه صرف كنند، آن هم براي خدا. بايد مانند حاج شيخ عباس محدث قمي ها تربيت كرد. اگر مرحوم كليني ها، صدوق ها، طوسي ها، مجلسي ها، و محدث قمي ها و مانند اينها مي خواستند فقط غصه اسلام را بخورند و هيچ كار فرهنگي و تربيتي انجام ندهند مكتب ما امروز وضع ديگري داشت و شايد اثري از آن نبود. آنان با نيت خالص و احساس مسئوليت هر چه تمام تر كار كردند، مطالب علمي را نوشتند و پراكندند، و چه آثار گرانبهايي در دوران عمر با بركت خود آفريدند. آنان با چه قلم هايي مي نوشتند؟ با چه فكرهايي كار مي كردند؟ چه خصائصي داشتند كه خدا اين همه توفيق به آنان عنايت كرده بود. اينها را كه به آساني نمي شود به دست آورد، چه چيزي نيست كه انسان بگويد اگر امروز فلان عالم مرد فردا از خارج وارد مي كنيم و سينه او را مي شكافيم و علوم را در سينه او مي ريزيم.

اي آقايان!اي بزرگان!اي مسلمان ها!اي كساني كه مراجع شيعه هستيد و در كرسي رياست و آقايي برقراريد، مشكل ما اين است كه امروزه در حال از دست دادن كساني هستيم كه از گذشته تا به حال در سايه تقوا و فضيلت و كوشش و رياضت تا حدودي توانسته اند مكتب را حفظ و نگهداري نماييد؛ و متأسفانه ديگر نمي توانيم به جاي آنها رجالي همانند جايگزين نماييم كه از لحاظ علمي و از لحاظ تقوا و از لحاظ كوشش و تلاش در دنيا ممتاز باشند. ما نبايد تحت تأثير عوامل مادي قرار بگيريم. ما بايد همه كوششمان و همه فعاليتمان اين باشد كه افراد را با خدا آشنا كنيم و بگوييم كه اين ماديات فناپذير است؛ آنچه فناناپذير است خداست؛ آنچه فناناپذير است وجه الله است، «كل شيي ء هالك الا وجهه» پس بايد براي رضاي خدا كار كنيم؛ اين گونه انديشيدن را بايد رواج داد، اين گونه بايد تربيت نمود. امام جعفر صادق (ع) كاري كه كرده اين است كه عده اي را تربيت كرده براي رضاي خدا، و آنها هم دستورات او را براي رضاي خدا پذيرفته اند، «توفيق من الله و قبول ممن ينصحه»، اين ها اين طور بودند، هم توفيق داشتند و هم پيروي مي كردند آن چه پيشينيان گفته بودند، و آنچه بزرگان و اساتيدشان مي گفتند. خدا مي داند گاه انسان مطالبي را از بزرگان از گذشتگان مي شنود كه اصلا نمي تواند باور كند كه بشر اين قدر در راه رسيدن به حق و حقيقت فعال شود و از همه چيز خود بگذرد؛ درباره مرحوم سيد عبدالله شبر (ره) مي گويند كه جوانان نازدانه اش كه بسيار فاضل بوده فوت مي كند، او صدا مي زند: آيا كسي هست كه ميت را تشييع و تجهيز كند؟ مي گويند: آري. مي گويد: برويد تجهيز كنيد و بگذاريد من به وظائف جاري خود بپردازم. اينها لفظ است كه ما مي گوييم اما عمل آن خيلي



[ صفحه 20]



مشكل است.

الآن وضع صورت ديگر دارد و واقعا رقت بار است. و بدانيد روزي كه شيعه، خداي ناخواسته، در اثر اعمال ناشايست ما، در اثر سوء رفتار ما، در اثر توجه ما به ماديات و هواي نفش، مكتبش تعطيل و يا فريب به تعطيل شود، آن روز ديگر اسلام قيمتي ندارد. هراس هميشگي قدرتمندان و زور مداران از پرورش يافتگان راستين مكتب بوده است نه از اسلام صوري كه خليفه اش در مقابل يهود كرنش مي كند و طاغوت زمان را ستايش مي نمايد. مسلمين را به كشتن مي دهد.

به هر حال امروزه بايستي جوانان را با شاگردان حقيقتي مكتب تشيع آشنا ساخت تا براي آنان كه علوم جديد تحصيل مي كنند الگوهايي از تقوا و فضيلت انساني ترسيم كرده باشيم. مگر نه اين است كه آناني كه پيشرفته هستند و همه وسائل دنياي مادي در اختيارشان مي باشد، به سادگي به كشتن بشر و نابود كردن فضيلت مبادرت مي كنند؛ در نظام آنان از انسانيت خبري نيست. امام صادق (ع) آن كاري كه كرده اين است كه عده اي را تربيت و آماده نموده است كه انسان ها بتوانند در دو بعد مادي و معنوي به پيش روند، همان گونه پيامبر (ص) فرمود: «جئتكم بخير الدنيا و الاخرة». او مردم را در اين مكتب آشناي با خدا ساخته است، خدايي كه هستي بخش است، و صحنه هستي را براي انسان ها خلقت فرموده است. امام صادق (ع) براي اين كار آمده و اين كار را گسترش داده است. او هم از لحاظ علمي و هم از لحاظ عملي و تربيتي مكتب را گشود؛ مكتب كه باز شد: يكي گفت، ديگري نوشت، و سومي به آموزش و تربيت پرداخت، و همين طور انتشار يافت تا امروز به دست ما رسيده حالا امروز ما چه مي كنيم خدا داناست!خدايا به آبروي امام جعفر صادق (ع) كساني را كه در اين راه قدم برداشته و بر مي دارند در پرتو امام زمان (عج) توفيق خدمتگزاري مرحمت بفرما.

خدايا به آبروي امام صادق (ع) جهان بشريت را با مكتب تشيع آشنا فرما.

خدايا به آبروي امام صادق (ع) ما را با امام زمانمان آنشا بفرما.

خدايا به آبروي امام زمان كساني كه به كشورهاي اسلامي و به مكتب تشيع خيانت مي كنند و با دست آلوده خود مي خواهند كه مكتب الهي و مكتب توحيد را تعطيل نمايند و براي رسيدن به هوي و هوس خود با خدا هم مي جنگند، خدايا ما از دست آنان نجات بخش و جهان بشريت را در آرامش و امنيت قرار ده.

آمين يا رب العالمين.

حسن سعيد



[ صفحه 21]

أهل البيت في القرآن الكريم:

(إنّمـا يـريـد الله ليذهـب عـنكـم الرّجس أهـل البيت ويطهّـركـم تطهيـراً).

الأحزاب: 33 / 33

أهل البيت في الُسنّة النبويّة:

إنّـي تـارك فيكـم الثقليـن كتاب الله وعترتي أهـل بيتـي ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا بعدي أبدا

«الصحاح والمسانيد»



[ صفحه 7]



بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله الذي أعطي كلّ شيء خلقه ثم هدي، ثم الصلاة والسلام علي من اختارهم هداةً لعباده، لا سيما خاتم الأنبياء وسيّد الرسل والأصفياء أبي القاسم المصطفي محمد (صلي الله عليه وآله) وعلي آله الميامين النجباء.

لقد خلق الله الانسان وزوّده بعنصري العقل والإرادة، فبالعقل يبصر ويكتشف الحقّ ويميّزه عن الباطل، وبالإرادة يختار ما يراه صالحاً له ومحقّقاً لأغراضه وأهدافه.

وقد جعل الله العقل المميِّز حجةً له علي خلقه، وأعانه بما أفاض علي العقول من معين هدايته ; فإنّه هو الذي علّم الإنسان ما لم يعلم، وأرشده إلي طريق كماله اللائق به، وعرّفه الغاية التي خلقه من أجلها، وجاء به إلي هذه الحياة الدنيا من أجل تحقيقها.

وأوضح القرآن الحكيم بنصوصه المعجزة معالم الهداية الربّانية وآفاقها ومستلزماتها وطرقها، كما بيّن لنا عللها وأسبابها من جهة، وأسفر عن ثمارها ونتائجها من جهة اُخري.

قال تعالي:



[ صفحه 8]



(قُلْ إنّ هُدي الله هو الهُدي) [الانعام: 6 / 71].

(والله يهدي من يشاء إلي صراط مستقيم) [البقرة: 2 / 213].

(قل الله يهدي للحقّ أفمن يهدي إلي الحق أحق أن يتَّبع)[يونس: 10 / 35].

(والله يقول الحقّ وهو يهدي السبيل) [الاحزاب: 33 / 4].

(ومن أضلّ ممن اتّبع هواه بغير هديً من الله) [القصص: 28 / 50].

(ويري الذين اُوتوا العلم الذي اُنزل اليك من ربّك هو الحقّ ويهدي إلي صراط العزيز الحميد) [سبأ: 34 / 6].

(ومن يعتصم بالله فقد هُدي إلي صراط مستقيم) [آل عمران: 3 / 101].

فالله تعالي هو مصدر الهداية الذي يعلم مَن خلق وكيف خلق ولِمَ خلق. وهدايته هي الهداية الحقيقية التي لا تقبل التمويه والتشويه، وهو الذي يأخذ بيد الانسان إلي الصراط المستقيم وإلي الحقّ القويم، فالتبعيّة له، دون من لا يسترشد بهديه ويستبدّ برأيه المحدود وعقله القاصر عن اكتشاف كُنه الأشياء وحقائق الاُمور وتبعاتها ومصائرها.

وهذه الحقائق هي التي يؤيدها العلم ويخضع لها العلماء بملء وجودهم وبدرك عقولهم، فإنّ العقل رسول الحق، ولا يكمل إلاّ باتّباع الحق.

وكما أودع الله في فطرة الانسان النزوع إلي الكمال والجمال فقد مَنّ عليه بإرشاده إلي الكمال اللائق به، وأسبغ عليه نعمة التعرّف علي طريق الكمال، ومن هنا قال تعالي: (وما خلقتُ الجنَّ والإنسَ إلاّ ليعبدونِ)[الذاريات: 51 / 56]. وحيث لا تتحقّق العبادة الحقيقية من دون المعرفة، كانت المعرفة والعبادة طريقاً منحصراً وهدفاً وغايةً موصلةً إلي قمّة الكمال.

إذن المعرفة بالله طريق ووسيلة لتحقّق العبادة الاختيارية، وعبادة الإنسان لربّه الكامل المطلق، وسببٌ للتزوّد من معين الجمال المطلق الذي ينحصر في الله تعالي ويتميّز عن سائر أنواع الجمال ومراتبه.

وقد زوّد الله الانسان بطاقتي الغضب والشهوة ليوفر له وقود الحركة نحو الكمال، ولهذا لا يؤمَن عليه من سيطرة الهوي الذي يحمله وقود الغضب والشهوة، فمن هنا احتاج الانسان ـبالإضافة إلي عقله وبصره ـ



[ صفحه 9]



ما يضمن له سلامة البصيرة والرؤية; كي تتمّ عليه الحجّة والمنّة، وتكمل نعمة الهداية، وتتوفّر لديه كلّ الأسباب التي تجعله يختار بملء إرادته طريق الخير والسعادة، أو طريق الشرّ والشقاء الذي قد يلتبس عليه أو يُلَبَّس لباس الحقّ والرشاد.

ومن هنا اقتضت سُنّة الهداية الربّانية أن يُسند عقل الانسان عن طريق الوحي الإلهي، والهداة الذين اختارهم الله لتولِّي مسؤولية هداية العباد من خلال تفاصيل المعرفة والارشادات اللازمة لكلّ مرافق الحياة.

وقد حمل الأنبياء وأوصياؤهم مشعل الهداية الربّانية منذ فجر التاريخ وعلي مدي العصور والقرون، ولم يترك الله عباده مهملين دون حجة هادية وعلم مرشد ونور مُضيء، كما أفصحت نصوص الوحي ـ مؤيّدةً لدلائل العقلـ بأنّ الأرض لا تخلو من حجة لله علي خلقه، لئلاّ يكون للناس علي الله حجّة، فالحجّة قبل الخلق ومع الخلق وبعد الخلق، ولو لم يبق في الأرض إلاّ اثنان لكان أحدهما الحجّة، وصرّح القرآن ـ بشكل لا يقبل الريب ـ قائلاً: (إنّما أنت منذر ولكلّ قوم هاد)[الرعد: 13 / 7].

ويتولّي حجج الله الهُداة وأعلام الهداية المهديِّين مهمّة الهداية بجميع مراتبها، والتي تتلخّص في:

1 ـ تلقِّي الوحي بشكل كامل واستيعاب الرسالة الإلهية، وهذه المرحلة تتطلّب الاستعداد التام لتلقّي الرسالة، ومن هنا يكون الاصطفاء الإلهي لرسله شأناً من شؤونه، كما أفصح عنه الذكر الحكيم قائلاً: (الله أعلم حيث يجعل رسالته) [الانعام: 6 / 124] و (الله يجتبي من رسله من يشاء) [آل عمران: 3 / 179].



[ صفحه 10]



2 ـ إبلاغ الرسالة الإلهية للبشرية ولمن اُرسلوا إليهم، ويتطلّب الإبلاغ الكفاءة التامّة التي تتمثّل في «الاستيعاب والإحاطة التامّة» بتفاصيل الرسالة وأهدافها ومتطلّباتها، و «العصمة» عن الخطأ والانحراف، قال تعالي: (كان الناسُ اُمّةً واحدةً فبعث الله النبيِّين مبشّرين ومنذرين وأنزل معهم الكتابَ والميزانَ ليقوم الناسُ بالقسط) [البقرة: 2 / 213].

3 ـ تكوين اُمة مؤمنة بالرسالة الإلهية، وإعدادها لدعم القيادة الهادية من أجل تحقيق أهدافها وتطبيق قوانينها في الحياة، وقد صرّحت آيات الذكر الحكيم بهذه المهمّة تحت عنواني التزكية والتعليم، قال تعالي: (يزكّيهم ويعلّمهم الكتابَ والحكمة) [الجمعة: 62 / 2] بل إنّ التربية للنفوس البشرية هي الهدف الأهم والأقصي من بعثة الرسل والأنبياء، كما يلوّح من كثير من آيات الذكر الحكيم، وتتطلّب التربية القدوة الصالحة التي تتمتّع بكلّ عناصر الكمال، كما قال تعالي: (لقد كان لكم في رسول الله اُسوة حسنة) [الاحزاب:23 / 21].

4 ـ صيانة الرسالة من الزيغ والتحريف والضياع في الفترة المقرّرة لها، وهذه المهمة أيضاً تتطلّب الكفاءة العلمية والنفسية، والتي تسمّي بالعصمة.

5 ـ الطريق الطبيعيّ لتحقيق أهداف الرسالة المعنوية وتثبيت القيم الأخلاقية في نفوس الأفراد وأركان المجتمعات البشرية هو تنفيذ الاُطروحة الربّانية، وتطبيق قوانين الدين الحنيف علي المجتمع البشري من خلال تأسيس كيان سياسيٍّ يتولّي إدارة شؤون الاُمة علي أساس الرسالة الربّانية للبشرية، ويتطلّب التنفيذ قيادةً حكيمةً، وشجاعةً فائقةً، وصموداً كبيراً، ومعرفةً تامةً بالنفوس وطبقات المجتمع والتيارات الفكرية والسياسية والاجتماعية وقوانين الإدارة والتربية وسنن الحياة، ونلخّصها بالكفاءة العلمية لإدارة دولة عالمية دينية، هذا فضلاً عن العصمة التي تعبّر عن الكفاءة النفسية التي تصون القيادة



[ صفحه 11]



الدينية من كلّ سلوك منحرف أو عمل خاطيً بإمكانه أن يؤثّر علي القيادة وانقياد الاُمة تأثيراً سلبياً يتنافي مع أهداف الرسالة وأغراضها.

وقد سلك الأنبياء وأوصياؤهم المصطفون طريق الهداية الدامي، وسبيل التربية الشاقّ، وتحمّلوا في سبيل أداء المهامّ الرسالية كلّ صعب، وقدّموا في سبيل تحقيق أهداف الرسالات الإلهية كلّ ما يمكن أن يقدّمه الإنسان المتفاني في مبدئه وعقيدته، ولم يتراجعوا لحظة، ولم يتلكّأوا طرفة عين.

وقد توّج الله جهودهم وجهادهم المستمرّ علي مدي العصور برسالة خاتم الأنبياء محمد بن عبدالله (صلي الله عليه وآله) وحمّله الأمانة ومسؤولية الهداية بجميع مراتبها، طالباً منه تحقيق أهدافها، وقد خطا الرسول الأعظم (صلي الله عليه وآله) في هذا الطريق الوعر خطوات مدهشة، ولكنّه لم يكن ليجتاز السنن الإلهية التي أبي الله أن يُجري الاُمور إلاّ بها ومن خلالها، ومن هنا فقد حقّق الرسول الخاتم (صلي الله عليه وآله) في أقصر فترة زمنية أكبر نتاج ممكن في حساب الدعوات التغييرية والرسالات الثورية، وكانت حصيلة جهاده وكدحه ليل نهار خلال عقدين من الزمن ما يلي:

1 ـ تقديم رسالة كاملة للبشرية تحتوي علي عناصر الديمومة والبقاء.

2 ـ تزويدها بعناصر تصونها من الزيغ والانحراف.

3 ـ تكوين اُمة مسلمة تؤمن بالإسلام مبدأً، وبالرسول قائداً، وبالشريعة قانوناً للحياة.

4 ـ تأسيس دولة إسلامية وكيان سياسيٍّ يحمل لواء الإسلام ويطبّق شريعة السماء.

5 ـ تقديم الوجه المشرق للقيادة الربّانية الحكيمة المتمثّلة في قيادته(صلي الله عليه وآله).



[ صفحه 12]



ولتحقيق أهداف الرسالة بشكل كامل كان من الضروري:

أ ـ أن تستمرّ القيادة الكفوءة في تطبيق الرسالة والسهر علي صيانتها من أيدي العابثين الذين يتربّصون بها الدوائر.

ب ـ أن تستمرّ عملية التربية الصحيحة باستمرار الأجيال; وذلك من خلال وجود مربٍّ كفوء علمياً ونفسياً وسلوكياً وأخلاقياً، يستوعب الرسالة ويجسّدها في كل حركاته وسكناته.

فمن هنا كان التخطيط الإلهيّ يحتّم علي الرسول (صلي الله عليه وآله) إعداد الصفوة من أهل بيته، والتصريح بأسمائهم وأدوارهم; لتسلّم زمام التجربة النبويّة الفريدة والثورة الربّانية الخالدة بأمر من الله سبحانه ولصيانة الرسالة الإلهية التي كتب الله لها الخلود من تحريف المحرّفين وكيد الخائنين، ولتربية الأجيال علي أساس الشريعة المباركة التي تولّوا تبيين معالمها وكشف أسرارها وذخائرها علي مرّ العصور، وحتي يرث الله الأرض ومن عليها، كما قال(صلي الله عليه وآله): «إنّي تارك فيكم الثقلين ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا، كتاب الله وعترتي، وأنّهما لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض».

وغاية ما استطاع الرسول الأعظم (صلي الله عليه وآله) إنجازه خلال هذه الفترة القصيرة هو تثقيف الاُمة وتوعيتها علي ضرورة استمرار التجربة النبويّة، من خلال القيادة الكفوءة التي ربّاها بنفسه، وأتمّ الحجّة بها علي اُمّته.

وقد شقّ الصفوة من أهل بيته طريقاً وعراً متأرجحاً بين خطط المنافقين وفلول المشركين، فكانت الأشواك في طريقهم تزداد كلّ يوم نموّاً، وتبتعد الاُمة ـ بعد انحراف القيادة السياسية واستلابها من أهلها الأكفاء ـ عن إسلامها العظيم، فكانت المسؤولية خطيرةً بمستوي عمق الأخطار التي كانت تواجهها الرسالة الإسلامية والاُمة المسلمة والدولة النبويّة الفريدة التي بدأت تنحرف إلي مهويً سحيق.

إنّ سيرة الأئمّة الاثني عشر من أهل البيت (عليهم السلام) تمثّل المسيرة الواقعية للاسلام بعد عصر الرسول (صلي الله عليه وآله)، ودراسة حياتهم بشكل مستوعب هو دراسة مستوعبة لحركة الاسلام الأصيل الذي أخذ يشقّ طريقه إلي أعماق الاُمة، بعد أن أخذت طاقتها الحرارية تضمحلّ بعد وفاة الرسول(صلي الله عليه وآله)،



[ صفحه 13]



فأخذ الأئمة(عليهم السلام) يعملون علي توعية الاُمة وتحريك طاقتها نحو الوعي الرساليِّ للشريعة ولحركة الرسول (صلي الله عليه وآله) وثورته المباركة، غير خارجين عن أساس السنن الكونية التي تتحكّم في سلوك القيادة والاُمة جمعاء.

وتبلورت حياة الأئمّة الراشدين في استمرارهم علي نهج الرسول (صلي الله عليه وآله) وانفتاح الاُمة عليهم كأعلام للهداية ومصابيح لإنارة الدرب للسالكين المؤمنين المتقين، فكانوا هم الأدلاّء علي الله وعلي مرضاته، والمستقرّين في أمر الله، والتامّين في محبّته، والذائبين في الشوق اليه، والسابقين إلي تسلّق قمم الكمال الإنسانيّ المنشود.

وقد حفلت حياتهم بأنواع الجهاد والصبر علي طاعة الله وجفاء أهل الجفاء وأشكال الصمود لتنفيذ أحكام الله تعالي، ثم اختيار الشهادة مع العزّ علي الحياة مع الذلّ، والفوز بلقاء الله سبحانه بعد كفاح عظيم وجهاد كبير.

ولا يستطيع المؤرّخون والكتّاب أن يلمّوا بجميع زوايا حياتهم العطرة ويفخروا بدراستها بشكل كامل، ومن هنا كانت محاولتنا هذه تعبّر عن قبسات من حياتهم، ولقطات من سيرتهم وسلوكهم ومواقفهم التي دوّنها المؤرّخون واستطعنا اكتشافها من خلال مصادر الدراسة والتحقيق، عسي الله أن ينفع بها إنّه وليّ التوفيق.

وإن دراستنا للمسيرة التكاملية لحركة أهل البيت (عليهم السلام) الرسالية تبدء برسول الإسلام وخاتم الأنبياء (صلي الله عليه وآله) وتنتهي بخاتم الأوصياء صاحب العصر والزمان عجّل الله تعالي فرجه وسهّل مخرجه.



[ صفحه 14]



ويختص هذا الكتاب بدراسة حياة الإمام جعفر بن محمد الصادق (عليه السلام) سادس أئمة أهل البيت (عليهم السلام) الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً وهو المعصوم الثامن من أعلام الهداية الربّانية في دين الاسلام. وكل مذاهب المسلمين مَدينة الي علمه وفقهه كما ان الحضارة الانسانية في عصرنا هذا تري نفسها مستظلة بظلال علومه ومعارفه.

ولا بدَّ لنا من ذكر كلمة شكر لكلّ العاملين الذين بذلوا جهداً في إخراج هذا المشروع، لا سيما لجنة التأليف بإشراف سماحة السيد منذر الحكيم حفظه الله تعالي.

وأخيراً نسأل الله تعالي أن يوفّقنا لإتمام سائر أجزاء هذه الموسوعة المباركة، وهو حسبنا نعم المولي ونعم النصير.

المجمع العالمي لأهل البيت (عليهم السلام)



[ صفحه 17]

(1)

للبيان حق الإيضاح والتصوير، وللفكر سلطة النقد والتحليل، وللحق فوق هذا وذاك حكومة عادلة تنير الهدي للبصير، وترغم العادي بالحجة، والكاتب مدين للحق في تفكيره، قبل أن يكون مديناً في تصويره.

للكاتب ان يتفنن في حديثه ما يشاء له الذوق، وأن يتعمق في بحثه ما تسمح به قوة النظر، ولكن عليه قبل ذلك أن يتخذ من الحق دليلاً، ومن العلم الصحيح مرشداً، عند ما يريد ان يعرض علي قرائه عظيما من عظماء الإنسانية، ومعجزة من معجزات القرون، ولاسيما إذا كان هذا العظيم من أمثال جعفر بن محمد الصادق، مثال العقل السامي، والإنسانية الكاملة.

ستعترض الباحث في طريقه أسرار، وستقف أمامه شؤون وألغاز، يقف دون حلها وقفة الحائر ولعله يرجع عنها رجعة الخاسر، إلا أن يسترشد بهدي العلم الصحيح.

أقف عند ملتقي الخطوط من عبقرية الإمام جعفر بن محمد فتتملكني دهشة لم أكن أعهدها لنفسي، ويكاد اليراع ان يكبوا من يدي، وتموت الكلمات علي شفتي. لم يعودني عليه البيان من قبل، ولم يخني في مثله التفكير.

تلك هي مزالق الفكر البشري المحدود إذا أراد ان يسمو إلي آفاق غير محدودة، وحيرة المصور حين يلتقي بأضواء غير متناهية.

بماذا يحيط الفكر المحدود من هذه الآفاق ليخصه بالتحليل، وماذا يعين المصور من هذه الأضواء المتشابكة ليفرده بالتصوير، أي النواحي من الإمام جعفر بن محمد أقدمها للقراء, وأية خاصة منه أتناولها بالبحث، وكل ناحية منه حرية بالبحث وكل خاصة منه جديرة بالتحليل، كل نواحي جعفر بن محمد علم، وكل خواصه إِعجاز..

وبعد أمر وأمر اخترت علم الأخلاق موضوعاً لحديثي عن الإمام الصادق (ع) وليس عليّ أن يرتضي جميع القراء مني هذا الاختيار، مادمت حراً في الإرادة وكانوا أحراراً مثلي، ومادام علم الأخلاق من النفائس النادرة في ميراث الإمام، وكل إرادته واختياره.

الأخلاق هو العلم الذي يبعث الكمال في النفس البشرية, وينمّي القوة والاستقلال في العقل البشري، وهو العلم الذي يساير الإنسانية في اتجاهاتها، ويوجهها عند حيرتها، ويأخذ بيد العقل عند اضطرابه، ويمده بالقوة عند ضعفه، وعلم الأخلاق هو الرسالة العامة التي يجب علي كل حي مدرك ان يبلغها إلي كل حي مدرك، وهو الأمانة الكبيرة التي يجب علي كل كائن عاقل ان يؤديها إلي كل كائن عاقل.

لهذا ولأمثاله اخترت علم الأخلاق موضوعاً لحديثي عن الإمام الصادق (ع) وان لم يكن أجلَّ مميزات الإمام ولا ابرز خواصه، علي أن للإمام عناية خاصة بعلم الأخلاق تكفي الباحث حجة علي هذا الاختيار، ومن أثر هذه العناية أن طابع علم الأخلاق يكاد يظهر علي كل كلمة نقلت عن الإمام وعلي كل أثر نسب إليه.

لم أقصد في بحثي هذا ان أتحدث عن الوجهة الخلقية في نفس الإمام الصادق (ع) فإن هذه الوجهة نفسية تهم الباحث عن عظمة الإمام في شخصيته، أما الذي يبحث عن عظمة الإمام في علمه فعليه أن يتحدث عن علم الأخلاق عنده، وان كانت الوجهة الثانية تكشف عن الأولي في الأكثر.

(2)

لم يعتمد الإمام جعفر بن محمد في أخلاقه علي نظرية استفادها من فيلسوف، ولا قاعدة أخذها من حكيم، ولكنه استقاها من ينبوع الوحي واستفادها من هدي القرآن، نعم إنه لم ينتسب إلي مدارس الفلسفة في أثينا، ولم يخضع لبيوت الحكمة في الهند ولكن الفلسفة بعض ما تخرج فيه من جامعة القرآن، والحكمة بعض الفروع التي تلقاها في مدرسة أبيه محمد، وإن فتي نمت شبيبته في بيت محمد، وكملت نفسيته بإرشاد محمد، وامتزجت بروحه روحانية كتاب محمد جدير أن يكون غنياً عن فلسفة إِفلاطون وحكمة أرسطو والمثالية ومعتصرات العقول ونسائج الأفكار.

ولعل أثر هذه التربية يظهر جلياًَ في أحاديث الإمام (ع) وأحاديث الأئمة من آبائه وأبنائه، فإن الباحث قد يجد الأثر الواحد مروياً عن أكثر من إِمام واحد وإِذا استقصي في بحثه وجد الحديث بلفظه ومعناه مروياً عن جدهم الأكبر(ص) فمنه يقتبسون، وإليه ينتهون، كالأشعة من النور، وكالثمرة من الشجرة.

(3)

الأخلاق إِحدي الجهات الإنسانية التي عني بها دين الإسلام، واهتم بها اهتماماً كبيراً، والذي يستقصي تعاليم الكتاب وإِرشادات السنة يعلم مقدار هذا الاهتمام، ومبلغ هذه العناية، وهذه الظاهرة من الدين الإسلامي إحدي مميزاته عن سائر الأديان، وإحدي مؤهلاته للخلود.

وهي جارية علي ما تفرضه جامعية الدين، وجفاء أخلاق المتدينين، يوم غرس بذرته، وإذا كان شذوذ الأخلاق ناتجا عن تطرف في الغريزة أو إِسفاف في العادة، او قصور في التربية، وإذا كانت أمراض الروح أشد فتكاً في معنويات الأمة، وأعظم أثراً في إِبعادها عن الخير والسعادة، فجدير بالدين الجامع، وجدير بالمصلح المهذب أن يتكفل إِتمام النقص في الأخلاق، ويتبين مواضع الخلل في النفس، ويعالج الخطر في الغريزة الموبوءة لِيُكَوِّن من الفرد عضواً صالحاً لمكانته من الأمة، ويجعل من الأمة مجتمعاً قابلاً للعلم في سبيل الخير.

الإسلام دين فردي اجتماعي وهو في إجتماعية فردي أيضاًَ، ينظر الإسلام في سعادة الفرد كما ينظر في سعادة الأمة، ويسعي لتهذيب الشخص كما يسعي لتنظيم المجتمع، وإذا كان صلاح الأمة مشروطاً بصلاح أفرادها كان اهتمام الدين بسعادة الفرد من ناحيتين:

تهمه سعادة الفرد لأنه ممن يجب إِيصاله إلي الكمال.

وتهمه سعادة الفرد لأنها شرط في سعادة الأمة. وكلتا هاتين الغايتين يدعوا إليهما الدين الجامع. وإذن فلابد للإسلام أن يكون دين أخلاق، ولابد لقادة الدعوة فيه من بث روح الأخلاق، والإمام جعفر بن محمد أحد أولئك القادة. وبعض حملة ذلك المصباح.

كلنا نعلم أن الفلسفة الخلقية جزء من التراث القديم، بحث عنها الإنسان حين بحث عن أحوال الوجود، وحين علم أن النفس البشرية من أهم أفراد هذا الوجود وأن أخلاق هذه النفس من أبرز نواحيها، ومن أظهر خواصها، وقد استنفد هذا البحث كثيراً من جهده، وطويلا من زمانه، حتي أتته النتائج منقادة كما يريد.

ولكن الذي نلاحظه أن العرب في أيامها الأولي لم تكن تسمع عن هذه الفلسفة شيئاً، ولم تلمح منها إلا ظلالا خفيفة أدركتها بغرائزها... نطق بها حكماؤها ونظمها شعراؤها، وان الدين الإسلامي الذي نشأ بين هؤلاء العرب والذي صدع بتعاليمه محمد العربي الأمي قد تعرض لعلم الأخلاق فيما تعرض له من النواحي، فأسس له نظماً وقواعد تتمشي مع أدق الموازين في التطبيق، وأشدها إِحكاماً في القياس، وأكثرها انسجاماً مع الزمان المختلف والبيئات المختلفة.

نعم تعرض الإسلام لعلم الأخلاق بأساليب وجد العربي الأمي فيها ما أدركه بالفطرة، وقرأ فيها الفيلسوف ما أثبته بالبرهان وأكبر الجميع هذا الشرع الجديد الذي يعضد البرهان بالفطرة ويركز الفطرة علي البرهان، ويصلهما جميعاً بوحي السماء ليضمن لهما العصمة في الإنتاج والغزارة في المادة. ولعل الوقت يتسع لنا بعد هذا فنبحث الموضوع كما يقتضي العلم أن يبحث، ولعلنا نحاسب الاُستاذ أحمد أمين عن نظرته إلي الأخلاق في الإسلام، فإن علاقتها باللفظ أشد من علاقتها بالمعني والاُستاذ حين يتسرع بإرسالها يشبه البسطاء الذين يكتفون في معرفة الشيء بظواهره الشكلية.

(4)

علم الأخلاق حق إنساني مشاع، لا يختص بطائفة من البشر دون طائفة,ولا يحتكره فريق دون فريق، وإذا كانت الخاصة هي التي أسست قواعده، وشرعت نظامه، فإن العامة تشابهها في الحاجة، وتشترك معها في الغاية ما دامت للجميع ملكات يجب تعاهدها بالإصلاح، وغرائز يلزم إخضاعها للتوازن، وما دامت لهؤلاء وهؤلاء أعمال يحكم عليها بالخير أو الشر. ولجميعهم حق في السعادة ونصيب من الخير الأعلي.

ولست أذهب بعيداً حين أقول: حاجة العامة إلي علم الأخلاق أكثر فهو بهم اَلصق، لأن الأمراض الخلقية في العامة من الناس أكثر شيوعاً، وأعظم تفشياً وحاجة المريض إلي الطب أشد من حاجة الطبيب.

علم الإمام الصادق بذلك، وعلم ان لهؤلاء العامة إفهاماً لا تقبل المصطلحات الغريبة، ولا تستسيغ العبارات البعيدة. فكان لزاماً عليه ان يوضحها لهم علي حسب ما يدركون، وان يترجمها لهم بما يفهمون، فكان من أبرع من أوضح، أدق من ترجم، علي ان أكثر ما يهتم به المثاليون من قادة الدين هي ناحية التطبيق من علم الأخلاق، لأنها أكثر دخلا في التوجيه الخلقي الذي يهتم به الدين. ولأن الوحي قد كفاهم مؤونة الاستقراء، وأراحهم من عناء البحث والتمحيص.

(5)

لعلماء الحديث من شيعة أهل البيت (ع) حرص شديد علي تدوين ما لأئمتهم من أقوال وإرشّادات، فهم يجمعون منها كل شاردة وواردة ـ ما تعلق منها بالفقه الجعفري، وما تعلق منها بغيره ـ فكان من نتائج هذا الحرص ان دونت جوامع وجمعت دواوين، وكانت أخلاقيات الإمام الصادق (ع) بعض ما دون.

تميزت الشيعة بذلك لا لأن نصائح الأئمة كانت خاصة بهم، بل لأنهم أكثر اهتماماً بآثار أئمتهم، وإذا استثنينا هذه الوجهة فلم تكن الشيعة إِلا بعض من تجب له النصيحة في رأي الإمام (ع) فإن حبه للخير والإصلاح يأبي له ان يمنع النصيحة عن أيَّ أحد ينتفع بها.

لم يبخل الإمام بنصيحة علي مسلم يوماً ما، وتعاليمه الخلقية لسفيان بن سعيد الثوري، وزملائه الآخرين من رؤساء المذاهب بينة واضحة علي هذه الدعوي، وهو القائل: "خير الناس من أنتفع به الناس" والراوي عن أبيه النبي (ص): "من لم يهتم بأمور المسلمين فليس منهم " وكل ما تتميز به الشيعة من ذلك أنهم لتعاليمه أسمع، ولأقواله أحفظ، وان الإمام هو المسؤول عن تهذيبهم، لأنه عميد مذهبهم.

خلف لنا علم ألا ثر ثروة كبيرة من أخلاقيات الأمام الصادق (ع) يجدها الباحث منتشرة في فصول كتب الحديث، ولاسيما الأخلاقية منها، ولكنه لم يحفظ لنا كتاباً يختص بأخلاق الأمام، إذا استثنينا (مصباح الشريعة) الكتاب الذي آثار بعض علماء الحديث عاصفة الريب في نسبته إلي الإمام الصادق، وكان لهم في أمره شكوك وشكوك.

نعم ان علم الحديث لم يحفظ لنا كتاباً يختص بأخلاق الأمام الصادق (ع) ولكنه حفظ أنا بين طيّاته درراً من أخلاقه، وجواهر من عرفانه، لو اعتني الباحثون بجمعها لألفوا مجموعة رائعة في العلم

أما كتاب (مصباح الشريعة) فإن نسبته إلي الإمام جعفر بن محمد أخذت دوراً مهماً كانت فيه حديث أهل النقد من علماء الحديث، وقد انقسموا فيه إلي شطرين، وكل ما أتي به النافون تشكيك وتردد، ولا يهمنا ان نتعرض لا ثبات هذه النسبة أو نفيها، ولا ان نستعرض أدلة المثبتين وشكوك الناقدين، فإن لهذا النوع من البحث كتباً أخري، علي ان أحاديث الأخلاق والسنن لا تحتاج إلي عناية كبيرة في التوثيق، وقد اعتمد علي كتاب (مصباح الشريعة) كثير من علماء الحديث، وصححه جماعة من الأ ثبات، وهذا كاف في صحة الاعتماد عليه.

سماحاً أيها القارئ الكريم: لقد اطلنا بك الوقوف علي المنعرجات، وتشعبت بنا الطرق عن الغاية، ولابد للكلام عن هذه النواحي ان يطول، فلنسر بعد هذا إلي غايتنا وكان الله معنا.

بسم الله الرحمن الرحيم

الي سيدنا و مولانا و امامنا الحجة ابن الحسن المهدي (صلوات الله و سلامه عليه، و عجل الله تعالي فرجه).

اهدي هذا الكتاب الذي هو جهد المقل، و بضاعة مزجاة، و كلي أمل و رجاء ان تقع هذه الخدمة الضئيلة موقع الرضا و القبول من الله تعالي و من أوليائه المقربين.

و ان يكون نبراسا يزداد به المهتدون هدي، و مشعلا وهاجا ينير الدرب لرواد الحق و الحقيقة، و يكشف لهم الغطاء عن الأبصار كي يلتحقوا بركب السعداء، و قوافل المتقين، ان ربي قريب مجيب.

محمدكاظم القزويني



[ صفحه 4]

بسم الله الرحمن الرحيم

چند قبل كتابي به نام (الامام الصادق عليه السلام) تأليف آقاي رمضان لاوند كه يكي از فضلاي كشور لبنان هستند به دستم رسيد و پس از مطالعه به ترجمه ي آن پرداختم هنوز فصلي از آن باقي مانده بود كه به كتاب الامام جعفر الصادق دسترسي پيدا كردم و چون نظرم را بيشتر جلب كرد به فكر ترجمه ي كتاب دوم برآمده در ظرف چند هفته ترجمه ي آن تمام و حاضر براي چاپ شد

چون مقدمه ي كتاب آقاي لاوند شيرين بود تصميم گرفتم قسمتي از آن را در ضمن مقدمه مختصري كه به نظر خوانندگان مي رسانم بگنجانم اميد است مورد قبول واقع شده و خوانندگان محترم از دعاي خير فراموشم نفرمايند ضمنا بد نيست كه بدانيد اين كتاب پانزدهمين اثري است كه اين حقير ترجمه و تأليف نموده بدون نظر مادي از لحاظ موضوع آن را ذخيره ي معنوي خود دانسته اميد بسيار به فضل و كرم خداي بزرگ و توجه ائمه ي اطهار سلام الله عليهم اجمعين دارم

اينك قسمتي از مقدمه ي آقاي لاوند در كتاب (الامام الصادق)

دوست دارم در مورد هر فردي از رجال تاريخ كه در عالم اسلام شاخصيت و موفقيت بارز داشته اند بحث كنم يعني از افرادي گفتگو كنم كه وجود آنها چون تلهاي مرتفعي است كه در بيابان وسيع و سطح پهناوري قرار گرفته و از هر نقطه ي آن بيابان ديده مي شوند يا به منزله ي چراغ هدايتي هستند كه هر گمراهي با نور تابناك آن هدايت مي گردد و محبوبترين امر قلبي من آنست كه در مورد چنين مرداني كه خداوند آن همه موهبت به آنها داده و ذخائري از علم و افكار عالي و بلندي مقام و احساسات پاك و خوش قلبي و استقامت در



[ صفحه 4]



اخلاق و عظمت عقل و در اكيت در آنها وديعه گذارده زيادتر بحث و تأمل نمايم

البته به طوري كه مي دانيد بيان تاريخ تنها فائده اش اين نيست كه حقايق تاريخي به طور صحيح در دسترس افراد قرار گيرد يا حوادث متفرق گذشته به نام تاريخ جمع شود يا روابط تاريخي و حوادث را معلوم و روشن سازند بلكه مقصود اصلي از ذكر حوادث تاريخي آنست كه در اعماق فضايل انساني گوهرهاي گرانبهائي به دست آورند و استعدادهاي فوق العاده در فداكاري و حقيقت طلبي و خيرخواهي رجال عالي قدر تاريخ و مظاهر كامل انسانيت معلوم و شناخته شود

بنابراين بررسي در تاريخ موضوعي است كه محققين آن را وسيله ي استخراج و حوادث عبرت انگيز و راهنماي جامعه درآينده دانسته تا از ذخاير و ثروتهاي موجوده در نفوس آن دسته از رجال و شخصيتهاي بزرگ تاريخي استفاده نمايند و البته مردم بيدار از زمانهاي پيش به اين حقيقت برخورده بلكه آراء عمومي جوامع بشري نيز در هر ملت و امتي متوجه اين حقيقت شده و به آن رسيده اند

و براي نشان دادن اين امر يعني دانستن آنكه ملتها در شرق عربي به نكته اي كه اشاره كرديم توجه كرده اند بايد تاريخ دوره ي جاهليت ملت عرب را قبل از اسلام مورد مطالعه قرار دهم چنانكه تاريخ جاهليت هر ملتي را هم مي توان به اين منظور بررسي كرد و با بررسي به تاريخ آنها به طور قطع به انبوهي از فضايل درخشنده برمي خوريم كه دامنه و كشش آن تا تاريخ معاصر امتداد داشته و مفاخر بسيار زيبائي به يادگار گذاشته است.

و به طوري كه گفتيم اين امر اختصاص به يك ملت ندارد بلكه تمام ملل و امم



[ صفحه 5]



روي زمين مجموعه اي از فضايل موجوده خود را از دوره هاي تاريك تاريخ خود گرفته اند و اگر چه از جهاتي فضايل موروثي آنها با يكديگر تفاوت دارد ولي همه از آن جهت با هم شركت دارند كه آن مجموعه ها من حيث المجموع در هر ملتي موجد اعمال بزرگ بوده و مستقيم يا غير مستقيم در تكوين موجوديت تاريخي خود آنها مؤثر و به آيندگان افتخاراتي داده است كه بي نهايت زيبا و درخشندگي داشته و موجوداتي فوق العاده بزرگ به صورت رجال آن است به وجود آورده و نشان مي دهد.

و احيانا اين افتخارات به صورت رمز يا افسانه يا مخلوطي از افسانه و حقيقت نشان داده شده كه در هر حال نشانه ي قطعي از وجود فضايل عالي در آن ملت خواهد بود و مقصود از آن افسانه پردازيها آن نيست كه پرده از روي يك حقيقت موضوعي بردارد چنانكه علما تابع مكتب (دكارت) گفته اند بلكه مقصود اصلي از نقل افسانه هاي تاريخي چه به طور ساده و چه به آهنگ مخصوص و چه به شكل قصه و حكايتهاي دلربا و دلچسب اين است كه هموطنان و نسل جديد را داراي اخلاق و فضائلي كند كه در مردان و زنان بزرگ تاريخ آن ملت جمع بوده و روحيه و اخلاقي بسازد كه مردان و زنان بزرگ گذشته آن ملتها داشته اند و بالاخره موضوع تاريخ آن است كه صفات و مزاياي عاليه اخلاقي را در نسل حاضر و آينده رسوخ و نفوذ دهد

بلي افسانه ها همان تاريخ طبيعي ملتهاي ابتدائي است كه هنوز تاريخ خود را با ريختن خون فرزندان خود و با عرق پيشاني نساخته و با كندي و شجاعت و صبر آن را به وجود مي آوردند

و آن را با دقت زايد الوصقي براق و درخشنده مي سازند و استقامت و راستي ديوارهاي بناي تاريخ خود را هم در نظر مي گيرند و وقتي دانه دانه سنگهاي



[ صفحه 6]



اين ساختمان را با دقت به كار خواهند گذارد تا هر چه از زمان بگذرد شكوه و عظمت اين بناي تاريخي از لابلاي روشني سرخ رنگ افق در موقع غروب يا در تاريكيهاي شب و يا در پرتو شعاع فجر صادق و يا در وسط روز روشن چشمها را خيره مي سازد و آن بناي عظيم تاريخي با رنگهاي خيره كننده ي آن خاطره هاي شيرين و تحريك كننده را به ياد مي آورد

و اما توجه مردمان بيدار به اين نكته از اين رو معلوم مي گردد كه در طول زمان مربياني عاليقدر در هر ملتي پيدا شدند كه برنامه ي تاريخي ملت خود را طوري تنظيم كردند كه موجب تكان خوردن و توجه و تحريك ملت خود به طرف پيشرفت و كمال گرديد.

زيرا هنگامي كه محصلي در مدرسه دروس تاريخ در ضمن چند سطر روشن مي خواند و از افتخارات ملي خود آگاه و متوجه مي گردد ملت او در هر عمل انساني بزرگ دست داشته و در هر علمي تحقيقاتي كرده و در هر فني از فنون و هنر وارد بوده و در هر حادثه پهلواني نام او برده شده بر خود مي بالد و يقين مي كند كه صفات عاليه ي انساني در تكوين ملتي سر بلند و برومند كاملا مؤثر است زيرا مي خواند كه چگونه آن اخلاق فاضله و صفات عاليه انساني ديكتاتوران را به مصلحيني عظيم و مجرمين را به انسانهاي كريم و شريف تبديل كرده است و درك مي كند كه آن بزرگيها تمام نقاط تاريك و سياه تاريخ آن امت را پوشانيده و راههاي منحرف را به راه راست تغيير داده و تاريكيها را به نور علم و شجاعت و گذشت و انسانيت روشن نموده است در اين حال شخصيت محصل مزبور با رنگهاي شفاف و نوراني تاريخ ملت خود رنگ آميزي شده و دنبال هدف مربيان عاليقدر خود را مي گيرد و در حالي وارد جامعه ي خود مي شود كه ايمان در ملت او مهبط وحي و الهامات انساني و منشاء اعمالي بزرگ



[ صفحه 7]



بوده و خواهد بود.

آري چنين دانش آموز هنگامي كه از تحصيل فراغت يافت در خود رغبت شديدي بر برگرداندن جلال تاريخي خود مي بيند و در قلب او شعله اي از نور مي تابد كه راه آينده او را نوراني و پرفروغ مي سازد در حالي كه اسباب و لوازم تعمير و مرمت يا تجديد بنا و پايه چيني تاريخي خود در دسترس او است و با اين حال و اين وسائل مشغول كار مي گردد و بر بناي عظيم پر افتخار خود پايه ي جديدي مي گذارد يا آن را زيباتر مي كند و يا يك طبقه ي ديگر از افتخار بر آن مي افزايد و مراقبت مي كند كه اين طبقه ي جديد را با موادي سخت تر و محكم تر كه قابليت بقاء ابدي داشته باشد بالا ببرد آري

وجود مربيان تاريخي با برنامه ي مفيدي كه تنظيم كرده و عملا آثاري از خود به يادگار گذارده اند بزرگترين محرك و مشوق ملتهاي خود برده و بررسي تاريخ آنها وسيله ي پيشرفت ملتهاي آنها مي گردد و ملتها از مطالعه تاريخ آن آثار بزرگ و گرانبها استفاده ي شخصيت مي كنند و متأسفانه از لحاظ منفي هم آثار مهمي دارد به اين معني اگر ملتي تاريخ گذشته خود را كه لا محاله شامل بزرگيها و فضايل بوده فراموش كند يا ديگران به عمد ملتي را از تاريخ خود جدا سازند اين فراموشي و جدائي نيز سلاح برنده اي است كه ريشه ي آن ملت را قطع مي كند و آتش سوزاني است كه موجوديت آن ملت را مي سوزاند و اگر اين سلاح برنده به دست دشمنان ملت و استعمارگران بيفتد كه به طور قطع موجب از بين رفتن روح مليت شده و ديگر اخلاق فاضله و ابتكار در آن ملت به وجود نمي آيد

و همانطور كه وطن در نظر يك ملت مقدس و به منزله ي مادر آن ملت است و همانطور كه تاريخ هر ملت رشته ي مقدسي است كه او را با مادر خود مربوط



[ صفحه 8]



مي سازد گرفتن تاريخ يك ملت از او و جدا كردن او از تاريخ خود نيز براي مستعمرين ملت امر مقدسي است زيرا آنها با تمام قواي خود چه از حيث رجال آزموده و كارشناسان بصير و سپاهيان منظم بسيار و مردان با تدبير بالاتفاق درصدد مي شوند تاريخ ملتي را كه استعمار كرده اند از ياد آن ملت ببرند و ملت را از تاريخ درخشان خود جدا سازند تا آنها را عاجز و بيچاره و سرگردان و بي دست و پا و بدون هدف و خسته نمايند و در نتيجه نااميد و متأسف و بدبخت و مطيع گردند

تاريخ استعمار در كشورهاي شرقي بهترين شاهد اين حقيقت است و شايد بررسي در رفتار فرانسويان با ما در لبنان در دوره ي قيمومت نزديكترين دليل محسوس اين دوره است

من خودم و جمعي از افراد قبيله ي من مصداق اين امتحان و مظهر هدفهاي استعمار شده ام زيرا ما را مجبور كرده بودند تاريخ فرانسه را به زبان فرانسه بخوانيم و آن را با آب و تاب نقل كرده و با جلوه ي مخصوص در بهترين لباس و زيباترين صورت آراسته و فتوحات خود را به وصفي جذاب بما تلقين مي نمودند در حالي كه تدريس تاريخ عربي منحصر به بيان بعضي از حوادث غير قابل توجه و بي اهميت و خالي از حقيقت و عبرت بود و هيچ نوعي تشويقي در آن نبود به طور كاملا سطحي و بي اهميت تدريس مي شد و مهمتر آنكه درس تاريخ عربي از مواد اصلي دروس ما نبود بلكه در درجه دويم قرار داشت

و بنابراين به هيچ وجه تعجبي نداشت اگر محصلين در لبنان گذشته پر افتخار خود را نمي دانستند و هم چنين تعجبي نداشت كه اعصاب محصلين از هم پاشيده شود و روح تبعيت و انقياد نسبت به مستعمرين در وجود آنها ريشه دار كرده و در خود احساس حقارت كنند بلكه اگر مطلب بعكس بود موجب تعجب



[ صفحه 9]



مي گرديد و عجيب تر آن بود كه ملت در اين وضع از خواب عميق خود بيدار شود و از آن سكون و خمود در آمده به حركت درآيد و عقول آنها مشغول فعاليت گرديده و متوجه وضع خود شوند

چنانكه برنامه ي استعماري آنها در الجزاير مثلا دليل ديگري بر اين حقيقت است مردم الجزاير كه گرفتار عذابهاي گوناگون شده اند به خوبي مي دانند و اجمالا آنكه استعمارگران افتخارات موروثي ملتها را از بين برده و مقدسات آنها را بي مقدار به نظر آورده و دخالتهاي ناروا در كار مردم نموده و دروغ مي گويند و نفاق به كار مي برند و باز هم دروغ مي گويند و نفاق مي اندازند و از اين كارها خسته نمي شوند و هر كس را كه نتوانستند بخرند مي كشند

استعمارگران با يك دست شمشير و با دست ديگر پول و زن و سياست اغفال و تحميل را گرفته و پيش مي روند و اگر نتوانستند با وسائل اخير كسي را به دام اندازند شمشير حواله اش مي كنند و او را به هر بهانه اي كه شد نابود و محو مي سازند.

اداره ي استعمار تمام اين كارها را مي كند زيرا مي داند كه اگر تاريخ گذشته مردم به يادشان بيايد يا از آن اطلاع حاصل كنند هيچگاه زير بار مظالم آنها نمي روند و تحت استعمار و سلطه ي آنها درنمي آيند - به هر حال چنانكه گفتيم تاريخ چه از جنبه ي مثبت و چه از جنبه ي منفي در به وجود آوردن ملتي عظيم يا از بين بردن ملت بزرگ بسيار مؤثر است و بالاخره رجال بزرگ تاريخ اسلام و عرب هر يك شمع فروزاني بوده و شاخص بلندي هستند كه در بيابان وسيع و بي انتهاي زمان وسيله ي هدايت و راهنماي جامعه ي خود شده اند و ضمنا مي گويد بسياري از نويسندگان اسلامي امروزه در مقام برآمده اند كه از تاريخ درخشنده ي اسلام پرده برداشته و چهره ي تابناك رجال عظيم الشان اين ملت بزرگ را از زير پرده ي



[ صفحه 10]



فراموشي بيرون بياورند و غبار نسيان را از صفحات درخشان آن پاك سازند و با اسلوب جذاب و محققانه ي خود اين خدمت بزرگ را كه وسيله ي هدايت نسل حاضر و آينده است انجام دهند (در اينجا نويسنده ي محترم نام جمعي از نويسندگان مبرز و محققين در تاريخ اسلام را برده و آنها را ستايش مي كند و با قلم شيواي خود سيره ي رجال بزرگ اسلام را به رشته ي تحرير آورده و به صورتي جذاب و شيرين تاريخ آنها را مي نويسند سپس مي گويد نويسندگان عرب هم از زماني پيش متوجه اين حقيقت شده و سيره ي رجال تاريخي خود را به منظور تشويق ملتهاي خود و تحريك آنها به فضايل به سبك بسيار شيرين مي نويسند و ضمنا تذكر مي دهد كه ملل عرب و اسلامي هم بايد از گذشته ي خود درس عبرت گرفته و هدف خود را در اين امور قرار دهند 1- عمل دائم و مستمر را شيوه ي خود سازند و هميشه بر خود مسلط باشند 2- دائما در فكر فداكاري بوده و از آن دريغ نكنند 3- حقايق موجوده ي در متون تاريخ اسلام را كشف نمايند 4- خود را بشناسند 5- به معني كامل انساني برسند چنانكه در حديث نبوي صلي الله عليه و آله و سلم است كه فرمود (خداوند انسان را به صورت خود آفريده است) (اين تذكرات از نيمه ي صفحه 12 و تمام صفحه 13 و 14 مقدمه مزبور بيان گرديده و سپس از صفحه 15 مي نويسد)

افكار و تاملات من در گذشته اسلام در وقتي به ذهنم آمد كه مجموعه اي از اخبار و روايات متعلق به سيره ي امام جعفر بن محمد الصادق عليه السلام را كه يكي از اعيان و اعلام تاريخ بلكه يكي از حلقات سلسله ي اعلام اسلام و مبرزترين آنها است در برابرم گذاردند در آن حال مردي را به نظر آوردم كه سرآمد بسياري از رجال تاريخي ما مسلمانان است.

و من اين فرصت نيك را غنيمت شمرده و درصدد شدم با خواننده ي عزيز



[ صفحه 11]



از آنچه در ذهنم خلجان كرده و در قلبم ذخيره شده و نزديك است مرا منفجر كند صحبت نمايم و طريق آن را منحصر به نوشتن ديدم و نوشتم

و از آن جهت نوشتم كه به خوانندگان عزيز بگويم اين اخبار حاكي از احوال و ترجمه ي مردي است كه تمام فضايل انساني كه بشر را به تمدن واقعي هدايت مي كنند در او جمع بوده و انساني است كه شوق شديد به معرفت و ميل زياد به حقيقت جزء ذات و خميره ي او بوده است

بديهي است شوق و اضطراب براي حصول معرفت سر لوحه ي زندگي و عنوان پيشرفتهاي انساني است

و همان اضطراب و دلواپسي است كه آدمي را وادار مي كند مسئوليتهاي خود را درك كند و او را تحريك به پيشرفت مي نمايد و همان اضطراب است كه انساني را به پيشگاه لا نهايت نزديك مي سازد و او را قلبا و عقلا به خدا مي رساند و قلب او را با قلوب مردم توأم و به دلها حرارت مي دهد و قدرت اميد و محبت مي بخشد و عقل را در طريق معرفت و حقايق سير مي دهد تا آنچه در كمون طبيعت است استخراج كند

اين قلق و اضطراب همان است كه حديث مشهورا آن را بيان كرده كه فرمود (الدنيا سجن المؤمن) (دنيا زندان مؤمن است) و از آن خارج نمي شود مگر با مرگ و آنچه را كه من از اين حديث مشهور فهميده ام اين است كه وسيله ي خروج از زندان تن از اين راه امكان دارد كه انسان بيشتر اتصال خود را به خداوند بزرگ از طريق تعبد و پرستش برقرار نمايد و طريقه ي تعبد هم اين است كه اولا به خلق خدا محبت و مساعدت كند و سنگيني بار زندگي مردم را سبك نمايد و دنبال كارهاي خير باشد و ثانيا حقيقت دوستي و كشف حقايق وجهه ي همت و نظر انسان گردد و اتصال به حق و خدا از اين



[ صفحه 12]



دو راه ممكن است تا موقع مرگ و خروج از زندان تن به آن حقيقت مطلق اتصال پيدا كند -

و از اينجاست كه مي گوئيم امام صادق عليه السلام مظهر كامل و رمز اين حقيقت بوده و چرا نباشد در حالي كه او شاخه اي از شاخه هاي درخت بارور و برومند نبوت و كسي است كه نسبش در بالاترين درجه ي رفعت بوده و نسبي بالاتر و شريف تر از نسب او نيست -

امام صادق عليه السلام از آن ميراث بزرگ روحي كه اهل بيت و رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم آن را دست به دست داده اند سهم بسياري برده و از خانواده اي است كه هيچگاه از فعاليت در راه ارشاد مردم به حقيقت فروگذار نكرده و از ميزان شرافت عقب نشيني ننموده اند و احساس و ادراك او از بزرگ ترين منبع احساس حقايق سرچشمه گرفته و از كساني ارث برده است كه محققين عالي مقام تا اين تاريخ نتوانسته اند حدي در معرفت آنها به حقايق شناخته و معلوم دارند

امام صادق عليه السلام كسي است كه موجوديت و شخصيت امت اسلام در وجود او ظاهر مي گردد و طبيعت واقعي اين امت بزرگ چه از لحاظ علمي و چه از حيث مبارزه در راه توسعه و بسط خيرات در وجود او جلوه نموده است و در هر رشته از امور مربوط به رهبري و عظمت روحي سرآمد اهل زمان خود بوده و مناسبات موجوده در زمان او موجباتي بوده كه شخصيت اين مرد بزرگ اسلام و مظهر نبوغ علمي و اخلاقي اسلام را نشان داده است.

امام صادق عليه السلام پيشواي فرقه ي ديني بزرگي است كه در تاريخ اسلام بر قله ي شرف و افتخار جا داشته وارث بزرگي از حيث علوم و فنون و سياست و افكار بلند از خود به جا گذارده اند



[ صفحه 13]



علماي بزرگ و شعراي عالي مقام و فلاسفه اي كه موجد مكتب هاي بزرگ علمي بوده اند زير لواي اين شخصيت فوق العاده تاريخ بهره ها برده و بهره ها داده اند - و اگر بگوئيم همان شوق و رغبتي كه در شخص امام عليه السلام در تعقيب از حقايق بود عينا به آنها منتقل گرديده مبالغه نكرده ام

زيرا اين فرقه به تمام معني عواطف عاليه و احساسات شريفه پيشواي بزرگ خود را در خود گرفته و يك انقلاب وسيع علمي و تاريخي بوجود آورده اند.

زيرا تاريخ اسلام در حال تكوين خود هميشه توأم با نزاع و مبارزه دائم حزب معارض (شيعه) به احكام زمان بوده و افراد حزب معارض در هر پيش آمد و در هر علم و هنر و در هر كار واجب و در هر رشته از فنون ادب داراي آراء مستقل و مفيد و با طرفداران هيئت حاكمه و خود آنها در مبارزه بوده اند و در حقيقت سنيان به منزله ي حزب محافظه كار و طرفدار بقاي وضع به حال خود به منظور بقاي وحدت بودند و مي خواستند آنچه هست از بدو خوب و حق و باطل و ظلم و عدل باقي بماند ولي حزب ديناميكي شيعه مي خواست عالم اسلام به طرف پيشرفت و ترقي و وضعي بهتر از آنچه هست سير كند و نتيجه ي آن مبارزه اين شد كه امروزه داراي اين تمدن شده ايم.

بررسي ما در تاريخ مرداني مثل امام جعفر صادق عليه السلام ما را وامي دارد كه در كيفيت معارضه به طور مشروح مطالعه كنيم

حزب معارض مركب از جمع زيادي از علما و ادبا و فضلا و صاحبان فنون و سياستمداران مجرب بود ولي هر دسته ي از آنها هدفهاي معيني را تعقيب مي كردند ولي امام عليه السلام بر قله ي مرتفعي قرار داشت كه سايه اش بر سر تمام آن جمع افتاده و در مركز ستاد آنها قرار گرفته بود و سرتاسر زندگي امام



[ صفحه 14]



عليه السلام نورافشاني دائم و دانش پروري مداوم بوده و از سرچشمه فياض وجودش حب معرفت و خداشناسي اشاعه مي يافت و وجود عزيزش در هر استنتاج منطقي سليم و در هر فكر عميق تأثير داشت و آفتابي بود كه به طور دائم نورافشاني مي كرد.

محبت به نوع سعه ي صدر سخاوت و شجاعت و بزرگي و پاكدلي اموري بود كه از چشمه ي وجود او به مردم تراوش مي نمود مكتب امام صادق عليه السلام مكتب انسانيت كامل و خير محض بوده و دليل اين مطلب فرمايش خود او است مكتب صادق عليه السلام مرداني مثل ابوحنيفه كه هميشه زنده است تربيت مي كرده

امام صادق عليه السلام هنگامي كه از كرامت و فضيلت فقه و فقها بحث مي كند مي فرمايد: (الفقهاء امناء الرسل - فاذا رأيتم الفقهاء قدر ركبوا الي السلاطين فانهموهم) يعني فقها مورد اعتماد و امناي پيغمبران هستند و اگر ديديد كه براي ديدن حكام سوار مي شوند به آنها بد گمان شويد و آنها را متهم بدانيد

و كيست كه اين طبقه ي از فقها را خاصه در آن اوقات نمي شناسد يا متهم نمي كند اين دسته از قانونگزاران در طلب منفعت و دريافت صله و خير دنيا و به اميد رسيدن به مال و مقام بوده اند.

و شايد همه بدانيم و تاريخ به ما گفته است كه بسياري از مقررات و قوانين و تشريفات ديني در اين دوره مقرراتي بوده است كه خلفا به دستياري اين طبقه وضع كرده و مردم را از كردن كاري منع يا امر به انجام كاري داده اند و قضاياي زيادي در تاريخ ثبت شده كه منشأش دخالت همين دسته بوده است - مگر گرفتاري معتزله در زمان مأمون عباسي و معتصم و واثق يكي از مصاديق اين انحرافهاي ديني نبود؟ و يا صدماتي كه از ناحيه ي معتزله به سنيان در ايام متوكل رسيد يكي از مظاهر آن انحراف نيست؟



[ صفحه 15]



به هر حال بسياري از پيش آمدهاي ناگوار كه بر بعضي از طبقات مسلمان وارد مي شد از كارهائي بود كه به طور مصنوعي با موافقت و صوابديد جمعي از اين طبقه به دست خلفاي بني العباس يا به دست مؤسسين دولتهاي اسلامي اعم از بني العباس و امويها و فاطميها و موحدين و مرابطين و غير آنها كه در ايجاد تاريخ اسلام دست داشته اند اتفاق مي افتاد

امام صادق عليه السلام در سالهاي پيش از بروز اين حوادث به اين نكته ي مهم اشاره كرده و فرموده است كه آن انحرافات از كجا سرچشمه مي گيرد و تمام اختلافات و تفرقه بين مسلمانان را متكي به اين امر نموده و فرمود به آن دسته از فقها اعتمادي نداشته باشيد و آنها را متهم بدانيد تا ثابت شود كه چنان نبوده اند -

و خوب است در اين موقع به بعضي از فرمايشات امام عليه السلام و بعضي از اعمال او كه موجب تذكر و تنبه و راهنمائي دوستان او شده و به آنها فهمانيده است كه در عالم اسلام چه وظائفي دارند و چگونه بايد وظايف خود را انجام دهند تا نتيجه ي مطلوبه از برنامه ي اسلام گرفته شود اشاره نمائيم

در كتاب (مطالب السؤل) آمده است مردي از اهل عراق كه غالبا در خدمت امام عليه السلام بود چند روزي غايب شد و نيامد امام عليه السلام از حال او پرسيد

مرد ديگري كه حاضر مجلس بود گفت او نبطي است [1] امام صادق عليه السلام در جواب فرمود اصل و مايه ي ارزش آدمي عقل او و حسبش دين او و احترام و اكرام او بسته به درجه ي تقواي او است زيرا مردم همه از فرزندان آدم و با هم مساوي مي باشند - مرد بدگو از فرمايش امام عليه السلام شرمنده شد



[ صفحه 16]



و آبي در كتاب (نثر الدرر) نوشته است - مردي بر امام صادق عليه السلام گذشت در حالي كه امام مشغول خوردن غذا بود آن مرد سلام نكرد ولي امام عليه السلام او را دعوت به خوردن غذا كرد بعضي از حاضرين به امام گفتند سنت اين است كه عابر بايد سلام كند و بعد دعوت شود و اين مرد عمدا سلام نكرد امام عليه السلام فرمود اين استنباط فقه عراقي است (در فقه لغت به معناي فهم است)

اين دو روايت به خوبي رويه ي امام عليه السلام و نظر و طرز تفكر او را مي رساند كه چگونه مشكلات اخلاقي را كه بر سر راه او مي آمد معالجه مي كرد - رويه ي ساده و بي تكلف امام عليه السلام رويه اي است كه فقط مردمان بزرگ و دريا دل به آن رويه عمل مي نمايند - مردان بزرگ هستند كه در هر حادثه به فوريت راه علاج آن را دريافته و گره كار را با بيان يك يا چند كلمه مي گشايند

امام عليه السلام در روايت اول مردم را به بيان خداي عزوجل كه فرموده است (ما شما را از مرد و زن آفريده ايم تا آنكه مي فرمايد گرامي ترين فرد شما در نزد خدا كسي است كه تقوايش بيشتر است) - متوجه مي سازد و نكته ي قابل توجه اين است كه امام عليه السلام اين فرمايش را هنگامي فرمود كه يك فرد عرب آقاي مشرق و مغرب بود بلكه نزديك بود كه حاكم منحصر به فرد و مطلق دنيا شود امام عليه السلام با فرمايش خود آن غرور ناشي از سلطه و اقتدار و آن عصبيت شديد جاهلانه را كه عربها نسبت به ملل مغلوب خود روا مي داشتند شكست و آن را با بيان شيرين و مختصر درهم كوبيد و فرمود نبطي و غير نبطي فرقي ندارند و مناط در فضيلت اشخاص درجه ي عقل و دينداري و تقواي آنهاست دوم حاكي از نبوغ و اجتهاد ساده و محبت آميز و نرمي دلچسب در تفسير اخلاق شرعي اسلامي است و اگر اصل موضوع يك امر كوچك و ساده و علي الظاهر ارزش زيادي ندارد ولي معرف طرز فكر و روحيه ي عالي ايمان اسلامي مي باشد و



[ صفحه 17]



مي فهماند كه چگونه بايد در اصول تشريعي فكر كرد و چگونه بايد عمل نمود و مي خواهد به آن گوينده بفرمايد كه معني فرمايش رسول صلي الله عليه و آله و سلم كه فرمود (الاحسان خير من العدل) يعني احسان بهتر از عدالت است در مورد اين سفت (دعوت اشخاص در موقع غذا خوردن پس از سلام سرايت خواهد كرد و شايد دعوت كسي كه سلام نكرده به خوردن غذا از حدود عدالت تجاوز كرده باشد ولي چون مقصد خير و احسان است كار خوبي بوده يعني گذشت از حق در مقام احسان امر پسنديده اي است.

زيرا در احسان محبت و دوستي كه فوق تشريع و فوق وظيفه است نهفته و با احسان و محبت به خلق انسانيت افراد كامل خواهد شد چنانكه خداوند سبحان در كتاب مجيد و شريف خود فرموده است (و ان تعفوا اقرب للتقوي) و اگر گذشت نمائيد تقوي نزديكتر است - و شايد مفهوم آيه ي شريفه مفاد همان فرمايش امام عليه السلام باشد

و خلاصة آنكه امام صادق عليه السلام به روح وحي قرآني عمل مي كرد همان روحي كه حقوق و وظايف و واجبات افراد را نسبت به هم يعني حدود هر فردي را نسبت به هم نوعان خود از يك طرف و نسبت به خداوند از طرف ديگر تعيين نموده است و آن وظايف و حدود همان هائي است كه بايد پايه و اساس عدالت اجتماعي باشد تا دولتها و حكومتها بر آن پايه ها ايستاده و استقامت به خرج دهند

و نكته ي مهمتر اين است كه هدف برنامه ي تربيتي قرآن منحصر به آن نيست كه عدالت را فقط در اجراي تفصيلي قانون و برنامه جستجو كرد بلكه هدف قرآن اين است كه انسان در مرحله ي اول بر نفس و بر غرايز نفساني خود سلطه ي كامل پيدا كند و در تطهير و پاكيزه نگاه داشتن تن و جان خود از



[ صفحه 18]



آلودگيهاي دنيوي همت بگمارد و غرايز حسدي و خلقي خود را سركوب سازد و همين است كه رسول صلي الله عليه و آله و سلم آن را احسان ناميده و آن را فوق عدالت شمرده است و تمدن و فرهنگ صحيح آن است كه انسان را به لباس انسانيت ملبس ساخته و او را به درجه اي بالا ببرد كه با صفات الهي متحد گردد يعني گذشت و بخشندگي و ملايمت و نرمي و ارفاق و محبت به خلق جزء ذات او گردد

و به هر حال تربيت قرآني امام صادق عليه السلام فقط از روي اين دو چيز كه نقل شد معلوم نمي شود و صدها مثال و مورد ديگر كه در كتابهاي سيره ي او نقل شده گواه بر اين معني بوده و اين نكته را به ثبوت مي رساند.

و شايد موضوعي كه ابن شهر آشوب در مناقب خود نقل نموده است دلالت واضحي بر تمسك امام به تربيت قرآني دارد - ابن شهر آشوب مي نويسد عمرو بن عبيد بر امام صادق عليه السلام وارد شد و اين جمله ي از آيه ي شريفه (ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه) - از گناهان بزرگ پرهيز نمائيد را خواند و عرض كرد ميل دارم بدانم گناهان بزرگ كه خداوند به آنها اشاره فرموده و در سنت رسول تذكر داده شده چيست - امام عليه السلام فرمود بسيار خوب اي عمرو و شروع كرده يك يك آنها را بيان فرمود [2] .

عمرو بن عبيد كه اين فرمايشات را شنيد از حضور امام عليه السلام مرخص شد در حالي كه گريه و ناله مي كرد و مي گفت يابن رسول الله كساني كه ارث شما را گرفتند و در علم و فضيلت با شما معارضه كردند هلاك شدند

و براي آنكه خواننده ي عزيز ارزش بيانات عمرو بن عبيد را بداند بايد تذكر دهيم كه اين عمرو همان كسي است كه ابوجعفر منصور آن خليفه ي مقتدر



[ صفحه 19]



در مورد او چنين گفته است - كلكم يطلب صيد - غير عمرو بن عبيد - يعني تمام شماها دنبال صيد و شكاري هستيد - غير عمرو بن عبيد - منصور اين بيان را در وقتي كرد كه بين اطرافيان خود و مردمي كه به تملق و چاپلوسي درصدد جلب مال و مقام از او بودند مقايسه مي كرد - و البته شهادت يك حاكم مقتدر و مستبد كه در مردم جز نفاق و دوروئي و كناره گيري از حق و حقيقت چيزي نمي ديده يك شهادت بسيار مهم و قابل توجه است زيرا مي دانست كه آن مردم فقط اتصال به او و رسيدن به مال و منال و جاه و مقام را مي خواهند - منصور در عمرو بن عبيد انساني را مي ديد كه از سايرين متمايز است و وقتي از او ديدن مي كند كه رضاي خدا را در ملاقات با او ببيند و انحرافهاي او را تعديل كند

و به هر حال امام صادق عليه السلام از آن طبقه مردمي بود كه قرآن مجيد در نفوس و روح آنها زنده مانده و اثر آن در گفتار و رفتار و كردار آنها نشان داده مي شد.

بلي امام صادق عليه السلام نوري بود كه در شبهاي تار و در وادي بي انتهائي كه چشم بينندگان نمي ديد و روندگان در آن وادي بي انتها به گمراهي و ضلالت مي افتادند چراغ راه هدايت بود -

ميل داشتم كه شواهد بسياري كه شاهد عظمت فضل اين پيشواي عظيم الشأن است بياورم ولي براي احتراز از تطويل صرف نظر كردم و همين قدر مي گويم كه عمرو بن عبيد آن مرد عادل و آن شخص بزرگوار و پر دل كه افق دانش او وسيع بود هميشه به نزد امام مي آمد و از وجود امام عليه السلام استفاده ها مي كرد و در حقيقت قرآن را به نزد امام عليه السلام تعليم مي گرفت -



[ صفحه 20]



بسيار مايل بودم كه درباره ي اين شخصيت بزرگ اسلامي و مرجع عالي انسانيت و فضيلت بررسي و تحقيق بيشتري به عمل مي آمد و شخصيت او از تمام جهات جدا جدا مورد مطالعه قرار مي گرفت زيرا آن وجود معظم نه به آن پايه از عظمت بود كه بشود او را معرفي كرد و وجود مباركش از حيث افكار عالي و قلب بزرگ و ايمان بي انتها و دست سخاوتمند و گذشت و مهرباني و محبت به خلق در بالاترين درجه ي ممكنه ي افتخار و منبع تمام فضائل و خيرات است و از خدا مي خواهم كه مناسبت خيري پيش بيايد كه بتوانم به خوبي اين شخصيت عظيم و عالي مقام و انواع فعاليتهاي او و نشاطي كه در تمام شئون اجتماعي داشته است به تفصيل در معرض مطالعه ي خوانندگان محترم و مسلمانان جهان قرار دهم

تا اينجا قسمت زيادي از مقدمه ي كتاب (الامام الصادق عليه السلام) به قلم آقاي رمضان لاوند اقتباس شده و اضافه مي نمايد بزرگان علما و دانشمندان اسلامي در هر يك از مذاهب جعفري و بعضي از مذاهب ديگر از قبيل زيديه و اسماعيليه و كيسانيه و فرقه هاي ديگري كه مذاهب آنها مبتني بر جانشيني واقعي اميرالمؤمنين عليه السلام از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم مي باشد و حسنين عليهماالسلام را بعد از او جانشين او مي دانند از يك طرف و ساير فرق اسلام كه علي عليه السلام را يكي از خلفاء رسمي و قانوني اسلام شناخته اند همه در شخصيت فوق العاده و فضيلت او از تمام جهات ترديدي ندارند و حتي برخي از علماي بعضي از فرق اسلام به آن جهت كه ظهور امام عليه السلام به مظهر اعلم واتقي و اجمع و اطهر تمام افراد موجود در عهد او قطعي بوده و او را افضل موجودين مي دانستند براي رفع ايراد و توجيه عمل انجام شده معتقد شده يا اظهار كرده اند



[ صفحه 21]



(ترجيح مفضول بر فاضل لمصلحة) جايز است و همچنين بر افضليت دو ريحانه ي رسول صلي الله عليه و آله و سلم و فرزندان معين آنها از صلب حسين بن علي عليه السلام به خصوص بر تمام مردم حتي بر بني اعمام خود از جهات معين به شرح معتقدات اماميه باز هم ترديدي نيست و به شهادت تاريخ و سيره ي آنها اين معني مسلم مي باشد نهايت آنكه پس از قتل نور چشم و ريحانه ي رسول صلي الله عليه و آله و سلم حسين بن علي عليه السلام هر يك از امامان منصوص از سلسله ي او مأموريتهاي مخصوصي در ارشاد و هدايت مردم و تشويق آنها به كسب معرفت و علوم و خداشناسي داشته اند و از طريق خود در حفظ اصول و مبادي حقه ديانت اسلام كوشيده اند مثلا امام سجاد زين العابدين علي بن الحسين عليه السلام كه قسمت اعظم عمر خود را بعد از واقعه ي جانسوز كربلا در دوره ي طغات بني اميه گذرانيده و وسيله ي آزادي در ارشاد علني مردم نداشت برنامه ي ارشاد خود را در ضمن ادعيه ي ماثوره از ايشان كه در كتب معتبره ي اسلامي نقل شده است اجرا فرموده كه مجموعه اي از آن به نام صحيفه ي سجاديه در دسترس مسلمانان است و ما به قصد تيمن و تبرك و روشن شدن چشم دوستان خانواده ي رسالت عليه السلام تاريخچه آن را كه بر كرامت و اعجاز امام صادق عليه السلام نيز دلالت دارد به طور اختصار نقل مي نمائيم

سيد اجل نجم الدين بهاء الشرف ابوالحسن محمد بن الحسن ابن احمد بن علي بن محمد بن عمر بن يحيي علوي حسيني رحمه الله براي ما حديث كرد و گفت شيخ سعيد ابو عبدالله محمد بن احمد بن شهريار خزانه دار بقعه ي مباركه ي اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عليه السلام در ماه ربيع الاول سال 516 هجري بر او خوانده و من شنيدم و او گفت آن را از شيخ صدوق ابي منصور محمد بن محمد بن احمد بن عبدالعزيز عكبري معدل رحمه الله شنيدم كه او از ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شيباني شنيده بود كه او گفت شريف ابو



[ صفحه 22]



عبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن الحسن بن اميرالمؤمنين علي عليه السلام براي ما گفت كه عبدالله بن عمر زيارت در سال 256 هجري گفت كه دائي من علي بن نعمان اعلم گفت كه عمير بن متوكل ثقفي بلخي از قول پدرش متوكل بن هرون نقل كرد و گفت

يحيي بن زيد بن علي بن الحسين را پس از كشته شدن پدرش زيد ملاقات كردم كه به طرف خراسان مي رفت بر او سلام كردم از من پرسيد از كجا مي آيم گفتم از سفر حج برمي گردم از خانواده و اهل بيت و عموزادگان خود در مدينه پرسيد ولي نام امام جعفر بن محمد عليه السلام را نبرد ولي من از احوال و اوضاع هر يك به او گفتم كه همه بر كشته شدن زيد بن علي پدرش محزون و متألم هستند - يحيي بن زيد به من گفت عمويم محمد بن علي الباقر به پدرم سفارش كرد كه خروج نكند و به او گفت اگر خروج كند چه به سرش خواهد آمد سپس پرسيد در اين سفر با پسر عمم جعفر بن محمد عليه السلام ملاقات كرده اي گفتم آري گفت از او درباره ي من چيزي شنيده اي عرض كردم بلي يحيي گفت درباره ي من چه مي گفت به من بگو عرض كردم فدايت شوم دوست ندارم آنچه درباره ي شما از او شنيده ام بگويم يحيي بن زيد در جوابم گفت مرا از مرگ مي ترساني بگو هر چه شنيده اي گفتم از جعفر بن محمد عليه السلام شنيدم كه شما كشته مي شويد و بدن شما را دار مي زنند همانطور كه با پدرت كردند - يحيي بن زيد از شنيدن اين حرف رنگش تغيير كرد و گفت (يمحوا الله ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب) خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد ايجاد مي كند و ام الكتاب در نزد اوست (يعني مقدرات عالم به اراده ي او است) و سپس گفت اي متوكل خداوند متعال اين امر را به وجود ما بر پا نگاه داشته و به ما علم و شمشير داده و اين دو از خصايص ما است ولي عموزادگان من مخصوص به علم شدند و بس به او گفتم فدايت شوم من مي بينم مردم



[ صفحه 23]



به جعفر بن محمد عليه السلام پسر عمت بيشتر مايل هستند تا به شما و به پدر شما - يحيي گفت اي متوكل عمويم محمد بن علي بن الحسين و پسر عمم جعفر بن محمد عليه السلام مردم را به زندگي دعوت مي كنند و ما آنها را به مرگ دعوت مي نمائيم - به طوري كه ملاحظه مي فرمائيد در بيان يحيي بن زيد عليه السلام نكته اي است كه فوق العاده مورد توجه است و ما شيعيان به خصوص بايد به آن بيان عالي دقت زياد و توجه كنيم - (آنها مردم را به زندگاني دعوت مي كنند) يعني آنچه مي گويند و آنچه دستور مي دهند براي حمايت يك جامعه ي سعادتمند ضروري است و جامعه ي زنده جامعه اي است كه تابع هوي و هوس در هر چيز يا تقليد از هر كس نباشد و به اموري پابند گردد كه نفع دنيا و آخرت او تأمين شود

به هر حال متوكل مي گويد از يحيي بن زيد پرسيدم فدايت شوم آنها اعلم از شما هستند؟ يابن رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم يحيي بن زيد قدري سر را به پائين انداخت و تأملي كرد و سپس سر را بلند كرده و فرمود همه داراي علم هستيم نهايت آنكه آنها هر چه ما مي دانيم مي دانند ولي ما هر چه آنها مي دانند نمي دانيم و سپس از من پرسيد از پسر عمم جعفر بن محمد عليه السلام چيزي داري كه نوشته باشي گفتم آري فرمود بده ببينم - من هم مطالبي از علوم متفرقه كه امام عليه السلام فرموده و من نوشته بودم به علاوه دعائي را كه امام عليه السلام بر من ديكته كرده بود به او نشان دادم و گفتم جعفر بن محمد عليه السلام درباره ي اين دعا به من فرمود كه پدرش امام باقر بر او ديكته كرده و گفته است اين دعا از دعاهاي علي بن الحسين عليه السلام مي باشد و از جمله ي ادعيه صحيفه ي كامله است يحيي بن زيد عليه السلام همه ي آن را تحت نظر آورد و به من گفت اجازه مي دهي من از روي آن استنساخ كنم به او گفتم يابن رسول الله از من اجازه مي خواهيد در حالي كه اين ها از خود شما است و گفت من هم حالا قسمتي از دعاي كامل را كه پدرم



[ صفحه 24]



آن را از پدرش شنيده و حفظ كرده بود به من وصيت كرده است كه آن را حفظ و نگاهداري كنم و به غير اهل ندهم عمير مي گويد پدرم گفت من برخاسته و سر يحيي بن زيد را بوسيدم و گفتم به خدا قسم اي پسر رسول خدا من از طرف خدا مديون محبت شما خانواده و اطاعت از شما هستم و اميدوارم كه اين محبت مرا در حيات و ممات كمك كند و هميشه بر ولايت شما باشم در اين هنگام صحيفه ي مرا به نوجواني كه با او بود داد و به او گفت اين را با خط خوب و واضح بنويس و به من نشان بده شايد بتوانم آن را حفظ كنم من اين صحيفه را مي خواستم و جعفر بن محمد عليه السلام پسر عمم آن را به من نمي داد - متوكل مي گويد من از عمل خود پشيمان شدم و ندانستم چه كنم ولي چون ابو عبدالله امام صادق به من نفرموده بود به كسي نده قدري آرام گرفتم سپس يحيي بن زيد ظرف مخصوص را خواست و از آن صحيفه اي درآورد كه مهر و موم و قفل بود به مهر آن نگاه كرد و آن را بوسيد سپس قفل آن را گشود و صحيفه را باز كرد و آن را بر چشمان خود گذارد و بر صورت خود چرخانيد و گفت اي متوكل به خدا قسم اگر گفتار پسر عمم جعفر بن محمد عليه السلام را برايم نقل نكرده بودي كه گفت من كشته و مصلوب مي گردم اين صحيفه را به تو نمي دادم و آن را نگاه مي داشتم ولي من مي دانم آنچه پسر عمم گفته حق است و آن را از پدرانش گرفته و به طور قطع به زودي حقيقت خارجي پيدا مي كند و من مي ترسم اين صحيفه و اين علوم به دست بني اميه بيفتد و آن را در خزاين خود براي خود حفظ كنند اين را از من بگير و نزد خود نگاه دار و هنگامي كه كار من با اين قوم يك سره شد و آنچه خدا مقدر فرموده است تحقق يافت اين امانت مرا به دو پسر عمم محمد و ابراهيم فرزندان عبدالله بن الحسن و الحسن بن علي بن ابيطالب عليهم السلام برسان زيرا آن دو بعد از من قائم به اين امر



[ صفحه 25]



هستند - متوكل مي گويد صحيفه را از يحيي بن زيد گرفتم و چون كشته شد به مدينه رفته و حضور امام صادق عليه السلام رسيده جريان را به ايشان عرض كردم امام عليه السلام گريه كرد و بسيار ناراحت شد و گفت خدا بيامرزد پسر عمم يحيي را و او را به پدران و اجداد گراميش ملحق سازد به خدا قسم آنكه گفت صحيفه را جعفر به من نداد به همان جهت بود كه خودش بر صحيفه ي پدر خود مي ترسيد حالا آن صحيفه كو منهم آن را حضور امام دادم آن را باز كرد و فرمود به خدا قسم اين خط عمويم زيد و دعاي جدم علي بن الحسين عليه السلام است سپس به پسرش اسماعيل گفت آن دعائي كه به تو امر كردم نگاهداري كن بياور اسماعيل برخاست و صحيفه اي آورد كه عينا مانند صحيفه اي بود كه يحيي بن زيد به من داده بود امام آن را گرفت و بوسيد و بر چشم خود گذارد و گفت اين خط پدرم و املاء جدم عليهم السلام است كه من حاضر بودم كه پدرم نوشت من به امام گفتم اجازه مي فرمائيد اين دو را با هم مقايسه كنم امام عليه السلام فرمود مانعي ندارد و تو را شايسته ي اين كار ديدم من هم آن دو را مقابله كردم حتي يك حرف با هم اختلاف نداشت

از امام عليه السلام اجازه گرفتم كه آن را به محمد و ابراهيم فرزندان عبدالله بن الحسن بن الحسن برسانم امام فرمود: بلي خدا امر كرده است كه امانات مردم را به صاحبانش برسانيد - و چون خواستم برخيزم امام فرمود صبر كن و فرستاد فرزندان عبدالله بن الحسن آمدند و به آنها فرمود اين ميراث پسر عم شما يحيي است كه پدرش به او داده و وصيت كرده است به شما داده شود و به برادران خود نداده و ما با شما يك شرط داريم گفتند بفرمائيد امام عليه السلام فرمود اين صحيفه را از مدينه بيرون نبريد پرسيدند چرا فرمود پسر عم شما در مورد آن از يك چيز مي ترسيد و آن اين بود كه مبادا كشته شود و اين صحيفه به دست بني اميه



[ صفحه 26]



بيفتند گفتند بلي او مي ترسيد كشته شود امام عليه السلام فرمود من هم بر شما از همان مي ترسم و مطمئن نباشيد و سپس فرمود شما هم به زودي قيام خواهيد كرد و مثل او خواهيد شد هر دو پس از شنيدن اين تذكر برخاستند در حالي كه مي گفتند «لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم»

آنها كه رفتند امام عليه السلام به من فرمود اي متوكل مگر يحيي به تو نگفت كه عمويم محمد بن علي عليه السلام و پسرش جعفر بن محمد عليه السلام مردم را به زندگاني دعوت مي كنند و ما آنها را به مرگ دعوت مي كنيم؟ عرض كردم آري به خدا قسم چنين گفت در اين وقت امام صادق عليه السلام به من فرمود پدرم از پدرش و از جدم و از علي بن ابيطالب عليه السلام روايت كرد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم را روزي بر منبر حالت خواب عارض شد و در آن حال ديد جمعي مثل ميمون بر منبر او جست و خيز كرده و مردم را به عقب برمي گردانند يك مرتبه بيدار شده و درست نشست ولي به حالت اندوه و حزن به قسمي كه از بشره اش پيدا بود در اين حال جبرئيل عليه السلام بر او نازل و اين آيه ي شريفه را بر او خواند (و ما جعلنا الرؤيا التي اريناك الا فتنة للناس و الشجرة الملعونة في القران و نخوفهم فما يزيدهم الا طغيانا كبيرا و خلاصه ي معناي آن اين است خوابي كه به تو نشان داديم فتنه اي است كه پيش مي آيد الي آخر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم از جبرئيل پرسيد آيا اين جريان در زماني خواهد شد كه من هستم؟

جبرئيل عرض كرد: نه -

از اينجا به بعد امام صادق عليه السلام بياناتي مي فرمايند كه خلاصه اش اين است كه بني اميه هزار ماه سلطنت مي كنند و ما از آنها صدمات بسياري مي بينيم و در كار خود پيش مي روند و مانعي در راه آنها نمي آيد مگر آنكه از بين برمي دارند ولو كوهي باشد آن را رد مي كنند و هيچ يك از ما مأموريت



[ صفحه 27]



قيام نداريم تا روزي كه خاتم ما قيام كند و دنيا را از عدل و داد خود بهره مند سازد و ستمكاران را از روي زمين براندازد و به اين مضامين بياناتي فرمود و در آخر فرمود رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم با شنيدن اين اطلاعات آرام گرديده و از آن حالت خارج شد

اين بود خلاصه اي از تاريخچه ي صحيفه ي سجاديه و اين حديث از طريق ديگري هم تقريبا به همين شرح روايت شده

و بنابراين حديث شريف و آنچه در سطور بالا اشاره كرديم هر يك از ائمه ي اطهار در ارشاد مردم برنامه ي مفيدي داشتند چنانكه سيد سجاد علي بن الحسين عليه السلام از طريق ادعيه ي مأثوره از ايشان ابوابي از علوم را بر مسلمانان و شيعيان باز كرد -

زيرا هر يك از آن دعاها فرازهائي دارد كه پرده از مجهولي برداشته با اشاره به يك مطلب علمي يا اخلاقي است و بعضي از آن مطالب اموري است كه مفاد آن در اين قرن بر مردم روشن شده و يا بعدا روشن مي شود

و همچنين امام باقر عليه السلام فرزند امام سجاد در دوره ي خود مشهور به باقر العلوم شد زيرا در دوره ي معظم له در اثر تعليمات عاليه ي اسلامي و آزادي در بيان عقيده و در اثر رواج علم مسلمانان در پي كسب علوم برآمده و با مردم ساير ممالك كه با كشورهاي اسلامي رفت و آمد مي نمودند يا مسلمانان بر كشورهاي آنها دست يافته بودند اصطكاك پيدا كرده و معلومات و اطلاعات آنها زيادتر شده هر دو با برخورد به علوم و فرهنگ ديگران شبهاتي بر قلب آنها وارد و اشكالاتي به نظرشان مي رسيد كه محتاج به استعلام و رفع شبهه مي شدند يا از طرف معاندين و ملحدين شبهاتي القاء مي گرديد كه بايد جواب آنها داده شود امام عليه السلام در آن دوره يگانه مرجع عالي و منحصر



[ صفحه 28]



به فردي بود كه وجودش محتاج اليه عالم اسلام و حلال مشكلات بود و لقب باقر العلوم لقبي بود كه مردم از لحاظ استحقاق واقعي آن وجود مبارك بر زبان مي آوردند و با آنكه هر يك از ائمه ي اطهار به مناسبت كمي عمر يا عدم اقتضاي زمان در ارشاد مردم و آنكه آزادي عمل نداشتند احيانا ناچار به سكوت يا تقيه بوده اند معذلك دنيائي را از علوم و اخلاق خود منور فرموده اند و در بين آنها خوشبختانه امام صادق عليه السلام در دوره ي خود فرصت مناسبي به دست آورد كه توانست در انتشار علوم اسلامي و معارف ديانت اسلام و رفع شبهات معاندين و ملحدين حداكثر استفاده ممكن را بفرمايد و در اين كتاب تا اندازه اي اين مراتب معلوم مي گردد

و به طوري كه در سطور بالا اشاره كرديم اوضاع و احوال دوره ي امام صادق عليه السلام به اين شرح بود كه مسلمانان عرب با متوليان اديان ديگر اصطكاك زيادي نداشته و به ديانت ملل ديگر اعم از عرب و غيره آشنا نبوده و علوم آنها از سنخ علوم متداوله زمان در جاهاي ديگر دنيا نبود و كلياتي از معارف اسلامي مي دانستند و به علت نفوذ اسلام در بسياري از كشورها و سادگي مقررات اسلام كه موجب جلب مردم دنيا شده بود علماء كشورهاي ديگر به ممالك اسلامي آمده بودند و معارف آنها با معارف اسلامي برخورد مي كرد و مسلمانان در اين برخوردها به شبهه افتاده و تناقضاتي به نظر آنها مي رسيد

و پرسشهاي چندي در اطراف خدا و كيفيت ايمان و در اطراف ذات اقدس الهي و آزادي انسان و بقاي روح و وجود و عدم و حشر و نشر و معاد و بهشت و دوزخ به ذهن آنها مي آمد يا در اثر القاي شبهه از طرف ملحدين اذهان مردم مشوب مي گرديد و در اوائل امر اين پرسشهاي ذهني در لفافهاي غامض و آلوده به ترس و خجالت و ملاحظه پيچيده بود ولي كم كم



[ صفحه 29]



علني مي شد و مفكرين اسلامي هم در غلق و اضطراب رفته و حتي در امور مسلمه هم ترديد كرده و در مقام تجديد نظر مي شدند و بالاخره در آن زمان كساني پيدا شده بودند كه دنبال فلسفه ي يونان و منطق افلاطوني را گرفته و خود را وارث ماترك لاهوتيان مكتب اسكندريه و قنسرين و ساير مدارس شرق ميانه آن تاريخ مي دانستند و كساني پيدا شدند كه منكر وجود خدا شده بودند در اين اوضاع و احوال كه معالم اسلامي با فرهنگ وارده از يونان و رم و مكتبهاي ديگر مخلوط شده بود عده اي براي فرار از مسئوليت قبول عقيده طريق الحاد را انتخاب كردند و زنادقه و دهريان و دشمنان اسلام خاصه متوليان ساير اديان كه از نفوذ اسلام در هراس بوده و بردكان خود مي ترسيدند دائما در حال القاء شبهه بودند مردم را گيج مي كردند لذا جامعه محتاج به كسي شد كه اين اشكالات را رفع نموده و عظمت و جلال خدا و مقام توحيد و مسئوليت بشر را در پيشگاه خداوند بزرگ و معناي خير و شر و عقاب و پاداش را بر مردم متحير و احيانا منحرف روشن كند -

در چنين دوره اي كه از هر طرف صدائي بلند و مسلمانان احتياج شديدي به رفع مشكلات خود داشتند امام صادق عليه السلام يگانه مرجعي بود كه از هر جهت شايستگي در اين امر را داشت و كسي است كه بنابر روايات معتبره ي تاريخي و تصديق مراجع مختلف اسلامي شخص منحصر به فردي بود كه مي توانست از دين جدش دفاع كند و شاگردان او از مشاهير علم كلام و از بزرگان فضيلت بوده اند و رساله هائي از امام عليه السلام در رشته هاي مختلف علوم نقل كرده اند از قبيل جابر بن حيان و مفضل بن عمر و سايرين كه شاهد سلطه و قدرت كلامي امام عليه السلام و احاطه ي او بر انواع علوم روز بوده و در اين كتاب قسمتهائي از آن را ملاحظه مي نمائيد - امام عليه السلام در منطق و كلام



[ صفحه 30]



و فلسفه و حكمت طبيعي و الهي و طب و كيميا و ساير علوم متداوله آن روز استاد مسلم و مرجع اول بود و به طوري كه در كتب معتبره ي اسلامي ثبت است چهار هزار نفر از مردمان موثق و مورد اعتماد از تمام فرق اسلامي روايات امام را نقل مي كردند و چند نفر از مشهورترين آنها را در اينجا نام مي بريم

1- ابوحنيفه - نعمان بن ثابت بن زوطي است كه از مواليان بوده در كوفه به دنيا آمد در آنجا نشو و نما كرد و نزد شيوخ آنجا تلمذ نموده است و يكي از چهار نفر ائمه و پيشوايان مذاهب اهل سنت مي باشد و او از امام صادق عليه السلام نقل حديث كرده و در متن كتاب وضع و محاذات او را با امام عليه السلام خواهيد دانست و راوي بودن او را از امام عليه السلام شبلنجي در كتاب نورالابصار و شيخ سليمان در ينابيع و ابن حجر در صواعق و ديگران نوشته اند

2- مالك بن انس - يكي ديگر از ائمه ي اربعه است كه در مدينه به دنيا آمده و از اهالي آنجا است و راوي بودن او از امام عليه السلام و آنكه از معظم له استفاده ها نموده در متن كتاب به آن اشاره گرديده و ابن حجر در صواعق و ابونعيم در حلية الاولياء و ابن الصباغ در فصول اين معني را تذكر داده اند

3- سفيان ثوري است - اين مرد از اهل كوفه بود و با امام مناظره كرده و از ايشان رواياتي نقل نموده است و ابونعيم در حلية الاولياء و شافعي در مطالب و شيخ سليمان در ينابيع و ديگران اين نكته را نوشته اند

و جمعي ديگر از مشاهير از قبيل يحيي بن سعيد انصاري و ابن جريح و قطان و ايوب سجستاني و محمد بن اسحاق و غيرهم بوده اند كه نام آنها و آنكه از امام عليه السلام روايت كرده اند در ينابيع و مطالب و نورالابصار و صواعق ياد شده است

و اما مشهورترين روات از شيعه - ابان بن تغلب است كه سي هزار



[ صفحه 31]



حديث از امام عليه السلام نقل كرده است اين مرد در حديث در علم كلام تخصص داشت

و اسحاق صوفي كه از خانواده هاي بزرگ شيعه بوده و از امام صادق عليه السلام و از امام موسي الكاظم عليه السلام روايت مي كرده و هم چنين اسماعيل صيرفي و ابوحمزه ي ثمالي و جابر جعفي و بكير بن اعين و جميل بن دراج و خنص بن سالم و حماد بن عثمان و هشام بن الحكم و مفضل بن عمرو و غير اينها بودند كه از مشهورترين روات شيعه مي باشند و نام و ترجمه ي آنها در رجال كشي و رجال شيخ و خلاصه علامه نقل شده است

و چون اين مقدمه گنجايش بيان اين خصوصيات مفصل را ندارد و در متن كتاب نمونه ي از آنها از نظر خوانندگان محترم خواهد گذشت به همين جا اكتفا مي نمائيم و متذكر مي شويم كه خصوصيات قابل توجهي در كتاب بيان شده است از قبيل بحث در مسئله ي جبر و تفويض كه يك بحث علمي است و سعي شده است با زبان ساده ترجمه شود و در مسئله ي اختلاف بين فرق اسلامي توضيحات مقتضي ديده مي شود و آنكه اختلاف بين آنها اصولي نبوده و در فروع است چنانكه بين تمام علماي اسلامي تمام فرق از اين جهت اختلاف بسيار ديده مي شود كه منشاء آن نحوه ي استنباط و استخراج حكم از دلائل موجود يا از حجيت دليلي بر دليل ديگر است و دراين قسمت اضافه مي نمائيم كه تمام مسلمانان در اين مسئله اختلاف ندارند كه خلافت رسمي علي عليه السلام بعد از كشته شدن خليفه ي سوم بوده و همچنين در اين قسمت كه علي افضل از تمام صحابه رسول صلي الله عليه و آله و سلم بوده ترديدي نيست و بايد اين نكته را تذكر داد كه مذهب جعفري مثل ساير مذاهب اسلامي كه علاوه از احتياطهاي منظور در احكام و فتاوي غالبا



[ صفحه 32]



متكي به فقه اهل بيت عليهم السلام است و اهل البيت را ادري بما في البيت مي دانند و اختلاف مذهب جعفري با ساير مذاهب اسلامي از قبيل اختلاف بين مذاهب اربعه در فروع است

و موضوع ديگري كه در متن كتاب مورد بحث قرار داده شده مسئله ي متعه است كه در زمان رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و زمان ابوبكر صديق و قسمتي از دوره ي فاروق مورد عمل بوده و خليفه ي دوم بنابر اجتهاد خود آن را منع كرد و عمل به آن امروزه در نزد شيعيان رواجي ندارد و بهر حال از لحاظ اركان با ازدواج دائم از حيث ايجاب و قبول و صداق و استفاده ي از ارث در صورت شرط بر زوج و آنكه اولاد آنها مثل اولاد زوجه ي دائم ارث مي برد و فقط داراي مدت است و بذل يا انقضاء مدت در حكم طلاق مي باشد فرقي ندارد و بالاخره اين كتاب از جهات بسياري قابل استفاده ي عموم مسلمانان است و شيعيان بايد در عمل طوري باشند كه امام صادق عليه السلام فرمود اگر چنين و چنان باشيد شما را جعفري مي گويند و براي من موجب سرور است و مفهوم آن بيان اين است كه اگر به وظايف خود عمل نكنيد باز هم به شما جعفري مي گويند و موجب دل شكستگي امام خواهد بود و اميدواريم كه خداوند ما را توفيق پيروي از امام عليه السلام را بدهد و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

مير سيد جعفر غضبان 10 / 3 / 1338 هجري شمسي



[ صفحه 33]

عاش الامام الصادق في زمن التحولات الكبري، و شهد زوال حكم دموي رهيب، و قيام حكم غاشم نهض علي جماجم الضحايا. و كان - عليه السلام - في طليعة الذين صنعوا تلك الحقبة الحساسة من التاريخ الاسلامي.

و اذا عرفنا «ان الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بأنفسهم»، أدركنا عمق الدور الهام الذي اضطلع به الامام الصادق في ايقاف حالة التداعي الفكري التي عصفت بالأمة يومذاك.

ففي عهده عليه السلام استكملت مدرسة أهل البيت ملامحها و بدأت تخرج العلماء و العباقرة الذين تصدوا لمنازلة زعماء العقائد المنحرفة و الضالة؛ و من ثم تجذير الحالة الاسلامية التي كانت تهتز بشدة.

أدرك آلام امته، فانتهج طريقه اللاحب لا يحيد عنه قيد شعرة؛ و تماسك الأمة، و وحدتها تلزمه قاعدة فكرية صلبة، و الصراع الفكري في ذروته، فانطلق الصادق عليه السلام يفجر ينابيع العلم تفجيرا، فسالت أودية علي قدر

كيف نجا الامام عليه السلام من براثن حكم قام علي أشلاء مذبحة عاشوراء؟!

و كيف أمكنه ان يروض حكما قاسيا لا يعرف للرحمة معني؟!

ذلك هو السر في شخصية الامام الصادق عليه السلام.

كانت الأرض تهتز تحت قدميه بعنف... الجيوش القادمة من الشرق تحمل رايات سوداء و تبشر بدولة جديدة... شعارها الرضا من آل محمد، و آلاف المؤامرات و الدسائس تحاك في الظلام. و في عصر قلق لا يعرف الثبات، ثبت الامام الصادق عليه السلام و ظل كما هو يشق طريقه بعيدا عن ألاعيب الساسة و مؤامرات ذوي الطموح. أحرق رسائل الذين دعوه للزعامة السياسية. كانت الوقائع مثيرة... مزلزلة، عاصفة... و كان



[ صفحه 10]



الصادق عليه السلام مطمئنا؛ لأنه كان يعيش في عالم الحقائق لا الوقائع... كان ينظر الي ماوراء الحوادث، و كان همه الدائم الحفاظ علي كيان الأمة. فالأمة تحتاج الي فكر عميق و قاعدة صلبة، فشمر عن ساعديه وراح يرفع القواعد من البيت.

هكذا عاش الصادق... معلما للانسان... حياته حياة الأنبياء، و روحه العظيمة تنطوي علي ذات الأسرار التي انطوت عليها روح محمد و علي و الحسين.

الكتاب الذي بين يديك عزيزي القاري، يمثل - في الحقيقة - رحلة في عمق التاريخ و الانسان، ارتأت (مؤسسة أنصاريان) اعادة طبعه و بحلة جديدة بعد اجراء بعض التصحيحات اللازمة فيما يتعلق ببعض الحوادث التاريخية، اضافة الي التخفيف من حدة الاسلوب التبريري الذي يخدش الذوق المنطقي، خاصة في الحقبة التي استوعبت وقائع صدر الاسلام... و من هنا جاء نشر الكتاب تحت عنوان:

«طبعة جديدة»

كمال السيد



[ صفحه 11]

الحمد لله و كفي و سلام علي عباد الذين اصطفي

قال الله تبارك و تعالي في كتابه (قل لااسئلكم عليه اجراً الا المودة في القربي)

«بگو اي پيامبر من از شما چيزي در برابر دعوتم جز دوستي نزديكانم نمي طلبم»

سپاس و ستايش خداوند يكتا را سزد كه وعده هايش همواره صادق بوده و هست و خواهد بود و سعادت و خوشبختي ابدي را در صداقت صادقان وعده فرموده و درود بر روان پاك و مطهر سرور كائنات حضرت ختمي مرتبت محمد بن عبدالله (صلي الله عليه وآله) كه اصدق الصادقين است و با به ارمغان آوردن صداقت، كذب را از اعماق سينه ها بيرون كشيد و روح انساني را در قالب صدق، با صفا و محبت آشنا ساخت. و درود بر اهلبيت(عليهم السلام) گرانقدرش كه چون ذبيح الله صادقانه راه سعادت و نجات را در مدرسه عشق و وفا و دوستي و محبت و زهد و پارسايي به بشر آموختند.

درطول تاريخ بشر همواره كساني بوده اند كه پس از وفاتشان خلاء نبود آنها كاملاً حس شده است، اما انديشمندان پس از آنها آن خلاء را به نوعي پركرده اند، ولي كم هستند كساني كه پس از حياتشان انديشه خود آنها به كمك جامعه آمده و بر جامعه حاكم شود به گونه اي كه انديشمندان بعد از او پيرامون محور فكري او بينديشند. و امام جعفر صادق(عليه السلام) يكي از معدود كساني است كه خلاء وجودي حضرتش را جز انديشه هاي والا و بلند او نتوانسته است پر كند. لذا او نه چون شمع است كه از سوز و گدازش صحبت شود تا پروانه ها گرد آيند و نه چون خورشيد است كه از تابش نورش حرفي زده شود تا عوام راه جويند كه او اظهر من الشمس است كه پيران طريقت براي شناخت خود نيازمند مصاحبت وجود شريف اويند.

لذا لزوماً براي شناخت بهتر او به دنبال راهروان راه كمال كه از راه پيمودن طريقه ي مقدسه ي سلوك حضرتش به اوج قله سعادت دست يازيده اند و بهره وافر برده اند و در نهايت از بلنداي آن قله عظيم، معرفت و عشق را درك كرده و اعتراف به بزرگي و عظمت شخصيت شريفش نموده اند طي طريق خواهيم نمود و در اين رهگذر از زبان معترف سالكان طريقتش سخن خواهيم گفت. و با استفاده از عنوان «ما قاله الاعلام في فضائل الامام الصادق (عليه السلام)» ثمره نخل بارورش را بر تنگدستان خواهيم بخشيد و با بر تن كردن جامه تقوي چون پاك باختگان، راه عزت و شرافت را خواهيم پيمود و تمام سعي و تلاش خود را در راه خدمت به خلق خدا به خاطر رضاي حق تعالي بكار خواهيم گرفت و در اين آشفته بازار محبت و صداقت را پسنديده و با قلبي مطمئن به مسير آخرت قدم خواهيم گذاشت.

و اما از بزرگان علم و معرفت و محبان اهل بيت (عليهم السلام) زيادند كساني كه از محضر شريف حضرتش مستقيماً و يا غير مستقيم بهره برده اند و درباره ايشان سخنها گفته اند و مقالات با ارزش به رشته تحرير كشيده اند ولي ما در اينجا به اختصار از كتب اهل سنت به طور مستند و مستدل نظر تني چند از اعلام ايشان را درباره ي آن حضرت(عليه السلام) ذكر مي كنيم. يادشان زنده و روحشان شاد باد.

ائمه معصومين عليهم السلام به باور شيعه و سني از اهل بيت پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و سلم هستند و بر اساس آيات قرآني، محبت به آنان جزو دين است. اين اشتراك، اهميت فراواني دارد و مي تواند در كنار باور به قرآن، عامل مهمي براي وحدت و همدلي همه مسلمانان باشد.

در اين ميان، اختلاف هايي كه جهان اسلام را فراگرفته و چون گردابي مهيب، هويت مسلمانان را در خود فروبرده است، راه را براي تسلط بيگانگان بازمي كند. جا دارد تا با بازنمايي اين اشتراك و پرداختن به جنبه هاي گوناگون زندگاني اين ستارگان هدايت و بيان ديدگاه هاي مشترك مذاهب بزرگ اسلامي در مورد اهل بيت پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله، افزون بر افزايش شناخت مذاهب از باورهاي يكديگر، گامي مهم در راه وحدت مسلمانان برداشته شود.

بر اين اساس، بر آن شديم تا زندگاني ائمه معصومين عليهم السلام را از ديدگاه اهل سنت بررسي كنيم. اين پژوهش، بر اساس كتاب هاي تاريخي، روايي اهل سنت و همچنين آراي عالمان ديني آنان نوشته شده است. در پايان از تلاش پژوهشگر ارجمند حجت الاسلام و المسلمين مهدي لطفي كه پژوهش اين مجموعه را انجام داده است، تشكر و قدرداني مي شود. اميد است مورد استفاده برنامه سازان قرار گيرد.

انه ولي التوفيق

اداره كل پژوهش

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما



[ صفحه 3]

شخصيت امام صادق (عليه السلام) همچون اجداد بزرگوارش تنها متعلق به شيعه نيست، بلكه مربوط به كل جهان اسلام و بلكه بشريت است.

هر چند خاورشناسان غير مسلمان به مطالعه ابعاد مختلف زندگي و شخصيت اين امام بزرگوار پرداخته اند، ليكن با كمال تأسف، امام را تنها از زاويه ديد محدود مادي نگريسته اند، و كتاب «مغز متفكر جهان اسلام» ثمره همين شناخت هاي ناقص و بررسي هاي سطحي و مادي است كه «مركز مطالعات اسلامي استراسبورگ» نشر داده است و چون نتوانسته اند امام و شخصيت ملكوتي او را بشناسند، و از طرفي نتوانسته اند آن همه معارف و دانشهاي امام را منكر شوند، دچار لغزش هاي غير قابل گذشت شده اند و او را شاگرد مع الواسطه «بطلميوس» معرفي كرده اند.

اينك، نظراتي كه از دانشمندان و پيشوايان مذاهب اسلامي درباره شخصيت بي مثال ششمين پيشواي معصوم شيعه، امام به حق ناطق حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) مي آوريم، بايد توجه داشت كه اين ديدگاه ها منهاي اعتقاد به مقام امامت و عصمت آن حضرت ابراز شده است. و از همين رهگذر ناقص بوده و اين تعبيرات نمي تواند آن طور كه شايسته است سيماي بلند و ملكوتي اين امام همام را ترسيم كند، و گوياي ابعاد وجودي و شخصيت معنوي حضرت امام صادق (عليه السلام) باشند.

درباره ي عظمت امام صادق(ع) نه تنها توسط شيعيان به فراواني سخن گفته شده است، بلكه در اين باره جمع كثيري از دانشوران و بزرگان اهل سنت و جماعت لب به سخن گشوده اند. پيشوايان مذاهب اهل سنت،عالمان نامدار اسلامي و صاحب نظران زبردست درباره ي برجستگي هاي علمي، عملي، اخلاقي، كرامت و عظمت آن امام هدايت، امام جعفر صادق(ع) بسيار سخن گفته اند. اينك در اين نوشتار به طور گذرا به بيان برخي از اين اظهار نظرها و اعترافات مي پردازيم.

عترت الگوي رفتار فردي و اجتماعي مي باشد. امام يعني الگو بودن در زندگي فردي و اجتماعي. رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نيز به همين منظور عترت خويش را يادگار نهاده و دستور پيروي از آنان را صادر نمود.

براي الگو گيري از انديشه و رفتار عترت بايد باورها و رفتار آنان در ابعاد گوناگون فردي، عبادي و اجتماعي تحليل شود. زيرا تحليل موضع گيري هاي اجتماعي عترت از فردي و اعتقادي و عبادي آنان كمتر نيست. بلكه چه بسا اهتمام آن فزون تر نيز باشد. زيرا انگيزه مهم در الگو قرار گرفتن، همان بعد اجتماعي آن است. چرا كه انسان در اين بعد نيز نياز به الگوهاي انديشه و رفتاري دارد.

در گفتار رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم عترت عدل و همتاي قرآن عنوان شده است. همان گونه كه قرآن صراط اقوم است، عترت نيز صراط اقوم يعني راه استوار و مطمئن مي باشد. نيز همان گونه كه قرآن نياز به تبيين و تحليل و تفسير صحيح دارد، انديشه و رفتار عترت نيز تحقيق و تحليل صحيح مي طلبد. همان گونه كه ده ها نوشتار پيرامون قرآن نگاشته شده و مي شود، سيره عترت نيز هماره نياز به تحقيق و تبيين دارد.



[ صفحه 13]

نام شريفش جعفر، كنيه اش ابوعبدالله و ابواسماعيل و لقبهايش فاضل، قائم، طاهر، كافل، منجي و مشهورترين آنها صادق بود. در روز جمعه هفدهم ربيع الاول سال 83 هجري قمري هنگام طلوع فجر درمدينه چشم به جهان گشود و در بيست و پنجم شوال سال 148 هجري قمري در سن شصت و پنج سالگي در مدينه چشم از جهان فرو بست و در كنار پدر و جد (امام باقر و امام سجاد(عليه السلام) و عموي جدش (امام حسن مجتبي (ع » در قبرستان بقيع به خاك سپرده شد. پدرش 26 ساله بود كه او زاده شد. دوازده سال از عمر شريفش را در كنار جدش امام سجاد (عليه السلام) و نوزده سال را در كنار پدرش امام باقر(عليه السلام) گذراند. مدت امامت آن گرامي 34 سال بود كه حدود هجده سال آن (132 - 114ه) همزمان با حكومت امويان بود و شانزده سال آن(148-132 ه) همزمان با حكومت عباسيان.

آن حضرت با پنج تن از خلفاي بني اميه هشام بن عبدالملك(125-105 ه)، وليد بن يزيد (126-125ه)،يزيد بن وليد (1267ه)، ابراهيم بن وليد (127ه) و مروان بن محمد ملقب به حمار (132-127ه) و دو تن از خلفاي بني عباس ابوالعباس سفاح (132-136) و ابوجعفر منصور (158-136ه) معاصر بود.

در مدت امامت آن حضرت در قلمرو اسلام حوادث مهمي روي داد. تني چند از علويان عليه حكومت وقت قيام كردند. زيد بن علي بن الحسين پسر امام سجاد(عليه السلام) در سال 121 هجري عليه هشام بن عبدالملك اموي در كوفه قيام كرد و به شهادت رسيد. يحيي پسر زيد نيز چند سال بعد در خراسان قيام كرد و كشته شد. محمد بن عبدالله معروف به نفس زكيه نوه امام حسن مجتبي(عليه السلام) نيز در سال 145 هجري عليه حكومت عباسي عليه منصور دوانيقي در مدينه قيام كرد ولي كارش به جايي نرسيد و كشته شد. برادر اين محمد،ابراهيم بن عبدالله هم در همان سال در بصره عليه منصور قيام كرد و كشته شد. از جمله مهمترين حوادث سياسي اجتماعي دوران امامت امام صادق (عليه السلام) انتقال حكومت از امويان به عباسيان بود.

عباسيان كه از سال 100 هجري يك نهضت فرهنگي پنهاني را بنياد كرده بودند و عليه امويان در خراسان مخفيانه تبليغ مي كردند سرانجام در سال 129 هجري به يك قيام نظامي به رهبري ابومسلم خراساني دست زدند و در سال 132 هجري ابوالعباس سفاح را در كوفه به خلافت رساندند و در همان سال مروان حمار آخرين خليفه اموي در مصر به دست سپاه خراسان كشته شد.

در دوره امامت امام صادق(عليه السلام) مسلمانان بيش از پيش به علم و دانش روي آوردند و در بيشتر شهرهاي قلمرو اسلام به ويژه درمدينه، مكه، كوفه، بصره و... مجالس درس و مناظره هاي علمي داير و از رونق خاصي بر خوردار گرديد. در اين مدت و با استفاده ازفرصت به دست آمده امام صادق(عليه السلام) توانست علوم و معارف اهل بيت را بيان كرده در همه جا منتشر كند. سفرهاي اجباري و اختياري امام به عراق و به شهرهاي حيره، هاشميه و كوفه و مدتي اقامت در كوفه و برخورد با اربابان ديگر مذاهب فقهي و كلامي نقش بسزايي در معرفي علوم اهل بيت و گسترش آن در جامعه داشت. دراين شهرها مدينه، كوفه، حيره، هاشميه و مكه در ايام حج گروههاي مختلف براي فراگيري دانش نزد آن حضرت مي آمدند و از درياي دانش او بهره مي بردند. بزرگان اهل سنت چون مالك بن انس،ابوحنيفه، سفيان ثوري، سفيان بن عيينه، ابن جريح، روح ابن قاسم و... ريزه خوار خوان دانش بيكران او بودند. آن اندازه كه دانشمندان و راويان از او حرف و حديث نقل كرده و از دانش وي بهره برده اند از هيچ يك از ديگر ائمه و ديگر خاندان اهل بيت،آن اندازه نقل نكرده اند. هيچ محدث و فقيهي به اندازه آن حضرت مساله پاسخ نگفته است. بر خورد وي با گروههاي مختلف مردم سبب شد كه آوازه شهرتش در دانش و بينش ديني، علم و تقوي، سخاوت و جود و كرم و... در تمام قلمرو اسلام طنين انداز شود و مردم ازهر سو براي استفاده از دانش بيكران وي رو سوي او كنند.

دانشمندان علم حديث شمار كساني را كه مورد اعتماد بوده اند راويان ثقه و از آن حضرت حديث نقل كرده اند تا چهار هزار نفر را نوشته اند.

ظاهراً نخستين بار ابن عقده اين شمارش را انجام داده است. (نك مناقب، 4 / 369 دارالاضواء) شيخ طوسي در كتاب رجال خود سه هزار ودويست و سي و چهارتن از اين راويان از جمله دوازده زن را نام برده است. (نك: رجال طوسي، اصحاب الصادق(ع » در اين دوره علوم و فلسفه ايراني، هندي و يوناني به حوزه اسلامي راه يافت و بازار ترجمه علوم گوناگون از زبانهاي مختلف به زبان عربي گرم و پررونق گرديد. همچنين مكتبهاي كلامي و فرقه هاي مذهبي و فقهي در اين عصر پايه گذاري شد. مناظرات امام صادق(عليه السلام) با اربابان دانشهاي گوناگون چون پزشكان، فقيهان، منجمان، متكلمان، صوفيان و... به ويژه مناظرات وي با ابوحنيفه مشهور و در منابع شيعه وسني ثبت است. (نك مناقب: 4 / 305 - 233، كشف الغمه: 2 / 430 - 367) به عنوان مثال چگونگي گردش خون در بدن و وظائف گلبولها را امام صادق(عليه السلام) دست كم هزار سال پيش از دانشمندان غربي بيان كرده است. (بنگريد: توحيد مفضل).

از جمله تفكراتي كه در زمان امام صادق (عليه السلام) پيدا شد و كم كم شكل گرفت، جريان خطرناك و انحرافي صوفيگري بود، كه با ظاهري فريبنده دست به عوام فريبي و گمراه كردن مردم زد.

محقق اردبيلي درباره پيدايش صوفيه مي نويسد: به نقل از شيعه و سني، اولين كسي را كه صوفي ناميدند «ابوهاشم كوفي » بود، چون او مانند رهبانان جامه هاي پشمينه درشت مي پوشيد. آن ملعون مثل نصاري قائل به حلول و اتحاد بود. [1] و در كتاب اصول الديانات آمده است كه او در ظاهر اموي و جبري بود و در باطن ملحد و دهري. هدف او نابودي دين اسلام بود. از ائمه معصومين عليهم السلام چند حديث در طعن او وارد شده است. پيروان او را چون صوف «لباس پشمي » مي پوشيدند، صوفيه گفته اند. [2] .

شايد منظور محقق اردبيلي اين است كه اولين كسي كه در اسلام «صوفي » ناميده شد، ابوهاشم كوفي بود و الا به گفته سيد جزايري (ره) اين كلمه نخست بر گروهي از حكماي كج انديش و منحرف اطلاق مي شد، سپس بر گروهي از زنادقه و بي دينان هندو و براهمه استعمال شد و پس از اسلام برگروهي از كژانديشان مثل حسن بصري، سفيان ثوري و ابوهاشم كوفي و همقطارانشان كه از نظر فكر و انديشه در مقابل اهل بيت عصمت و طهارت قرار گرفته بودند، اطلاق شد.

امام صادق (عليه السلام) در برابر انحراف فرهنگي صوفيه موضع گرفت و نخست به هدايت و راهنمايي رهبران آنها پرداخت. اما چون آنان برعقايد انحرافي خود اصرار مي ورزيدند. حضرت به ناچار وارد مرحله شديدتري شد و دست به افشاگري چهره هاي خبيث آنها زد.

سفيان ثوري و گروهي از زاهد نمايان نزد امام صادق (عليه السلام) آمدند و از لباس امام اشكال گرفتند. سفيان به آن حضرت گفت:

«ان هذا ليس من لباسك »; راستي كه اين جامه شما نيست. امام صادق (عليه السلام) فرمود: بشنو و به دل سپار آن چه را به تو مي گويم كه خير دنيا و آخرت همين است; اگر بر سنت و حق بميري و بر عقيده بدعت و ناحق نميري، من به تو خبر مي دهم كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در دوران تنگي و سختي بود، و هرگاه دنيا اقبال كند سزاوارترين افراد براي استفاده از نعمت ها نيكانند نه بدكاران، مومنانند نه منافقان، مسلمانانند نه كفار. اي ثوري! چرا انكار كردي و ناروا شمردي؟ من با اين وضعي كه مي بيني از روزي كه خردمند شدم، شامي بر من نگذشته است كه در مالم حقي باشد كه خدا به من فرموده باشد آن را در مصرفي برسانم; جز آن كه بدان مصرفش رساندم. [3] .

برخي زهد فروشان از پاسخ آن حضرت به سفيان پند گرفته، گفتند: راستي اين رفيق ما از سخن شما آزرده شد، زبانش بند آمد و دليلي به نظرش نيامد. حضرت به آنها فرمود: شما دليل هاي خود را بياوريد. آنها گفتند: دليل ما از قرآن است. امام صادق (عليه السلام) فرمود: آن را حاضر كنيد كه از هر چيزي به پيروي و عمل سزاوارتراست. گفتند: خداي تبارك و تعالي در مقام توصيف ياران پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: ديگران را برخود مقدم مي دارند، گرچه نيازمند باشند. هركه از بخل نفس خود محفوظ بماند جزو رستگاران است. [4] .

نيز خداوند فرمود: غذاي خود را با اين كه به آن علاقه و نياز دارند، به مسكين و يتيم و اسير مي دهند. [5] ما به همين دو آيه اكتفا مي كنيم.

مردي از حاضران مجلس به آنان گفت: ما شما را نديده ايم كه از خوراك خوب دوري كنيد. با اين حال به مردم فرمان مي دهيد كه از مال خود دست بكشند تا شما از آن بهره مند شويد!

امام صادق (عليه السلام) فرمود: آن چه سودي ندارد، وانهيد. آيا ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه قرآن را مي دانيد؟ هر كه گمراه شده، از اينجا گمراه شده و هر كه از اين امت هلاك شده، از اين راه هلاك شده است. در پاسخ گفتند: بعضي را نمي دانيم و همه آن را مي دانيم. آن حضرت فرمود: به خاطر اين ناداني است كه گرفتار شديد. احاديث رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز چنين هستند. (ناسخ و منسوخ ومحكم و متشابه دارند.) اما انفاقي كه در آيه فوق آمده است، براي مسلمانان آن عصر مباح بود، آنان به خاطر آن پاداش مي بردند. ولي آن چه كه آنها عمل مي كردند، به امر خدا نسخ شده است، تا مايه زيان مسلماناني كه افراد ناتوان، كودك و پيران از كار افتاده و سالخورده در خانواده خود دارند كه گرسنگي را نمي توانند تحمل كنند، نشود. بدين خاطر رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: اگر كسي مي خواهد مقداري خرما يا پنج قرص نان يا چند دينار يا چند درهم را به مصرف خير برساند بهتر اين است كه آن ها را به مصرف پدر و مادر خود برساند و در درجه دوم براي خود و عيالش صرف كند و در درجه سوم به خويشاوندان و برادران مومنش و در درجه چهارم به هسمايه هاي مستمندش و در درجه پنجم در راه خدا و جهاد كه اجرش از همه كمتر است، به مصرف برساند.

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) درباره مردي از انصار كه هنگام مرگش پنج يا شش بنده خود را آزاد كرد و چيزي براي فرزندان خردسالش باقي نگذاشت، فرمود: اگر اين كار او را به من اعلام كرده بوديد، نمي گذاشتم در گورستان مسلمانان به خاك سپاريد. چند كودك خردسال باقي گذاشته است تا از مردم گدايي كنند!

قرآن در رد گفته ي شما مي فرمايد: آن كساني كه چون انفاق مي كنند، اسراف نمي كنند و بخل نمي ورزند. عدالت ميان اين دو بايد رعايت شود. [6] .

آيا نمي بينيد كه خداوند كاري را كه شما بدان دعوت مي كنيد، نكوهش كرده است: خداوند اسراف كنندگان را دوست نمي دارد. [7] .

خداوند مردم را از اسراف نهي كرده و به حد وسط فرمان داده است. مسلمان نبايد هر چه دارد به ديگران بدهد و پس از آن از خدا روزي خواهد، چون دعايش به اجابت نمي رسد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: دعاي چند دسته از امتم به اجابت نمي رسد: مردي كه به پدر و مادرش نفرين مي كند... و مردي كه خداوند به او مال بسياري مي دهد و او همه را انفاق مي كند; سپس به درگاه خداوند دعا مي كند كه پروردگارا، به من روزي بده. خدا مي فرمايد: آيا روزي فراوان به تو ندادم؟! چرا ميانه روي نكردي؟ چرا اسراف كردي...؟ سپس خدا به پيامبرش آموخت كه چگونه انفاق كند. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) يك «اوقيه طلا» داشت و نمي خواست كه آن را يك شب در نزد خود نگه دارد. بدين خاطر همه آن را صدقه داد. بامدادان سائلي نزد او آمد و آن حضرت چيزي نداشت كه به او بدهد. سائل او را سرزنش كرد و آن حضرت غمناك شد. خدا به پيامبرش فرمود: دست خود را مبند و بيش از حد نيز دست خود را مگشاي كه مورد سرزنش قرار مي گيري و از كار فروماني. [8] .

بسا كه مردمي از تو چيزي بخواهند و تو را معذور ندارند و اگر هر چه داري به ديگران بدهي به زيان مالي دچار شوي. اينها احاديث رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) است كه قرآن را تصديق دارند و قرآن را هم همه اهل آن كه مؤمنند، درست دانند... اي جماعت! نمي دانم امروز آن چه را براي شما شرح دادم در شما اثر كرد يا...

اگر همه مردم آن طور كه شما مي خواهيد زاهد باشند و نيازي به متاع ديگران نداشته باشند پس كفاره هاي قسم و نذر و صدقه هاي زكات واجب شتر، گوسفند، گاو، طلا، نقره، خرما، كشمش و ديگر چيزها به چه كسي داده شود؟

چه بد است اين عقيده كه شما بدان گراييده ايد و مردم را بدان مي كشانيد!

سليمان بن داود (عليه السلام) از خدا ملكي خواست كه احدي را پس از وي نشايد، و خدا آن را به وي داد. او حق مي گفت و به حق كار مي كرد. ما نيافتيم كه خدا آن را بر وي نكوهش كند و نه يك مومني را. داود (عليه السلام) پيش از وي سلطنت محكمي داشت. يوسف پيامبر (عليه السلام) به پادشاه مصر گفت: مرا كارگزار همه خزائن كن; زيرا من نگهدار و دانا هستم. كارش بدان جا كشيد كه اداره كشور مصر را به دست گرفت و وسعت حكومتش تا يمن رسيد... او نيز حق مي گفت و به حق كار مي كرد و نديديم احدي را كه بر او عيب گيرد.

ذوالقرنين بنده اي بود كه خدا را دوست داشت و خدا هم دوستش داشت و وسايل برايش فراهم كرد و شرق و غرب را در زير نگينش آورد و حق گفت و حق كار كرد و نديديم كسي اين را بر او عيب گيرد. اي جماعت! به همان امر و نهي خدا اكتفا كنيد و رها كنيد آنچه را بر شما اشتباه شده است... علم را به عالم واگذاريد تا اجر ببريد و معذور باشيد... و در طلب علم ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه قرآن باشيد. ناداني را به اهلش وانهيد، زيرا اهل ناداني بسيارند و اهل دانش كم. [9] .

يك مكتب جامع و فراگير و فرا زماني مي بايست به گونه اي داراي انعطاف باشد كه در هر شرايط نيازهاي جوامع انساني را برآورده سازد. نيازهاي انساني دو دسته پايدار و ناپايدار هستند، با توجه به شرايط زماني و مكاني دگرگون و پاسخ هاي متنوع و مختلفي را مي طلبند. جامعه انساني از جهت سير كمالي خود هيچ گاه حالت ايستايي ندارد و عوامل و سازه كارهاي متعددي از درون و بيرون بر آن تاثير مي گذارند. ناپايداري ها و بالندگي انسان و جامعه در سويه هاي مختلف، نيازهاي تازه و پاسخ هاي نويني را مي جويد و پديد مي آورد. نيازهاي جدي و پاسخگويي به اين نيازها با توجه به شرايط ناپايدار و بالندگي جامعه و انسان، موجب شد كه پاسخ ها،رويكردها و راهبردهاي كوتاه و يا بلند مدت شايستگي خود را از دست بدهد و افزون بركهنگي دچار بحران هويت و از سويي از يك پديده زيستي به يك پديده آسيب زننده و بيماري زا تبديل و دگرگون گردد. مذاهب، مكاتب و ايدئولوژي هاي بشري و فلسفي و حتي قوانين بشري به جهت همين ناپايداري و ناتواني از گفتمان با وضعيت متغير و نا پايدار، همچنان دستخوش دگرگوني و كهنگي مي گردد و هر ازگاهي راهكار، رويكر، رهيافت بر راهبردهاي زنده و مفيد و سازنده به يك بيماري، دشواري، مشكل و راهزن تبديل مي گردد و نه تنها سازنده نيست بلكه آسيب هاي جدي به حركت و سير تكاملي انسان و جامعه ي انساني وارد مي آورد. تنها مكتب و ايدئولوژيي مي تواند پايدار و پا برجا بماند كه گرفتار روزمرگي و زمان زدگي نشده و به گونه اي نگرش، آموزه ها و راهبردهاي فرا زماني و فرا مكاني داشته كه گرفتار بندهاي هزار لايه زمان و مكان نگردد. اين مكتب تنها ويژگي پايداري را با خود به همراه خواهد داشت و در طول تاريخ بشري مي تواند همگام يا پيشرو با او حركت نموده و انسان ها را ازآموزه ها و گزاره هاي خود بهره مند سازد. بي گمان گردهمايي پايداري و ناپايداري تنها از عهده ي مكتبي برمي آيد كه بر پايه ي فطرت انساني و با شناخت كامل و جامع از ويژگي هاي انسان و جامعه گزاره ها وآموزه هاي خود را ارايه دهد و چون انسان به عنوان فرد بلكه حتي به عنوان نوع ناتوان از شناخت جامع و كامل ازخواسته ها، نيازها، شرايط زماني و مكاني ناپايدار و پيش بيني ويا پيشگويي آينده و نيازهاي آيندگان است نمي تواند چنين بينش،رويكرد و راهبردي جامع، كامل و فراگيري را ارايه دهد. مي بايست يا دست از اين كه پايه گذار چنين مكتبي باشد، بشويد و خود را روزمرگي و زمان و مكان زدگي دچار سازد و براي هر مقطعي برنامه،آموزه بينش راهكار و راهبرد تازه اي ارايه دهد و هميشه گرفتار شرايط زدگي گردد و يا آن كه به مكتبي ايمان آورد كه با نگرش و بينشي فرا زماني و مكاني و با شناخت كامل و جامع به روحيات،خواسته ها و نيازهاي او، آموزه ها و گزاره هاي جاويدان و پايداري را ارايه داده كه با توجه به ناپايداري شرايط و زمان، گزاره هاي پايدار آن او را به جهت و فرجام كمال و نهايي بكشاند و نوع انساني را به كمال نوعي خود برساند.

اسلام با دارا بودن دو ويژگي انعطاف و شناخت كامل و جامع، ميان ناپايداري شرايط و نا ايستايي از سويي، و پايداري آموزه ها، و گزاره هايش از سوي ديگر اين امكان را براي بشر فراهم آورده است تا بتواند، در شرايط ناپايدار و نا ايستا با قوانين، آموزه ها و گزاره هاي پايدار او را به سوي مقصود و هدف نهايي اش رهنمون سازد; به اين معنا كه اسلام به عنوان يك مكتب كه براي راهنمايي و رساندن انسان به كمال و پاسخگويي به همه ي نيازهاي او داراي چنان توانايي و كشش مي باشد كه بتواند به اين نيازها پاسخ هاي مناسب و راستين ارايه دهد; و مناسبات زماني، مكاني و بالندگي جامعه و انسان را در نظر بگيرد و گرفتار بندهاي ايستايي نگردد و پويايي و پايداري را در همان حال در خود گردآورد. اين پويايي و پايداري در و نمايه اي مي تواند بر زمان و مكان، ناپايداري ها ونا ايستايي هاي هر زمان و مكان چيره گردد و هرگز در پاسخ دهي وانماند و همه ي شرايط را برتابد.

جاودانگي اسلام به عنوان يك مكتب فرا بشري كه آموزه ها وگزارهايش تا قيامت پايدار و دستوركار بشر براي رسيدن به خوشبختي دو جهاني است، تنها ازاين رو است كه پويايي و پايداري را در خود آميخته دارد و در ادامه مساله ي وصايت و امامت تاپايان هستي اين جهان نيز تنها از همين جا توجيه پذير خواهد بود.

از ديدگاه شيعه، پايداري هميشگي امامت همچون ديگر آموزه ها و گزاره هاي پايدار و فرا زماني و مكاني اش از اين رو بوده و هست تاپويايي و پايداري، ناايستايي با جاودانگي و پايندگي ميان خواسته ها و شرايط جمع گردد و تعارض و تناقض از ميان برداشته شود. اين امامت و پيشوايي هميشگي و پايدار به آدمي ياري مي رساند تا بهترين پاسخ ها را براي نيازهايش برگزيند. از اين نگرش مي توان به تفاوت ها و حتي تناقض نماها در رفتارها، كنش ها،واكنش ها، رويكردها، راهكارها و راهبردهاي پيشوايان ديني نگريست و آن ها را توجيه كرد و تفسير و توضيح داد. شهيد مطهري در اين باره مي فرمايند: ائمه اطهار عليهم السلام در هر زماني مصلحت اسلام و مسلمين را در نظر مي گرفتند و چون دوره ها و زمان ها و مقتضيات زمان و مكان تغيير مي كرد، خواه و ناخواه همان طور رفتارمي كردند كه مصالح اسلامي اقتضا مي كرد و در هر زمان جبهه اي مخصوص و شكلي نو از جهاد به وجود مي آمد و آن ها با بصيرت كامل آن جبهه ها را تشخيص مي دادند.

اين تعارض ها، نه تنها تعارض واقعي نيست بلكه بهترين درس آموزنده است براي كساني كه روح و عقل و فكر مستقيمي داشته باشند. جبهه شناس باشند و بتوانند مقتضيات هر عصر و زماني رادرك كنند كه چگونه مصالح اسلامي اقتضا مي كنند. (بيست گفتار،شهيد مرتضي مطهري، ص 159)

اين تعارض ها و تناقض نماها برخاسته از پويايي و انعطاف پذيري اسلام و هماهنگي و همسازي با شرايط زماني و مكاني در جهت پاسخگويي به نيازهاي ناپايدار و نا ايستاي انسان و جامعه است.

مجموعه اين، آموزه ها، گزاره ها، راهكارها و رهيافت ها و نيز رويكردهاي امامان و پيشوايان ديني اين امكان را به بشر مي دهد تا بتواند براي هر زمان و مكاني با توجه به شرايط پاسخ هاي مناسب را بيابند و در زندگي فردي و اجتماعي خويش از آن بهره گيرند.

تنوع و اختلاف برخوردها، رويكردها و راهبردهاي آنان كه در طول بيش از دو سده در شرايط بسيار مختلف در صحنه هاي اجتماعي و فكري آن اندازه زياد است كه هريك نيازي از نيازهاي آدمي را پاسخ مي دهد و اين افزون بر مجموعه ي كامل آموزه ها و گزاره هاي است كه در قرآن در شرايط بسيار متفاوت و در جوامع مختلف از جهت روحيات، انديشه و بينش درباره پيامبران بيان شده است كه هريك از آنان مي تواند پاسخي درست و راستين براي بكارگيري در زندگي فردي و اجتماعي آدمي تا پايان و فرجام تاريخ و جهان بشري باشد.

بدون ترديد امام صادق (عليه السلام) در ميان ائمه معصومين (عليه السلام) بيشترين نقش و تاثيرگذاري را در تقويت نهضت نرم افزاري و توليد علم داشته و با استفاده از شرايط زماني و مكاني و مقتضيات محيطي دوران بني اميه و بني عباس بيشترين شاگردان عرصه هاي مختلف علمي را تربيت و به عالم انسانيت عرضه نمودند. اينكه امام صادق (عليه السلام) چگونه اين نهضت را شروع كرده و مباني و شاخصه هاي اين حركت تمدن ساز از چه اوصاف و ويژگي هايي برخوردار بوده سلسله مباحثي است كه نگارنده در مقام تحليل و تبيين آنها برآمده است. اينك با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

وحدت و يكپارچگي مسلمانان و لزوم اتحاد و اتفاق كلمه ميان ايشان بلكه ضرورت توحيد كلمه بر محور كلمه توحيد براي همه موحدان و خداپرستان روي زمين، از تعاليم و آموزشهاي اساسي آيين اسلام و از اصول فرهنگ قرآني است.

و بر همين اساس، قرآن كريم يكي از عمده ترين و سازنده ترين اهداف رسالت رسول اكرم صلي الله عليه وآله را تاليف قلوب و ايجاد انس و تفاهم به جاي خصومت و دشمني بيان مي دارد و اگر كسي در تاريخ، به ديده عبرت بنگرد اين معني را از شاهكارهاي رسالت محمدي صلي الله عليه وآله مي يابد. [1] .

«واعتصموا بحبل الله جميعاً ولاتفرقوا»; يعني همگي به حبل و رشته خداوندي چنگ بزنيد و پراكنده نگرديد.

«واذكروا نعمت الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخواناً و كنتم علي شفا حفرة من النار فانقذكم منها» آل عمران /103; يعني: ياد آوريد نعمت خداوندي را در حق شما كه دشمنان يكديگر بوديد او ميان دلهاي شما جمع كرد و در پرتو نعمت يكتاپرستي، برادران هم شديد و در پرتگاه آتش قرار داشتيد شما را نجات و رهايي داد.

بعد از رحلت پيامبر عظيم الشان اسلام اوصياي معصوم او كوشيدند تا آن وحدت و يكپارچگي را حفظ كنند و از خدشه دار شدن اتحاد و اتفاق امت را مانع شدند. و در ازناي تاريخ، دانشمندان مصلح و همه تلاشگران راستين انسانيت، هم خودشان از عوامل اختلاف و تجزيه دور بودند و از دامن زدن به آتش خصومت بين مسلمانان، بركنار بودند و هم ديگران را به اتحاد و تفاهم فراخواندند.

ما مسلمانان به اين آيه زيباي قرآن، بيشتر بايد بينديشيم: «فتقطعوا امرهم بينهم زبراً كل حزب بمالديهم فرحون » المؤمنون /53; يعني: اهل كتاب و پيروان اديان آسماني و اتباع رسولان الهي، گروه، گروه شدند، ضد و دشمن هم گشتند و هر يك به آنچه نزد اوست خرسند و شادمان گرديدند.

مرحوم مغنيه مي نويسد: يكي خود را به موسي عليه السلام منسوب داشت و دومي به عيسي عليه السلام منتسب گرديد و ما خود را به محمد صلي الله عليه وآله پيوسته مي دانيم در حالي كه دين و آيين همه پيامبران يكي است و خداي فرستنده و برانگيزنده همه شان هم يكي است. پس اين همه دشمني و عداوت از كجا منشا مي گيرد؟! [2] .

ايشان در تفسير فشرده خود در زمينه آيه ي سابق الذكر نيز نكته هايي ظريف و احياناً تلخ را يادآورده است. او در ذيل آن آيه مي نويسد: آيا اين آيه (نهي از تفرقه و جدايي) شامل ما مسلمانان هم هست و يا اختصاص به امتهاي نخستين و گذشته دارد! در نهج البلاغه علي عليه السلام آمده: «سياتي عليكم زمان يكفا فيه الاسلام كما يكفا الاناء بما فيه » يعني: زماني براي شما مسلمانان فرا مي رسد كه در آن، اسلام همچون ظرف پري كه اگر آن را برگردانند خالي مي شود، خالي و تهي مي گردد، يعني مورد عمل واقع نمي شود.

او در دنباله كلامش مي نويسد: مردم قبل از اسلام به سبب كفر و شرك پراكنده بودند و در پرتو نعمت اسلام برادر و صميمي گشتند و امروز به عكس (مع الاسف) مردم در زير لواي كفر متحد و يكپارچه اند. امروز ما مسلمانان در پرتگاه آتش تشتت قرار داريم اگر چه مدعي اسلاميت هستيم و چگونه ممكن است اين دعوي صادق باشد كه اسلام مايه ي نجات از هلاكت و تباهي است. [3] .

به عقيده نگارنده، غالب دسته بندي ها و انشعابها در زمينه مسايل ديني، مذهبي و عقيدتي و حتي موضوعات سياسي كه احياناً با عنوان اختلاف سليقه، توجيه مي شوند، منشا معقول ندارند و سايقه شيطاني و داعيه اهريمني، آنها را راهبري مي كند. چنان كه امروزه، جهان استكبار براي دستيابي به اهداف شوم خود، مسلمانان را به بنيادگرا و جز آن تقسيم مي كند و يا انقلابيون مسلمان ايران را با القاء عناوين وسوسه انگيز معتدل و تندرو رده بندي كرده و با ايجاد آشفتگيهاي داخلي، احياناً به مقاصد ناميموني دست مي يابد و عده اي شايد ناخواسته به اين اهداف جامه عمل مي پوشانند و آب به آسياي بدخواهان مي ريزند هر چند كه خود نيز طرفي نمي بندند و تنها جامعه خود را از پيشرفت و تعالي مطلوب بازمي دارند.

در حالي كه چه بنيادگرايان و صف مقابل آنان و چه راديكاليست ها و طرف مخالف ايشان يعني رفورميست ها و بالاخره همه تندورها و كندروها، اگر در محيط آرام و تفاهم بنشينند و به بحث و حتي جدال احسن بپردازند و تجربه هاي چندين صد ساله تاريخي را هم آينه عبرت قرار دهند به وحدت نظر مي توانند برسند و يكپارچگي و اتحاد و اتفاق را در حد بالايي حفظ كنند.

يك نمونه عيني از آنچه ادعا كرديم روش اخلاقي و فداكارانه امام علي اميرالمؤمنين عليه السلام است، به هنگامي كه پس از رحلت رسول اكرم صلي الله عليه وآله عباس بن عبدالمطلب و ابوسفيان بن حرب، پيشنهاد بيعت با آن حضرت كردند. و اين در موقعيتي بود كه بيعت براي ابوبكر در سقيفه بني ساعده، پيش آمده و امر خلافت و جانشيني به هر حال، به سبكي خاص و با سرعتي تمام، شكل گرفته و خاتمه يافته بود.

مطابق نص نهج البلاغه، علي عليه السلام از پيشنهاد مزبور استقبال نكرد بلكه به مناسبت آن، مردم را پندي حكيمانه فرمود و از ابتلا و گرفتاري به فتنه و آشوب، برحذر داشت.

«ايها الناس شقوا امواج الفتن بسفن النجاة وعرجوا عن طريق المنافرة وضعوا تيجان المفاخرة افلح من نهض بجناح اواستسلم فاراح. هذا ماء آجن ولقمة يغص بها اكلها و مجتئي الثمرة لغير وقت ابناعها كالزارع بغير ارضه...» [4] يعني: اي مردم! موجهاي فتنه و آشوب را با كشتيهاي نجاتبخش بشكافيد و پيش بتازيد. از راه نفرت و كين روي گردانيد و راه مستقيم مهر و وفا را پيش گيريد. تاجهاي تفاخر و منيت و خودخواهي بر زمين نهيد. رستگار و پيروز شد آن كه با داشتن نيروي صالح و بال و پر، نهضت كرد و يا اگر نيروي چندان نداشت آرام نشست و مردم را نيز آسوده خاطر ساخت. اين حكومت و زمامداري چند روزه دنيايي، آبي تلخ و لقمه ناگواري را ماند كه در گلوي خورنده گير كند و آن كس كه نابهنگام، ميوه را مي چيند همان كسي است كه جز در زمين خود مي كارد.

بدين ترتيب امام عليه السلام دست ابوسفيان را خواند و به پيشنهاد او وقعي ننهاد كه بي ترديد ابوسفيان قصد تفرقه اندازي و دامن زدن به آتش اختلاف داشته است و لذا علي عليه السلام پندي جانانه و نصيحتي مشفقانه فرمود و در نتيجه به حفظ يكپارچگي جامعه مسلمان و پرهيز از عوامل و انگيزه هاي پراكندگي و تشتت تاكيد فرمود. در ادامه همين راه راست و خداپسندانه و وحدت آفرين، امام صادق عليه السلام با اين كه در صلاحيت و كارآيي و در علم و عمل، احدي به پايه او نمي رسيد برخلاف برخي كه خود را به هر قيمت مي خواهند مطرح سازند و به انگيزه نفع شخصي با شيوه هاي گوناگون همچون فرقه گرايي شق عصاي مسلمين مي كنند، دعويي طرح نكرد، چرا كه زمينه را براي چنان كاري مساعد نمي ديد و آن چنان دعوي و اقدام را به گفته جدش اميرالمؤمنين، پريدن بدون بال و پر و كشت و كار در مزرعه غير، مي دانست و در يك محاسبه عاقلانه، مي ديد كه از چنان عملي، دشمنان حق و راهزنان حقوق بشر سود خواهند برد و بس.

نكته جالب توجه آن كه در عصر امام صادق عليه السلام، كه عباسيان به بهاي خون علويان و فاطميان و هواداران ايشان، بر كرسي خلافت دست يافته و همانند اسلاف امويشان براي تحكيم پايه هاي سلطه، باز خون مي ريختند و به همين هدف مي خواستند مردم را به نوعي، مشغول كنند لذا بازار مكتبهاي گوناگون فقهي، كلامي و فلسفي و حتي الحادي را رواج مي دادند و هر كس با گرد آوردن عده اي در اطراف خود با اندك مايه اي، مذهبي مي ساخت و پيرواني به دنبال خود مي كشيد، امام به جهاد فرهنگي پرداخت و در حد توان جلو اختلافات بيشتر و براندازه تر را گرفت.

به هر حال امروز جهان اسلام پس از گذشت هزار و اندي سال با نحله ها و مذهبها و مسلك هاي گوناگون مواجه است. مسلمين به همين سبب، با وجود جمعيتي معتنابه گرفتار ضعفي آشكار شده اند و با داشتن ثروتهاي عمومي در وضعيتي نامطلوب به سر مي برند به طوري كه اين حالت ضعف و تشتت، مورد توجه برخي مصلحان قرار گرفته و به فكر چاره افتاده اند. در گذشته اي نه چندان دور «دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه » در مصر تاسيس شد كه آثار با بركت آن در مجموعه رسالت الاسلام به يادگار مانده است و مقالات آن گرامي نامه بيانگر حسن نيت و فراواني دانش و آگاهي گردانندگان آن است. امروزه در شرايط سخت تر و اوضاع بحراني تر مسلمين، در ام القراي انقلابهاي اسلامي، مجمع التقريب با همين هدف تاسيس يافته و اميد است به نتايج مطلوب دست يابد.

اينك به بحث اصلي يعني نقش امام صادق عليه السلام در تقريب مسلمانان مي پردازيم:

نوشتار حاضر، سيري گذرا و اجمالي در سيره علمي امام صادق عليه السلام و گوشه اي از برخوردهاي آن حضرت را در تكريم اصحاب و ياران و شاگردان خود - آنگونه كه در تاريخ ثبت شده است - نشان مي دهد.

اين نوشته را به بهانه ميلاد با سعادت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام به شاگردان مكتب آن حضرت عليه السلام تقديم مي كنيم.

چهره مقدس و ملكوتي امام جعفر صادق عليه السلام آن قدر روشن و تابناك است كه هرگز نيازي به تعريف و تمجيد ديگران ندارد، بلكه اين ديگران بودند كه با درك محضر آن حضرت و استفاده از وجود پرفيضش به عالي ترين مراتب كمال مي رسيدند.

دوران 34 ساله امامت ايشان فرصتي طلايي بود تا كام تشنگان معارف ناب الهي را از زلال سرچشمه وحي سيراب سازد. از اين رو تمام برخوردهاي وي با افراد و گروهها حتي دگر انديشان خود باخته، آموزنده بود. در اين ميان ياران و شاگردان آن حضرت بيشترين استفاده را بردند و درسهاي ارزنده اي را براي آيندگان به يادگار گذاشتند. او سالها بر كرسي درس و منبر پيامبر قرار گرفت و هزاران شاگرد را در مكتب خود تربيت كرد.

سلوك علمي امام صادق عليه السلام طي اين سي و چند سال، برخورد شايسته يك استاد را با شاگردان خود به زيباترين وجه ترسيم مي كند.

بدون ترديد، علوم حضرات معصومين عليهم السلام اكتسابي نيست و آن چه از ذهن شفاف و نوراني آن بزرگواران انعكاس مي يابد،اشعه هايي از انوار الهي است كه از پيامبر خاتم(ص) تا معصوم چهاردهم(عج) نسلي بعد از نسل، به يادگار مانده و زمينيان را بهره مند ساخته است. اگر غير از اين بود، مي بايست علوم آن ها مقطعي و زودگذر باشد و جز در عصر خويش كاربردي آن هم در همه زمينه ها، بدون كمترين تخلف نداشته باشد و در برخورد با شخصيت هاي علمي هم عصر خود و عالمان قرون بعد، منفعل گردد.

در راستاي فلسفه وظيفه الهي، ائمه عليهم السلام براي تحقق حكومت اسلامي جديت و تلاش فراواني داشتند. امام صادق(ع) علاوه بر نهضت علمي و فكري كه در جامعه ايجاد نمود; اهتمام خاصي به نظام رهبري و امامت اصيل اسلامي داشت. حمايت هاي پيدا و پنهان امام صادق(ع) از نهضت هاي اصيل و عدم همكاري آن حضرت با قيام ها نشان دهنده مواضع دقيق و الهي امام در برابر حكومت هاي سياسي زمان است.

يكي از روش هاي عقلايي رايج در ميان ملل و نحل، «تقيه» است. اين شيوه كه به معني خودداري از افتادن به دام خطر و مهلكه مي باشد، در اسلام نيز با عمل عمار بن ياسر و تأييد پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم، سپري براي حفظ جان مسلمانان در مواقع خطر شناخته شد و به گفته ائمه معصومين عليهم السلام جزء دين و آيين اسلام واقع شد.

«تقيه» از مهم ترين عواملي است كه باعث شد شيعيان در طول تاريخ خونبار خود به حفظ مكتب و عقايدشان پرداخته و آن را به دست ما برسانند. به همين جهت، يكي از معتقدات كلامي ـ فقهي شيعه و عملكردهاي تاريخي آن براي حفظ موجوديتش در برابر اكثريت غير شيعه يا غير مسلمان محسوب مي گردد.

نكته قابل توجه ديگر، آن است كه تقيه يك رفتار طبيعي بشري است و در عرف اكثر اقوام و ملل در سراسر تاريخ سابقه دارد و مخصوص مذهب شيعه نبوده است؛ بلكه واكنش فرد يا قوم مقهور يا در اقليت است كه توان رويارويي و مبارزه مستقيم را نداشته يا اصولاً چنين مبارزه اي به صلاحشان نبوده و موجوديت آنها را تهديد مي نموده يا مي نمايد. نتيجه آن كه، تقيه سپري است كه عقل در مقام خطرهاي مهلك از آن بهره مي گيرد. و علاوه بر اين كه جواز اجتماعي و عرفي دارد، شرع نيز ـ كه عقل كل است ـ آن را امضا نموده و وظيفه دانسته است.

در اين مقاله ما بر آنيم كه با سيري اجمالي در معناي تقيه، تاريخچه و جايگاه آن در اسلام، برخي پيچيدگي ها و شبهه هاي مربوط به آن را رفع نموده و تقيه را از ديدگاه امام صادق عليه السلام مورد بحث و بررسي قرار دهيم. اميد است كه خدمتي باشد به آستان مقدس اهل بيت عليهم السلام و عرصه علم و دانش. ان شاءالله.

يكي از بارزترين امتيازهاي جوامع ايده آل، داشتن اقتصادي سالم، پويا و وجود مجريان فعال، متعهد و كاردان در عرصه هاي اقتصادي است. پيامبران الهي نيز براي ايجاد قسط و عدالت در سطح وسيع آن در ميان اقشار مختلف جامعه و تامين نيازهاي مادي مردم و آباداني و آسايش آنان به وسيله توزيع عادلانه امكانات، سرمايه ها، ايجاد زمينه هاي مناسب، اطلاع رساني همگاني و بالاخره ترويج احسان، نيكوكاري و خدمت رساني كوشيده اند تا مردم را به سوي سعادت و نيك بختي سوق دهند. اين تلاشها كه در جهت تحقق بخشيدن به مقاصد الهي و اهداف آسماني اديان توحيدي و پيامبران و فرستادگان از سوي خداوند متعال انجام مي گيرد، به منظور فراهم نمودن زمينه هاي عبوديت و قرب الهي براي عموم انسانهاي سعادت طلب و حقيقت خواه مي باشد.

در اين نوشتار به مناسبت ميلاد حضرت جعفر صادق عليه السلام و ضرورت رفع مشكلات مادي شهروندان به بررسي برخي از انديشه هاي اقتصادي امام صادق عليه السلام در عرصه جامعه اسلامي مي پردازيم.

امام صادق (ع) هشتمين ستاره فروزان آسمان عصمت، و ششمين اختر تابان سپهر امامت و ولايت در هفدهم ربيع الاول سال 83 ه.ق در مدينه چشم به جهان گشود، و در 25 شوال سال 148 در 65 سالگي به دستور منصور دوانيقي (دومين طاغوت عباسي) مسموم شده و به شهادت رسيد. در زندگي سراسر افتخار او، دو موضوع همچون دو جريان هميشگي با پرتلاش ترين شكل در راس موضوعات ديگر ديده مي شد، كه هر دو در يك صراط قرار داشته و تكميل كننده همديگر بودند كه عبارت اند از: طاغوت زدايي و نشان دادن چهره اسلام ناب; اسلام محمد (ص) و علي (ع).

آن حضرت در وضعيتي قرار گرفت، كه اسلام چهره حقيقي خود را از دست داده بود، واز قرآن و اسلام جز نامي باقي نمانده بود، چرا كه مدتي با امويان و سپس با عباسيان درگير بود كه بر كشور پهناور اسلامي حكومت مي كردند، و همه چيز را با ميل و هوس هاي نفساني خود رتق و فتق مي نمودند، و اسلام را به دنبال اهداف شوم خود مي كشيدند و آن را پلي براي اجراي مقاصد طاغوتي خود قرار داده بودند.

امام صادق (ع) در طول 34 سال امامت خود (114 - 148 ه.ق) با پنج حكمران اموي;

يعني هشام بن عبدالملك، وليد بن يزيد، يزيد بن وليد، ابراهيم بن وليد، مروان بن محمد، درگير بود، پس از انقراض آنها با دو خليفه عباسي يعني عبدالله بن محمد، معروف به سفاح و منصور دوانيقي رو به رو گرديد. آن حضرت براي نجات اسلام و مسلمين چاره اي نمي ديد، جز اين كه مانند پدرش امام باقر (ع) دو موضوع را مساله اصلي زندگي خود قرار دهد; يعني همان دو موضوعي كه از كلمه طيبه «لا اله الا الله » نشات مي گرفت، و تحقق عيني چنين كلمه اي كه اساس اسلام محمد (ص) و علي (ع) را تشكيل مي داد، نياز به انقلاب سياسي و نفي طاغوت ها، و انقلاب فرهنگي و آموزش براي رشد و آگاهي بخشي جامعه داشت، تا با اين «نفي » و «اثبات » بتواند اسلام را از زير حجاب هاي جهل و غرور خودكامگان رهايي بخشد، و چهره ناب آن را به عموم نشان دهد. روشن است كه چنين كار بزرگي، بسيار دشوار و طاقت فرسا بود، در عين حال امام صادق (ع) كه خود را وقف اسلام و قرآن نموده بود، با همتي بلند و اراده اي محكم، به اين كار بسيار عميق و بزرگ دست زد، و تا آخر عمر هم چنان با قاطعيت ادامه داد و سرانجام در اين راه شهد شهادت نوشيد.

بنابراين، آن حضرت همه وجودش را در مسير اين نفي و اثبات فدا نمود، و به پيروان خود آموخت كه اصلي ترين كار آنها بايد اين دو كار سياسي و فرهنگي باشد، كه اساس رشد و تكامل همه جانبه در پرتو آن به دست خواهد آمد.

قبله سودازدگان، ابروي سرمه ساي تو

گلبن روضه خبان، خار به ديده آيدم



زاهد زهد پيشه را حور و قصور زانكه من

سايه ي آستانه ات مايه ي فخر و آبروست



در دو جهان اهل دلي نيست كه در طريق عشق

دل ندهم به هفت در، پا ننهم به هشت در



يك شب قدر از آن سبب به زهزار ماه شد

ملك سليمان به نظر پاي ملخ نمايدم



شد زر ناب قلبم از پرتو كيمياي تو

روي تمناي من و دست گره گشاي تو



رشته زندگاني ام صد گره است و يك اميد

قبله نماي عاشقان غمزه غم زداي تو



گر زندم اشارتي نرگس دلرباي تو

از همه بيگانه شدم تا شدم آشناي تو



اي كه هماي آسمان پر زده در هواي تو

پا ننهد به راه تو، سر ندهد براي تو



طالع اگر مدد كند، يك نفسم لقاي تو

طوق غلامي ستد از سلسه دوتاي تو



گر شودم نقش نگين نقطه اي از ولاي تو

پي سپر شافعي ام سخره زور و زر نيام



رشته زندگاني ام صد گره است و يك اميد

رشته زندگاني ام صد گره است و يك اميد



امام مسلم از يزيد بن حيان روايت كرده كه گفت: من و حصين بن سبره و عمرو بن مسلم به نزد زيد بن ارقم رفتيم. هنگامي كه نشستيم، حصين به او گفت: به درستي كه اي زيد خير زيادي به دست آوردي. رسول خدا را ديدي و سخنان وي را شنيدي و با او جهاد نمودي. پشت سر آن حضرت نماز گزاردي. بدون ترديد اين خير زيادي است كه نصيبت گرديده. براي ما آنچه از رسول خدا شنيدي، بازگوي.

گفت: اي پسر برادرم! روزي رسول خدا در كنار آبي به نام خم كه در ميان مكه و مدينه قرار دارد، ايستادند تا براي ما خطبه بخوانند. ايشان پس از ستايش خداوند، اندرزهايي ايراد نمودند و سپس فرمودند: اما بعد اي مردم! جز اين نيست كه من بشري هستم. زود است كه فرستاده پروردگارم در رسد و من دعوت او را اجابت كنم (كنايه از وفات) و من در ميان شما دو چيز گرانبها را باقي گذاشته ام، اول كتاب خداوند كه در آن هدايت و نور است. به اين كتاب تمسك جوييد و بدان چنگ زنيد و دوم اهل بيت من، شما را به ياد خدا مي اندازند. حصين از وي پرسيد: اهل بيت آن حضرت كيست اي زيد؟ آيا زنان ايشان از اهل بيت نيستند؟ گفت: زنان آن حضرت از اهل بيت ايشانند وليك اهل بيت ايشان آناني هستند كه بعد از رسول خدا صدقه بر آنها حرام گشته است. گفت: آنها چه كساني هستند؟! گفت: آنان فرزندان علي اند.

امام فخر رازي، مفسر و دانشمند نامدار جهان اسلام، در ذيل آيه ي 23 سوره ي شوري كه خداوند به پيامبرش مي فرمايد: بگو اي محمد من از شما در برابر دعوتم، چيزي نمي طلبم جز دوستي نزديكانم. به نقل از علامه جارالله زمخشري، مي نويسد: پيامبر اسلام در مورد اهميت اهلبيت و نزديكان خود فرمودند: هر كس با دوستي آل محمد بميرد، به درستي كه شهيد مرده است. بدان هر آنكه بر دوستي آل محمد بميرد، در حالي مرده كه گناهانش آمرزيده شده. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، در حالي مرده است كه توبه اش پذيرفته شده. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، مؤمن كامل الايمان از دنيا رفته است. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، نخست فرشته مرگ و سپس نكير و منكر وي را مژده بهشت مي دهند. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، او را همانگونه به سوي بهشت مي برند كه عروس را به خانه بخت مي برند. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، به درستي كه بر خط سنت و جماعت مرده است. بدان هر آنكه بر محبت آل محمد بميرد، خداوند قبرش را مزار فرشتگان رحمت قرار دهد. بدان هر آنكه بر بغض آل محمد بميرد، روز قيامت در حالي مي آيد كه در ميان دو چشمش نوشته است: نا اميد از رحمت خداوند. بدان هر آنكه بر بغض آل محمد بميرد، كافر مرده است. بدان هر آنكه بر بغض آل محمد بميرد، بويي از بهشت به مشامش نخواهد رسيد.

در مناقب و اوصاف اهل بيت، احاديث زيادي در كتب اهل سنت ذكر شده، از جمله:

رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) فرمود:

«خداوند را به پاس نعمتهايش، و من را به خاطر دوستي خداوند و اهلبيتم را به خاطر دوستي من، دوست بداريد.»

مرحوم شيخ كليني در اصول كافي بخشي را به مسائل حجت و دليل شيعيان اختصاص داده و در يكي از اخبار آن بخش چنين نقل كرده:

منصوربن حازم گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: خداوند بالاتر از آن است كه به وسيله مخلوقاتش شناخته شود بلكه اين مخلوقاتند كه به وسيله خدا شناخته مي گردند.

امام صادق (ع) فرمود: راست گفتي.

گفتم: كسي كه دانست براي او پروردگاري است، پس سزاوار است كه بداند براي آن پروردگار رضا و سخطي است كه جز از راه وحي و رسول شناخته نمي گردند، پس اگر به كسي وحي نشد سزاوار است كه دست به دامان رسولان خدا شود، پس اگر آنها را ملاقات كرد، خواهد ديد كه آنها حجت هستند و پيروي از ايشان واجب.

آنگاه به امام صادق (ع) مي گويد كه از مردم در مورد حجت بعد از رسول خدا (ص) پرسيدم. آنها گفتند: قرآن، ولي من به آنها تذكر دادم كه قرآن بدون سرپرست و قيم كفايت نمي كند، چرا كه گروههاي مختلف از جمله مرجئه، قدريه و حتي زنادقه كه به قرآن ايمان هم ندارند براي سخن خويش به قرآن استدلال مي كنند و روي همين جهات است كه گفتم قرآن نياز به سرپرستي دارد كه هر چه در مورد آن بفرمايد حق باشد و در اين ميان كساني چون ابن مسعود و عمر و حذيفه به عنوان سرپرست معرفي شدند اما من سوال كردم كه آيا تمام قرآن را مي دانستند؟ در جواب گفتند:

خير، تنها علي بود كه آگاه به تمام قرآن بود. من گفتم: پس شهادت مي دهم كه علي (ع) قيم و سرپرست قرآن است و پيروي از او واجب و پس از رسول خدا (ص) حجت بر مردم است و آنچه در مورد قرآن ابراز عقيده كند حق است.

امام صادق (ع) پس از شنيدن سخنان او و استدلال زيبا و محكم وي او را با گفتن «رحمك الله » ستود و دعايش كرد. [1] .

سخنان جناب منصور را ضميمه كنيد به فرمايش حضرت اميرالمومنين كه مي فرمايد: (ع) «اين قرآن جز خطوطي كه ميان دو جلد نگاشته شده، چيزي نيست، به زبان سخن نمي گويد، ناچار بايد ترجماني داشته باشد.» [2] .

در همين زمينه يكي از اصحاب امام صادق (ع) مي گويد:

شنيدم كه امام صادق (ع) مي فرمود: «نحن ولاة امر الله و خزنة علم الله و عيبة وحي الله.» (ما ولي امر «امامت و خلافت » خدا و گنجينه علم خدا و صندوق وحي خدائيم) [3] .

پدر گرامي آن حضرت، امام باقر نيز (ع) مي فرمايد: نحن تراجمة وحي الله » (ما مترجمان وحي خدائيم.) [4] .

1 - كا: ولد أبو عبد الله عليه السلام سنة ثلاث وثمانين، ومضي عليه السلام في شوال من سنة ثمان وأربعين ومائة، وله خمس وستون سنة، ودفن بالبقيع، وامه ام فروة بنت القاسم بن محمد، وامها أسماء بنت عبد الرحمن بن أبي بكر [1] .

2 - وقال الشهيد في الدروس: ولد عليه السلام بالمدينة يوم الاثنين، سابع عشر شهر ربيع الاول، سنة ثلاث وثمانين، وقبض بها في شوال، وقيل في منتصف رجب يوم الاثنين سنة ثمان وأربعين ومائة، عن خمس وستين سنة، امه ام فروة ابنة القاسم بن محمد، وقال الجعفي: اسمها فاطمة، وكنيتها ام فروة. [2] .

3 - وقال في الفصول المهمة: ولد في [سنة] ثمانين من الهجرة، وقيل سنة ثلاث وثمانين والاول أصح، ومات سنة ثمان وأربعين ومائة وله من العمر ثمان وستون سنة، ويقال إنه مات بالسم في أيام المنصور [3] .



[ صفحه 2]



وفي تاريخ الغفاري: أنه ولد في السابع عشر من ربيع الاول.

4 - كف: ولد عليه السلام بالمدينة يوم الاثنين سابع عشر شهر ربيع الاول سنة ثلاث وثمانين، وكانت ولادته في زمن عبد الملك بن مروان، وتوفي عليه السلام يوم الاثنين في النصف من رجب سنة ثمان وأربعين ومائة، مسموما في عنب [4] .

وقال في موضع آخر: ولد عليه السلام في يوم الجمعة غرة شهر رجب [5] .

5 - ثو: ما جيلويه، عن عمه، عن الكوفي، عن ابن فضال، عن الميثمي عن أبي بصير قال: دخلت علي ام حميدة اعزيها بأبي عبد الله عليه السلام فبكت وبكيت لبكائها ثم قالت: يا أبا محمد لو رأيت أبا عبد الله عليه السلام عند الموت لرأيت عجبا فتح عينيه ثم قال: أجمعوا لي كل من بيني وبينه قرابة، قالت: فلم نترك أحدا إلا جمعناه قالت: فنظر إليهم ثم قال: إن شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلاة [6] .

6 - سن: محمد بن علي وغيره، عن ابن فضال، عن المثني، عن أبي بصير مثله [7] .

7 - غط: جماعة عن البزوفري، عن أحمد بن إدريس، عن ابن عيسي، عن ابن محبوب، عن جميل بن صالح، عن هشام بن أحمر، عن سالمة مولاة أبي عبد الله جعفر بن محمد عليه السلام قالت: كنت عند أبي عبد الله جعفر بن محمد عليهما السلام حين حضرته الوفاة واغمي عليه، فلما أفاق قال: أعطوا الحسن بن علي بن علي بن الحسين وهو الافطس سبعين دينارا، وأعط فلانا كذا، وفلانا كذا، فقلت: أتعطي رجلا



[ صفحه 3]



حمل عليك بالشفرة، يريد أن يقتلك؟ قال: تريدين أن لا أكون من الذين قال الله عزوجل " والذين يصلون ما أمر الله به أن يوصل ويخشون ربهم ويخافون سوء الحساب " [8] نعم يا سالمة إن الله خلق الله الجنة فطيبها وطيب ريحها وإن ريحها يوجد من مسيرة ألفي عام، ولا يجد ريحها عاق ولا قاطع رحم [9] .

8 - غط: روي أبو أيوب الخوزي قال: بعث إلي أبو جعفر المنصور في جوف الليل، فدخلت عليه وهو جالس علي كرسي، وبين يديه شمعة وفي يده كتاب، فلما سلمت عليه رمي الكتاب إلي وهو يبكي وقال: هذا كتاب محمد بن سليمان، يخبرنا أن جعفر بن محمد قد مات، فإنا لله وإنا إليه راجعون - ثلاثا - وأين مثل جعفر؟ ثم قال لي: اكتب فكتبت صدر الكتاب، ثم قال: اكتب إن كان أوصي إلي رجل بعينه فقدمه واضرب عنقه، قال فرجع الجواب إليه: إنه قد أوصي إلي خمسة أحدهم أبو جعفر المنصور، ومحمد بن سليمان، وعبد الله، وموسي، ابني جعفر، و حميدة فقال المنصور: ليس إلي قتل هؤلاء سبيل [10] .

9 - عم: الكليني، عن علي بن محمد، عن سهل بن زياد وغيره، عن محمد بن الوليد، عن يونس، عن داود بن زربي، عن أبي أيوب الخوزي مثله [11] .

10 - شا: كان مولد الصادق عليه السلام بالمدينة سنة ثلاث وثمانين، ومضي في شوال من سنة ثمان وأربعين ومائة، وله خمس وستون سنة، ودفن بالبقيع مع أبيه وجده وعمه الحسن عليهم السلام وامه ام فروة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر، وكانت



[ صفحه 4]



إمامته أربعا وثلاثين سنة [12] .

11 - قب: داود بن كثير الرقي قال: أتي أعرابي إلي أبي حمزة الثمالي فسأله خبرا فقال: توفي جعفر الصادق عليه السلام فشهق شهقة واغمي عليه، فلما أفاق قال: هل أوصي إلي أحد؟ قال: نعم أوصي إلي ابنه عبد الله، وموسي، وأبي جعفر المنصور، فضحك أبو حمزة وقال: الحمد لله الذي هدانا إلي الهدي، وبين لنا عن الكبير ودلنا علي الصغير، وأخفي عن أمر عظيم، فسئل عن قوله فقال: بين عيوب الكبير ودل علي الصغير لاضافته إياه، وكتم الوصية للمنصور لانه لو سأل المنصور عن الوصي لقيل: أنت [13] .

12 - ضه، قب: ولد الصادق عليه السلام بالمدينة، يوم الجمعة، عند طلوع الفجر ويقال: يوم الاثنين، لثلاث عشرة ليلة بقيت من شهر ربيع الاول، سنة ثلاث و ثمانين، وقالوا: سنة ست وثمانين [14] .

13 - قب: فأقام مع جده اثنتي عشرة سنة ومع أبيه تسع عشرة سنة، وبعد أبيه أيام إمامته أربعا وثلاثين سنة، فكان في سني إمامته، ملك إبراهيم بن الوليد ومروان الحمار، ثم صارت المسودة من أرض خراسان مع أبي مسلم، سنة اثنتين وثلاثين ومائة، وانتزعوا الملك من بني امية، وقتلوا مروان الحمار، ثم ملك أبو العباس السفاح أربع سنين وستة أشهر وأياما، ثم ملك أخوه أبو جعفر المنصور إحدي وعشرين سنة وأحد عشر شهرا وأياما، وبعد مضي سنتين من ملكه - [15] .

14 - ضه، قب: قبض في شوال سنة ثمان وأربعين ومائة، وقيل يوم الاثنين النصف من رجب [16] .



[ صفحه 5]



15 - قب: وقال أبو جعفر القمي: سمه المنصور ودفن في البقيع، وقد كمل عمره خمسا وستين سنة، ويقال: كان عمره خمسين سنة، وامه فاطمة بنت القاسم ابن محمد بن أبي بكر [17] .

16 - كشف: قال محمد بن طلحة: أما ولادته فبالمدينة سنة ثمانين من الهجرة وقيل: سنة ثلاث وثمانين، والاول أصح وأما نسبه أبا واما فأبوه أبو جعفر محمد الباقر، وامه أم فروة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر [18] .

وأما عمره فإنه مات في سنة ثمان وأربعين ومائة في خلافة المنصور فيكون عمره ثلاث وستين سنة، هذا هو الاظهر، وقيل غير ذلك، وقبره بالمدينة بالبقيع وهو القبر الذي فيه أبوه وجده وعمه.

وقال الحافظ عبد العزيز: امه عليه السلام ام فروة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر وامها أسماء بنت عبد الرحمن بن أبي بكر ولد عام الجحاف سنة ثمانين، ومات سنة ثمان وأربعين ومائة [19] .

وقال محمد بن سعيد: لما خرج محمد بن عبد الله بن الحسن، هرب جعفر إلي ماله بالفرع، فلم يزل هناك مقيما حتي قتل محمد فلما قتل محمد واطمأن الناس و أمنوا، رجع إلي المدينة، فلم يزل بها حتي مات لسنة ثمان وأربعين ومائة في خلافة أبي جعفر وهو يومئذ ابن إحدي وسبعين سنة [20] .

وقال ابن الخشاب بالاسناد الاول عن محمد بن سنان: مضي أبو عبد الله عليه السلام و هو ابن خمس وستين سنة، ويقال: ثمان وستين سنة، في سنة مائة وثمان وأربعين، و كان مولده عليه السلام سنة ثلاث وثمانين من الهجرة، وكان مقامه مع جده علي بن الحسين عليه السلام اثني عشرة سنة وأياما، وفي الثانية كان مقامه مع جده خمس عشرة



[ صفحه 6]



سنة، وتوفي أبو جعفر عليه السلام ولابي عبد الله عليه السلام أربع وثلاثون سنة في إحدي الروايتين وأقام بعد أبيه أربعا وثلاثين سنة، وكان عمره عليه السلام في إحدي الروايتين خمسا وستين سنة، وفي الرواية الاخري ثمان وستين سنة، قال لنا الزارع: والاولي هي الصحيحة وامه ام فروة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر [21] .

17 - عم: ولد عليه السلام بالمدينة لثلاث عشرة ليلة بقيت من شهر ربيع الاول سنة ثلاث وثمانين من الهجرة، ومضي عليه السلام في النصف من رجب، ويقال: في شوال سنة ثمان وأربعين ومائة، وله خمس وستون سنة، أقام فيها مع جده وأبيه اثنتي عشرة سنة، ومع أبيه بعد جده تسع عشرة سنة، وبعد أبيه عليه السلام أيام إمامته عليه السلام أربعا وثلاثين سنة، وكان في أيام إمامته عليه السلام بقية ملك هشام بن عبد الملك وملك الوليد بن يزيد بن عبد الملك، وملك يزيد بن الوليد بن عبد الملك الملقب بالناقص، وملك إبراهيم بن الوليد، وملك مروان بن محمد الحمار، ثم صارت المسودة من أهل خراسان مع أبي مسلم سنة اثنتين وثلاثين ومائة، فملك أبو العباس عبد الله بن محمد بن علي بن عبد الله بن عباس الملقب بالسفاح، أربع سنين وثمانية أشهر، ثم ملك أخوه أبو جعفر عبد الله الملقب بالمنصور، إحدي وعشرين سنة وأحد عشر شهرا، وتوفي الصادق عليه السلام بعد عشر سنين من ملكه، ودفن بالبقيع، مع أبيه وجده وعمه الحسن عليهم السلام [22] .

18 - كا: سعد والحميري معا، عن إبراهيم بن مهزيار، عن أخيه علي، عن الحسين بن سعيد، عن محمد بن سنان، عن ابن مسكان، عن أبي بصير قال: قبض أبو عبد الله جعفر بن محمد وهو ابن خمس وستين سنة، في عام ثمان وأربعين ومائة وعاش بعد أبي جعفر عليه السلام أربعا وثلاثين سنة [23] .



[ صفحه 7]



19 - كا: سعد، عن محمد بن عمرو بن سعيد، عن يونس بن يعقوب، عن أبي الحسن الاول قال: سمعته يقول: أنا كفنت أبي في ثوبين شطويين كان يحرم فيهما وفي قميص من قمصه وفي عمامة كانت لعلي بن الحسين عليه السلام وفي برد اشتريته بأربعين دينارا [24] .

20 - كا: العدة، عن سهل، عن محمد بن عمرو بن سعيد مثله، وزاد في آخره: لو كان اليوم لساوي أربعمائة دينار [25] .

بيان: شطا اسم قرية بناحية مصر تنسب إليها الثياب الشطوية.

21 - كا: محمد بن يحيي، عن أحمد بن محمد، عن عبد الله بن أحمد، عن إبراهيم بن الحسن، عن وهب بن حفص، عن إسحاق بن جرير قال: قال أبو عبد الله عليه السلام كان سعيد بن المسيب، والقاسم بن محمد بن أبي بكر، وأبو خالد الكابلي من ثقات علي بن الحسين عليه السلام ثم قال: وكانت امي ممن آمنت واتقت وأحسنت، والله يحب المحسنين [26] .

22 - كا: العدة، عن سهل، عن عثمان بن عيسي، عن عدة من اصحابنا قال: لما قبض أبو جعفر عليه السلام بالسراج في البيت الذي كان يسكنه، حتي قبض أبو عبد الله عليه السلام ثم أمر أبو الحسن عليه السلام بمثل ذلك في بيت أبي عبد الله عليه السلام حتي خرج به إلي العراق، ثم لا أدري ما كان [27] .

23 - كا: محمد بن يحيي، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن إسماعيل، عن أبي إسماعيل السراج، عن ابن مسكان، عن أبي بصير قال: قال أبو الحسن الاول



[ صفحه 8]



عليه السلام: إنه لما حضر أبي الوفاة قال لي: يا بني إنه لا ينال شفاعتنا من استخف بالصلاة [28] .

24 - قل: في أدعية شهر رمضان، وضاعف العذاب علي من شرك في دمه وهو المنصور [29] .

بسم الله الرحمن الرحيم

در بررسي و مطالعه وقايع تاريخي نبايد حوادث گذشته ي تاريخي را اتفاقات و حوادثي ناگهاني بدانيم كه وقايع تاريخي هيچگاه رويدادهاي مرده اي نيست كه در گذشته واقع شده و اكنون ديگر بر زندگي ما اثري ندارد. و به تعبيري نبايد وقايع گذشته به صورت تاريخ بي جان و بي روحي تصور كنيم. بلكه بايد تاريخ گذشته را تأثيرگذار بر حال و آينده بدانيم و اين را قبول داشته باشيم كه ممكن است آن وقايع و حوادث، امكان وقوعش و تكرارش در زمان حال و آينده وجود دارد. و به همين علت است كه قرآن مجيد و ائمه ي معصومين عليهم السلام نسبت به تاريخ تأكيد خاصي دارند به طوري كه خداوند در قرآن مجيد در طرح مسائل خود بسيار به تاريخ استناد فرموده است و در ضمن بازگو كردن تاريخ گذشتگان سنت هاي آفرينش را به همراه آن وقايع بيان فرموده است. و بنابر آنچه كه اعتقاد ماست و خود قرآن به آن معترف است كه هميشه قرآن زنده است و تا روز قيامت تر و تازه مي ماند و براي هدايت تمام مردم است و يكي از راههاي هدايت قرآن مجيد همين مسائل تاريخي گذشته است. اگر مسائل تاريخي را منحصرا اتفاقي بدانيم كه در گذشته روي داده است و ارتباطي با حال و آينده ي ما ندارد اين ديدگاه و بينش قرآني در اين مورد منافات دارد. اگر چنانچه قرآن مجيد تاريخ گذشته را بيان فرموده اند براي خاطر سازندگي آينده ي بشريت بوده است.



[ صفحه 8]



قرآن مجيد بيشتر به آن دسته از قوانين اساسي يا سنت هاي جهان خلقت اشاره مي كند كه در پيش راندن نوع انسان به سوي سرمنزل كمال به كار مي آيد. تأكيد و اصرار قرآن مجيد به مطالعه ي حوادث تاريخي به منظور شناخت و پي بردن به علل سقوط تمدنها و انهدام اقوام و ملل و كيفيت بروز انقلابات و تحولات تاريخي و همچنين به منظور عبرت گرفتن و درس گرفتن و به كار بستن قوانين تاريخي و پيروي از سنت هاي تغيير ناپذير آن است.

ما بايد با تجزيه و تحليل تحولات اجتماعي، اقتصادي و سياسي كه از ابتداي ظهور اسلام تا كنون در سرزمينهاي اسلام رخ داده است و يافتن علل شكست مسلمين و علل انحطاط مسلمانها و ناكامي مسلمين در حركات خود بسيار دقت به خرج دهيم و تاريخ را بررسي كنيم. ما بر آن شديم در حد توانايي خود مختصري از تاريخ دوران ائمه ي معصومين عليهم السلام را مورد بررسي قرار دهيم.

و در اين كتاب دوران امام صادق عليه السلام و امام كاظم عليه السلام را مورد بررسي قرار داده ايم اميد است كه رضايت خداوند بزرگ را جلب كرده باشيم و مورد عنايت جانشينش قرار گيريم.

قم - سيد محمد حسن موسوي كاشاني



[ صفحه 9]

حضرت صادق عليه السلام ششمين پيشواي شيعيان جهان در 17 ربيع الاول سال 83 هـ. ق در مدينه منوره ديده به جهان گشود. پدر بزرگوارش حضرت امام محمد باقر عليه السلام و مادر گرامي اش ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر مي باشد. اسم آن حضرت جعفر و كنيه اش ابو عبدالله و ابو اسماعيل و القاب شريفش صادق، صابر، فاضل و طاهر است [1] .

امامت آن حضرت كه همزمان با شهادت پدر ارجمندش از سال 114 شروع شد، با حكومت 5 تن از خلفاي اموي و عباسي به ترتيب هشام بن عبدالملك (نهمين خليفه اموي)، ابراهيم بن وليد (دهمين خليفه اموي) و مروان بن محمد آخرين خليفه اموي (126- 132) و عبد الله سفاح (اولين خليفه عباسي) و ابوجعفر منصور دوانيقي (دومين خليفه عباسي) مصادف بود. آن بزرگوار در 25 شوال سال 148 هـ. ق در سن 65 سالگي توسط منصور دوانيقي مسموم شد، در مدينه منوره به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع به خاك سپرده شد.

امام صادق عليه السلام در مدت 34 سال امامت پربركت خويش نقش شايسته اي در گسترش فرهنگ حياتبخش اسلام انجام داد. آن حضرت با استفاده از فرصت بدست آمده در عصر خويش (درگيري و نزاع ميان بني اميه و بني عباس) وسيعترين دانشگاه اسلامي را پي ريزي نمود; در دانشگاه آن حضرت حدود چهار هزار نفر شاگرد پرورش يافتند كه برخي از آنان از رهبران فكري تشيع به شمار مي آيند. هشام بن حكم، عبدالله بن ابي جعفر، هشام بن سالم، محمد بن مسلم، مفضل بن عمر و جابر بن حيان از آن جمله اند.

كوفه يكي از مهم ترين كانون هاي تجمع پرورش يافتگان دانشگاه جعفري عليه السلام بود. حسن بن علي بن زياد وشاء كه از شاگردان امام رضا عليه السلام است نقل مي كند كه: در مسجد كوفه 900 نفر استاد حديث مشاهده كردم كه همگي از جعفر بن محمد عليه السلام حديث نقل مي كردند. [2] در مكتب آن حضرت نه تنها شيعيان بلكه غير شيعيان نيز حضور مي يافتند. پيشوايان چهارگانه اهل سنت با واسطه يا مستقيما از امام صادق عليه السلام بهره برده اند.

آن حضرت شاگردان خويش را بر اساس ذوق و استعداد آنان تقسيم نموده و در همان رشته تشويق و تعليم مي نمود. و اين گونه بود كه مكتب تشيع در اثر تلاش هاي فرهنگي امام صادق عليه السلام به صورت چشم گيري گسترش يافت و به اكثر قلمروهاي اسلامي رسيد و بسياري از مسلمانان در آن دوران طلايي به مكتب اهل بيت عليهم السلام گرويدند.

آن حضرت با استفاده از وضعيت موجود وكلاي متعددي را در مناطق مختلف مستقر نمود و توسط پرورش يافتگان مكتب خويش دستور العمل هاي فردي، اخلاقي و اجتماعي را به مسلمانان آموزش داد و مكتب اهل بيت عليهم السلام را با زيباترين و محكم ترين دلائل به جهان اسلام معرفي نمود.

رهنمودهاي راهگشاي آن حضرت در زمينه هاي سلوك فردي و اجتماعي، معاشرت با ديگران، برخورد با نسل نو و جوانان، مسائل حقوقي، آداب ازدواج، موضعگيري در مقابل حكومت ها و سياستمداران زمان، آموزه هاي علمي، تربيتي، پزشكي و ده ها موضوع ديگر، زينت بخش صفحات زندگي آن حضرت و برگ زريني در تاريخ شيعه مي باشد. در اين نوشتار گزيده اي از سخنان آن حضرت را در بيان ويژگي هاي مورد انتظار از شيعيان و مؤمنان حقيقي گرد آورده و به علاقمندان حضرتش تقديم مي داريم. بديهي است كه اين ها همه ويژگي ها و صفات پيروان اهل بيت عليهم السلام نيست و بيان همه آن ها نيازمند يك كتاب مستقل مي باشد.

امام جعفر صادق (عليه السلام) آموزگار بزرگ بشريت، و با فضايل و سجاياي بي مانند، مظهر اعلاي شرف و كمال انساني است. بر اين وجود عظيم و شگرف بشري، در آشفته ترين اعصار تاريخ اسلامي و در هنگامه ي بحرانها و انقلابات سياسي و اختلاف ها و آشفتگي هاي فكري و مذهبي وظيفه اي الهي محول بود وي در بحبوحه ي حوادث گوناگون و عليرغم مشكلات بي شمار، امر مقدسي را كه برعهده داشت چنان پيش برد كه در آن عقل و انديشه به حيرت و شگفتي مي ماند.

در عصري كه از يك سو دروازه هاي قلمرو اسلامي بر روي دانش هاي گوناگون گشوده شده و از سوي ديگر جنجال مكتب داران عقايد و مذهب سازان مختلف بلند بود، مكتب تشيع به آموزگاري «امام جعفر صادق (عليه السلام)» موجوديت و اعتبار بي مانند يافت. رتبه علمي، مقام زهد و پارسايي، بزرگي، وقار و مكارم اخلاق اين پيشواي راستين زبانزد خاص و عام بود و پيوستگي به مكتب فضيلت وي تا به آنجا مايه مباهات و افتخار به شمار مي رفت كه جمعي از بانيان مذاهب و صاحبان مكاتب ديگر نيز اعتبار خويش را به حساب شاگردي و نقل حديث از او مي نهادند.

بسياري از برجستگان علماي عامه و ائمه اهل سنت نيز افتخار شاگردي مكتب او را داشتند. «نعمان بن ثابت ابوحنيفه»، «مالك بن انس»، «شعبة بن حجاج»، «سفيان ثوري»، «ابن جريح»، «عبدالله بن عمرو»، «سفيان بن عيينه»، و «عبد العزيز بن مختار» در زمره اين گروه ياد شده اند.

يكي از برترين وسائل تبليغي در زمان امام صادق (عليه السلام)، تشكيل محافل علمي و مناظره است. در مناظره فردي كه از پاسخ دادن به سئوال طرف مقابل، عاجز شود در برابر گروهي از مردم به عجز استدلال خود، اعتراف نموده و تسليم خصم شود. اين مناظرات تركيبي از بحث هاي تفسيري، روائي، كلامي و فلسفي بود كه به شيوه برهان و جدل منطقي برگزار مي شد.

امام صادق (عليه السلام) ضمن انجام مناظرات فراوان با منحرفان فكري و اعتقادي اعم از ماديين و زنادقه، خوارج يا علماء معتزله و ديگر علماء اهل سنت، از شرايط زمان و مكان برگزاري اين محافل براي تبليغ رسالت الهي خويش سود مي جستند.

امام (عليه السلام) بسياري از مناظرات خويش را در موسم حج و در مسجد الحرام، تشكيل مي دادند كه اين خود يكي از ظرافت هاي اين رسالت مهم الهي است كه مبلغ بايد از زمان و مكان، بهترين استفاده را بنمايد. موسم حج، زمان جمع شدن دانشمندان فرق مختلف اسلامي و حتي غير اسلامي در مكه بود و با يك مناظره كه به شكست خصم منجر مي شد، هزاران بيننده تحت تأثير قرار مي گرفت.

از سوي ديگر در زمان برگزاري مراسم حج، امام (عليه السلام) و ياران ايشان از امنيت خاص زمان برگزاري مراسم و منطقه حرم برخوردار بودند و اين امر به گستردگي كار كمك مي كرد.

در اين مقاله با عنوان برخي از روشهاي مناظرات امام صادق (عليه السلام) سعي شده است تا مناظرات امام صادق (عليه السلام) كه با گروه هاي مختلف فكري در زمانها و مكانهاي مختلف انجام مي پذيرفت، استخراج شده و ضمن تحليل و بررسي محتواي مناظرات، روشهاي امام صادق (عليه السلام) در اين روش تبليغي شيوه شناسي شود. بنابر اين در اين مقاله دوازده شيوه از روشهاي مناظرات امام صادق (عليه السلام) با ذكر نمونه اي از مناظرات بيان شده است.

بسم الله الرحمن الرحيم

بقيع غرقَد، گورستان مدينه منوره است كه در زمان رسول خدا صلي الله عليه وآله بسياري از صحابه و پس از رحلت ايشان چهار تن از امامان معصوم عليهم السلام و نيز تعدادي از بزرگان تابعين و سادات اهلبيت عصمت و طهارت در آن به خاك سپرده شده اند. از آن زمان تا كنون هزاران نفر از دانشمندان، زاهدان و صالحان، كه در مدينه از دنيا رفته اند، نيز در همين گورستان دفن شده اند. پيامبر صلي الله عليه وآله براي آرميدگان در اين قبرستان احترام خاص قائل بود. يكي از موالي پيامبر خدا صلي الله عليه وآله گويد: نيمه شبي پيامبر صلي الله عليه وآله مرا از خواب بيدار كرد و فرمود: من فرمان يافته ام تا براي دفن شدگان در بقيع طلب آمرزش كنم، همراه من بيا. و من همراه آن حضرت حركت كردم، وقتي در ميان قبور بقيع قرار گرفت، مدتي طولاني براي مدفونين آن از



[ صفحه 4]



نماي بيروني در بقيع از خداوند طلب مغفرت و آمرزش كرد؛ فَاسْتَغْفَرَ لاَِهْلِهِ طَويل. پيامبر صلي الله عليه وآله هرگاه از كنار قبرستان بقيع مي گذشت، مي فرمود: السَّلامُ عَلَيْكُمْ مِنْ دِيَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ بِكُمْ لاحِقُونَ. آن حضرت بسياري اوقات در لحظات پاياني شب، كنار قبرستان بقيع مي آمد و به دفن شدگان آن درود مي فرستاد و برايشان طلب مغفرت مي كرد.



[ صفحه 5]



و نيز برخي شب ها تنها به بقيع آمده و در آن جا به راز و نياز با خدا مي پرداختند. امّ قيس گويد: كنار رسول خدا صلي الله عليه وآله در بقيع ايستاده بودم، آن حضرت فرمود: امّ قيس! از اين قبرها هفتاد هزار نفر برانگيخته شده و بدون حساب وارد بهشت مي شوند. چهره هاي آنان همچون قرص ماه مي درخشد. علت آن كه بقيع را بقيع الغرقد ناميده اند آن است كه نوعي درخت خاردار در اين گورستان مي روييده كه نامش غرقد بوده و از اين رو به بقيع غرقد معروف شده است. اكنون آن درختان از بين رفته اند، ليكن نامشان مانده است. برخي نيز گفته اند: بقيع غرقد به زميني گفته مي شود كه نوعي درخت بلند توت آن را پوشانده باشد. اين گورستان كه در قسمت شرقي مسجد النبي واقع است، در دوره جاهلي اهميت چنداني نداشته، ليكن پس از هجرت رسول خدا صلي الله عليه وآله به مدينه و دفن بسياري از چهره هاي سرشناس مسلمان در آن، از اهميت و قداست ويژه اي برخوردار گرديده است. بقيع تا يك صد سال پيش ديوار و حصاري نداشت، اما هم اكنون با ديواري بلند محصور گشته و از گذشته تا كنون



[ صفحه 6]



قسمتي از فضاي داخلي قبرستان مسلمانان از هر فرقه و مذهب، پس از زيارت رسول خدا صلي الله عليه وآله به اين مكان مي آيند و اهل بيت پيامبرعليهم السلام و ديگر آرميدگان در اين گورستان را زيارت مي كنند. قبور ائمه معصوم عليهم السلام و تعداد ديگري از دفن شدگان در بقيع، پيشتر داراي قبه و سرپناه بود، ليكن اكنون همه آنها تخريب گرديده و اين قبرستان به صورت فضاي باز و ساده اي درآمده و تنها برخي از قبور با ديواره هاي كوتاه مشخص، باقي مانده است.



[ صفحه 7]

بقيع، قطعه زميني رها شده و مقبره اي همچون مقابر عمومي نيست، گنج تاريخ و مخزن اسراري جاودانه است. تاريخي مملو از حادثه و دنيايي از همه ي عظمت ها، اخلاص ها، رشادت ها، كرامت ها، معناها، جان فشاني ها، ايثارها، مظلوميت ها، حماسه ها و فريادهاست؛ فريادهايي در سكوت، گريه هايي در تنهايي، ناله هايي در ظلمت، يادواره اي است از جهادها و پيكارها و از خود گذشتن ها، نمادي است از عظمت يك تاريخ بلند و گسترده، واگويه ي كتاب هاي سترگ است كه بايد به استنطاق درآيد و به مرحله ي كتابت نهاده شود تا نهفته هاي حيات بخش و شور آفرين و الهام بخش خود را باز نمايد و اسراري را كه در خود نهفته، برملا سازد تا درس هاي خود را بي دريغ، فرا روي تشنگان حقيقت و معرفت و انسانيت بازگو نمايد و عبرت هاي خود را به صاحبان بصيرت ارزاني دارد.

بقيع، مجمع اسرار، رازها و رمزهاي سر به مهر است كه دست تطاول و ستم، نگذارده لب بگشايد و رازها و رموز و اسرار معرفت بخش خود را فرا روي انسان هاي سرگشته ي معاصر، نجوي كند.

بقيع، سينه ي سينا است، كه اكنون ساكت و خاموش، منتظر سؤال هاي ذهن هاي كاوشگر و معنا طلب است. بقيع داستان صدها صحابي مخلص و وفادار است كه هرگز سهمي دنيوي از ايثار و اخلاص ها و همگامي هاي خود با نبي رحمت در دنياي ماده، طلب نكرده اند.

داستان امامت شيعي و راستين اسلامي است كه در چهره ي سبط اكبرِ نبي رحمت، حسن مجتبي (عليه السلام) و باقي مانده ي حادثه طف، سجاد امامت (عليه السلام) و باقر علوم (عليه السلام) و صادق آل البيت (عليه السلام) تجلي يافته است.

داستان و غمنامه ي خليفه ي بلافصل پيامبرِ رحمت و دخت مظلومه ي او، سيده ي زنان عالم است. غمنامه ي غربت، انقطاع وحي و سيلي خوردن هاي دردانه ي هستي و گريه هاي ممتد از رجعت امت، پس از پدر خويش و نگين رسالت و نبوت است. معناي آيه ي تطهير و طنين صداي مظلومانه ي كوثر است و فرياد بيت الاخزان فاطمه، نگين هستي است. واگويه ي دختركاني از تتمه ي نبوت است كه با غم هاي سترگ خود، در سينه ي آن غنودند؛ همچون رقيه و زينب و ام كلثوم، بازتابي از كرامت زنان و مادراني بزرگ است كه با دستان خود انسان هايي بزرگ را به تاريخ انسانيت عرضه داشتند و با كعبه نجوي كردند و طفلِ مام هستي را، كه جان جهان است، بر دستان كرامت خويش گذاردند. داستان بانويي است كه كفالت خاتمه ي رسالت و عقل كل هستي را مفتخر شده است.

بانويي بزرگ، فاطمه ي بنت اسد، كه هم مام امير ولايت و عدالت است و هم كفالت گر انسان كامل تاريخ بشريت، ستوده ي خدا، محمد مصطفي.

بقيع، يادمان سعديه اي است كه با شير پستان خويش، كاري همچون فاطمه ي بنت اسد را تداعي كرده است.

بقيع، جايگاه مادران امت، زناني كرامت پيشه؛ همچون جويريه، ام حبيبه، ام سلمه، ماريه و... كه همواره، همچون ام سلمه و ام حبيبه، غم هاي زمانه را از چهره ي تابناك پيامبر ستردند.

غمنامه ي صفيه و عاتكه؛ دو بانوي با شهامت و عمه هاي يتيم عبدالله، پيام آور حقيقت است؛ آنان كه پشتوانه اي براي يادگار رسالت بودند. واگويه اي از گريه هاي خواهري است كه سيل اشكش او را تا اُحد فراخوانده و در غم عم پيامبر، سيد شهيدان اُحد، مويه كرده و خونابه ي دلِ خويش را در رگ هاي تاريخ جاري كرده است.

بقيع، داستانِ فراوانِِ گفته شده ي عدالت علي است، كه عقيلِ برادر را هم از بخششي اضافه دريغ داشته تا عدالت، قرباني خويشاوندي و تبارگرايي نگردد و داستان حديده ي محماتش عالمي را در فراگيري درس عدالت، كفايت كند.

بقيع، داستان مكرر غمِ رسول خاتم در فراق از دست دادن جگر گوشه اي است كه اميد نبي رحمت بود؛ ابراهيم، ابن رسول خاتم؛ او كه ولادتش موجي از شادي را در مدينة الرسول و مرگش، سايه اي از غم را بر شهر وحي و شهر محبوب پيامبر خدا افكند.

بقيع، غم مادري است كه اشكش را از مدينه تا كربلا روانه كرده و پسران قهرمان و قهرمان قهرمانان حادثه ي طف را نثار آرمان هاي رسالت كرده، تا فرياد رهايي بخش محمد صلي الله عليه و آله و سلم در سينه ي تاريخ بماند و دُردانه و جگر گوشه اش، سيد شهيدان طف، تنها نماند. او كه ابوالفضل رشيدش و عون و عبدالله و جعفرش را براي همركابي با جگر گوشه ي فاطمه (سلام الله عليها) و علي (عليه السلام)، همراه او نمود تا در ركابش بسان دسته هاي گل پرپر شوند و به كام مرگي با عزت و كرامت در افتند.

باز هم بنگارم كه بقيع، يادواره ي تشت سرخ خون و يادواره ي تيرهاي نشسته بر پيكري مظلوم است.

فرياد باقي مانده ي حادثه ي طف و رييس بكايين است و صاحب دعاهاي پندآموز معرفت بخش.

بقيع، داستان منصور شيطان است كه با نصرت هاي شيطان، حبل الهي را و رييس احياگر تشيع را به خاك نشاند و علم و كرامت و فضيلتش را از تشنگان معرفت دريغ داشت.

بقيع، غمنامه ي مدينه ي مظلوم، در دوران تاراج گري است كه يزيدش ناميدند تا حره را بيافريند و بيالايد و انسان هاي والا تبارش را به دست دشنه مسرف بن عقبه بسپارد و به تاراج گري اش فرمان دهد و اباحه ي اين تطاول را اعلامش نمايد تا كه هر چه مي تواند قساوت كند. ناپاكي نمايد و هزاران تخم حرام را از تيره ي اموي تا امروز بر آن بيفزايد، مؤمنانش را كشته و حرام زادگانش را به دست تاريخ قساوت علم كند، تا كه امروز هم دشنه به دست، آماده ي فشردن گلوهاي عدالت طلب باشند. لهوفي در سينه سوزان است، سينه ي بي كينه ي شيعه. آري، بقيع داستان سراي واقعه اي است كه حره اش ناميدند، نه حره شرقي يا غربي، كه حره ي حرارت كينه و بغض فرزندان عاص، كه پس از گذشت از سي تن، سرها را درو كردند و داستان شجره ي ملعونه را تفسير نمودند.

بقيع، سوگنامه ي شهيدان با فضيلت و بي ادعاي احد است كه پس از سيد شهيدان احد، به صورتي تدريجي از كثرت جراحت، بر خاك بقيع غنودند.

بقيع، نمادي از كينه ي ابوسفيان است؛ آن كه هرگز به خدا ايمان نياورد «ما أسلم و لكن استسلم» او اسلام نياورد و لكن تظاهر به آن نمود. او (ابوسفيان) ريشه ي درخت ملعونه در قرآن است كه همواره از نسل و ذريه ي سفاكش چه خون ها كه نريخته و چه سرها كه بر نيزه نگرديده تا در سينه ي بقيع نهان گردند و بالأخره بقيع، مطلع غزل حجت آخرين است.

بقيع، فريادي رسا و بغضي در گلوي تاريخ است كه بايد با لبان و نوك قلم انسان هاي داراي نقش و رسالت فرياد شود و به دايرة المعرفت تبديل شود و داستان صحابي و ديگر انسان هاي والا تبار و داستان امامت فخرآفرين شيعه و غم هاي نهفته در دوران او را به تفسير و نمايش بايسته بپردازد.

من بقيع را در چند مقبره ي رنگ و رو رفته و به غربت نشسته نمي دانم. او را فريادي مجسم و بغضي تركيده از گلوي تاريخ مي دانم.

بقيع هم اكنون در مجلس آل فلان گرفتار آمده، همانان كه صهيونيسم را شادمان نموده و سازمان هاي جاسوسي عالم را؛ سازمان هايي كه جاهليت مدرن و پست مدرن را پاس مي دارند، بدون زحمتي به اغراض شيطاني شان رسانده و همان ها و نفّاثات في العُِقد، چنان در شيپورها دميده اند و در گوش ها خوانده اند كه بقيع، بايد در مسير فراموشي فرايندي را طي كند كه ذكرش و يادش نماد شرك است و بدين روي، قبور امامان بقيع، بيت الاحزان و قبه ي ابراهيم بن رسول خاتم و يادمان فاطمه ي بنت اسد و حليمه ي سعديه و مادر چهار پسر از دست داده و... به دست تخريب سپرده شد و چيزي از آن مشهود نيست و هم اكنون دلقك هايي ساخته شده از شام و هرات و حلب و بخارا و سمرقند و مدينه و يمن و هر ناكجا آباد ديگر، گردشان آورده اند و با دلارها و ريال ها و تورهاي كشنده ي نامرئي در محفظه ي ذهن شيطاني اش خوانده اند كه دشداشه اي بر تن نما، عبايي بر دوش، تسبيحي بر دست، چفيه اي بر سر و رماني بر فرق بند و داد سخن ده، كه توسل، شرك است، معرفي غنودگان در بقيع، كفر است و....

آري ديروز بقيع، و داستان تاريخ ميانه و تاريخ امروزينش، همه برگ هاي عبرت مي باشند و قابل تذكار و بسط و شرح و تفصيل و پژوهش و تحقيق.

بسم الله الرحمن الرحيم

أهدي هذا الجهد البسيط

الي من لولاه لساخت الأرض بأهلها

الي مولي نعمتنا و عاتق رقابنا من النار

الي منقذ البشرية من البدع و الضلال

الي صاحب العصر و الزمان

الحجة ابن الحسن المنتظر

عجل الله فرجه و سهل مخرجه

به قلم:

حضرت استاد آيةالله جعفر سبحاني

آفتاب جهانتاب اسلام پس از بيست و سه سال تابش و نورافشاني، توانست حيات معنوي را براي جامعه ي آن روز به ارمغان آورد و از عقب افتاده ترين مردم جهان، امتي پيشرو بسازد كه نه تنها عقب افتادگي خود را جبران كند بلكه پيشرو قافله ي تمدن به شمار آيد. ابراز ترقي و تعالي اين ملت، عمل به كتاب جاوداني قرآن و سنت رسول الله بود.

سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم كه از طريق گفتار يا كردار و يا تصديق وي در اختيار مردم قرار مي گرفت، مي توانست در تفسير كتاب آسماني و اداره ي كشور و پاسخگويي به نيازهاي نوظهور، بسيار مؤثر باشد، ولي رويداد زيانبار «منع تدوين و مذاكره سنت پيامبر» سبب شد كه اين بخش از اصول حيات بخش اسلام به صورت صحيح و دست نخورده به نسل هاي بعدي نرسد، و حكومت هاي وقت در بازداشتن مردم از نگارش آن تا آنجا پيش رفتند كه ترك نگارش تا پايان سده ي نخست هجري، به صورت يك اصل مقدس درآمد!

خوشبختانه در آن وانفسا - گرچه با تأخير بسيار - ناگهان خليفه ي وقت (عمر ابن عبدالعزيز) كه تا حدي انسان وارسته اي بود، از خسارت عظيمي كه از اين طريق بر جهان اسلام وارد مي شد، آگاه گشت و طي بخشنامه اي از ابوبكر بن حزم، عالم مدينه، خواست كه سنت رسول بار ديگر احيا شود و به صورت



[ صفحه 14]



نوشته اي مدون گردد [1] .

تلاش عالم مدينه چندان ثمربخش نبود، زيرا بر اثر تبليغات گذشته، نگارش حديث حالت مكروهي به خود گرفته بود، چندان كه ترك آن اولي جلوه مي كرد!

مع الاسف ترك تدوين و تحديث حديث در اين مدت - كه خود خسارت عظيمي بود - مقدمه ي زياني عظيم تر شد و آن اين بود كه فضا را براي ورود داستان ها و افسانه هاي امم پيشين آماده ساخت و احبار يهود (كه به ظاهر مسلمان شده بودند) و ديگران در طول اين مدت توانستند محيط اسلامي را با اسرائيليات و مسيحيات و حتي مجوسيات پر كنند؛ چه، اذهان مردم بسان ظرف است كه خلأپذير نيست و حتما بايد با چيزي پر شود.

در اين كشاكش، دو مرد بزرگ از خاندان رسالت (ص) آستين همت بالا زدند و به نشر حديث رسول خدا و پيام هاي او پرداختند و از اين طريق دانشگاهي پديد آوردند كه در احياي سنت و تعاليم اسلام كاملا بي نظير بود. اين دو شخصيت بزرگ عبارتند از امام محمد باقر (114 - 57 هـ ق) و امام جعفر صادق (148 - 80 ه ق) عليهماالسلام. از آنجا كه درصدد معرفي كتابي هستيم كه در اطراف زندگي امام صادق عليه السلام نوشته شده است، قدري درباره ي خدمات علمي آن حضرت سخن مي گوييم.

عصر امام صادق عليه السلام عصر نهضت امت اسلامي بر ضد نظام اموي بود و به سبب اين كشاكش، مقداري از فشارها و محدوديت هاي سياسي برطرف گرديده و آزادي نسبي بر محيط مدينه حاكم شده بود. امام صادق عليه السلام از اين فرصت بهره گرفت و دانشگاه بزرگي را پي افكند كه در آن شخصيت هاي بسياري در علوم گوناگون تفسير و حديث و عقايد اسلامي پرورش يافتند و از ميان آنان محدثاني زبردست، فقيهاني بزرگ و متكلماني انديشمند برخاستند كه هر يك در قلمرو خاصي انجام وظيفه مي نمودند، همچون ابان بن تغلب، زرارة ابن اعين، قيس ماصر، هشام بن حكم، مؤمن الطاق، بريد بن معاويه، ابوحمزه ي ثمالي، حمران بن اعين، جابر بن يزيد جعفي، عبدالله بن ابي يعفور و...

در عظمت مقام علمي آن حضرت كافي است بدانيم كه متجاوز از 160 دانشمند سني از آن حضرت در كتاب هاي خود به عظمت ياد كرده و كلمات و احاديث او را نقل نموده اند [2] .



[ صفحه 15]



از ميان مؤلفان صحاح ششگانه، جز بخاري، همگي از امام صادق عليه السلام نقل حديث كرده اند و احاديث آن حضرت زينت بخش كتب حديثي است مانند: الموطأ نگارش مالك (متوفاي سال 179 ه ق)، صحيح مسلم نگارش مسلم نيشابوري (متوفاي سال 261 ه ق)، مسند احمد حنبل (متوفاي سال 241 ه ق)، سنن ابي داود سجستاني (275 - 202 ه ق)، سنن ترمذي (259 - 209 ه ق) و سنن نسائي (302 - 215 ه ق). اينان كه از بزرگان و پي افكنان علم حديث نزد اهل سنت به شمار مي روند، همگي در اين كتاب ها كه به نام «صحاح» يا «سنن» معروف است، احاديث صادق آل محمد صلي الله عليه و آله و سلم را نقل كرده اند. حتي مسلم نيشابوري در كتاب حج، حديث بسيار مفصل و گسترده اي از آن امام همام درباره ي اعمال حج نقل نموده كه امروزه براي همه ي مسلمانان ملاك عمل است.

آري، در اين ميان تنها بخاري در صحيح خود از نقل احاديث آن حضرت خودداري نموده است، و اين در حالي است كه وي از مخالفان خاندان رسالت (ص) مانند مروان بن حكم اموي، عمران به حطان خارجي و عكرمه ي اباضي نقل حديث كرده و اين نشانگر روحيه ي خاصي است كه بر وي حاكم بوده است.

شيخ مفيد مي نويسد: مسلمانان دانش هاي فراواني در ابواب مختلف از آن حضرت نقل كرده اند كه از كسي تا آن حد نقل نشده است. كافي است بدانيد كه محدثان، اسامي راويان از آن حضرت را در يكجا گرد آورده اند كه شمار آن ها به چهار هزار نفر مي رسد [3] .

حسن و شاء مي گويد: من تنها در مسجد كوفه به نهصد راوي بزرگ حديث برخوردم كه همگان مي گفتند: حدثني جعفر بن محمد [4] .

اين فروغ هدايت كه از خورشيد رسالت نور مي گرفت، سي و چهار سال در فراز و نشيب هاي گوناگون و در قلمروهاي مختلف به تعليم و تربيت افراد پرداخت و استوانه هاي علمي فراواني تربيت نمود و بالاتر از همه سنت رسول خدا را در ميان مسلمين زنده كرد. حتي زماني كه بر اثر فشار حكام بني عباس دو سال مدينه را ترك گفت و بالاجبار در حيره - كه شهري بود در نزديكي كوفه - اقامت گزيد، در آنجا نيز مدرسه ي عظيمي را پي ريزي كرد و به تربيت مستعدان پرداخت.



[ صفحه 16]

به اتفاق همه مسلمانان، پيامبر بزرگوار اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) اهل بيت عصمت و طهارت را هماهنگ با قرآن كريم معرفي كرده است. يكي از آن معصومين (عليهم السلام) با توجه به نصوص و رواياتي كه از پيامبر بزرگوار اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) و ائمه پيش از ايشان به ما رسيده - امام صادق (عليه السلام) مي باشند كه ششمين جانشين پيامبر و امام مسلمانان به شمار مي روند. ايشان در نگاه اهل سنت، به عنوان يكي از عترت پيامبر مورد احترام بوده و به عنوان مرجع علمي و ديني شناخته شده مي باشند. گفتار بزرگان اهل سنت پيرامون فضايل و مناقب، جايگاه علمي و كرامات و...ايشان گواه روشني است و به گفته جاحظ يكي از علماي اهل سنت اكتفا كرده كه مي گويد: «جهان از علم و فقه جعفربن محمد سرشار شد.» [1] آراسته بودن امام صادق (عليه السلام) به خلق و خوي روحاني و معنوي سبب مي شد كه مردم در برخورد اوليه با ايشان شيفته و شيداي او شوند. هر كس با ايشان در مجلسي برخورد مي كرد بدون اينكه با آن حضرت به صحبت و گفتگو بپردازد به عظمت و بزرگي آن حضرت پي مي برد. بدين علت است كه بزرگان اهل سنت از عمروبن ابي مقدام نقل كرده اند كه مي گفت: «چون به جعفر صادق (عليه السلام) نظر مي كردم متوجه مي شدم كه آن حضرت از سلاله پيامبران است.» [2] در اين نوشتار سعي داريم به چند مورد از فضايل و مكارم اخلاقي وجود مبارك امام صادق (عليه السلام) كه- بسيار متعدد مي باشند و - در منابع اهل سنت آمده اشاره كنيم.

امام تجلي انسان كامل و مظهر زيباي جلوه هاي متعالي خداست. حركات، نگاه ها، سكوت، همه روايتگر قوانين الهي و حديث شيفتگي و دلدادگي او به خالق هستي است.

جمال معنوي و كرامت اخلاقي امام، ساحل نشين درياي وجودش را غرق در شادي و وجد مي كند و انسان را در افق هاي بيكران معنويت سرخوش از باده ي معرفت مي سازد و امامت جريان مباركي است كه همواره عهده دار هدايت نسل ها بوده و آنان را به سوي پاكي ها و عدالت و نيكي رهنمون مي ساخته است.

صادق آل محمد صلي الله عليه و آله استمراري است بر اين جريان و طلوعي است شكوهمند در منظومه نوراني امامت.

حضرت صادق عليه السلام از سويي غرق درياي بيكران شهود و معرفت الهي است، آن چنان كه در حديث مي خوانيم: به هنگام تلاوت آيات قرآن در نماز بيهوش مي گشت؛ چون علت اين امر را جويا شدند، فرمود:

در اثر تكرار آيات الهي اين حالت برمن عارض شد. «فلم تقم القوة البشرية بمكاشفة الجلالة الالهيه»؛ چون قدرت بشري در برابر مكاشفه و ظهور عظمت الهي تاب نياورد، اين حالت به من دست داد. [1] .



باده از جام تجلي صفاتم دادند

بيخود از شعشه پرتو ذاتم كردند



بيخود از شعشه پرتو ذاتم كردند

بيخود از شعشه پرتو ذاتم كردند



در مكتب شيدائي و محبت الهي، او عاشقي شيفته و دلداده ي حق است. او خود مي فرمايد:

مردم عبادت خداي عزوجل را به سه گونه انجام مي دهند: گروهي براي رغبت و ميل به ثواب عبادت مي كنند؛ اين، عبادت حريصان است. دسته اي ديگر به خاطر ترس از آتش عبادت مي كنند؛ اين، عبادت بندگان است و مولود ترس است «و لكني اعبده حباً له عزوجل»؛ ولي من خدا را براي عشق و محبت به او عبادت مي كنم؛ اين، عبادت عاشقان و بزرگواران و مايه امنيت و آرامش است. چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: «و هم من فزع يومئذٍ آمنون» [2] ، آنها از هول و هراس روز قيامت ايمن مي باشند. [3] .



كه در آنجا خبر از جلوه ذاتم دادند

بعد از اين روي من و آينه و وصف جمال



بعد از اين روي من و آينه و وصف جمال

بعد از اين روي من و آينه و وصف جمال



و اين در حالي است كه قلبي پرشور و روحي حماسي دارد كه تاب ظلم و ستم را برنياورده و خروش و فريادي مي شود كه امنيت ستمگران را سلب مي كند و هيچ گونه هراسي به خود راه نمي دهد. كه در اين گفتار پرتوي از مبارزات آن حضرت را ذكر مي كنيم:

الف ـ اعلام ولايت و برائت حج گزاران در سرزمين مني گرد هم آمده اند، نسيمي روح بخش و جانفزا وزيدن گرفته است. و بارقه ي اميد را به دلها هديه مي كند. او امام جعفر فرزند باقرالعلوم عليه السلام است كه در كنار پدر خويش سرزمين مني را حال و هوايي ديگر بخشيده است و تجسم آرزوي دوستداران حقيقت است كه در سرزمين «مني» و «آرزو» حج ابراهيمي را تفسير مي كند.

در اين سرزمين چشمان حج گزاران به قامتي خيره مي شود كه قيامتي از معرفت و دلربائي است. در اجتماع آنان از ولايت و برائت مي گويد و از خلافت اصيل الهي و حق اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله سخن مي گويد. و چونان جد خويش ابراهيم عليه السلام نمروديان را نفي و طرد مي كند و مردم را نسبت به خاندان اموي كه به ناحق برخلافت اسلامي تكيه زده اند، آگاهي مي بخشد و مي فرمايد:

«سپاس مي گويم خداوندي را كه محمد صلي الله عليه و آله را به حقيقت و راستي به پيامبري فرستاد و ما را به آن حضرت گرامي داشت. پس مائيم برگزيدگان خدا بر خلق او و پسنديدگان خدا از بندگان او و جانشينان خدا در زمين. سعادتمند كسي است كه از ما پيروي كند و شقاوتمند و بدبخت كسي است كه با ما مخالفت و دشمني نمايد.» امام خود عكس العمل اين سخنراني را اين چنين بيان مي دارد: «برادر هشام گزارش آن را به او رسانيد. در مكه مصلحت نديد كه متعرض ما گردد. چون به دمشق رسيد و ما به مدينه برگشتيم، قاصدي به سوي فرماندار مدينه فرستاد و از او خواست كه پدرم و مرا به دمشق بفرستد. چون وارد دمشق شديم، سه روز به ما اجازه ملاقات نداد و روز چهارم ما را طلبيد.» سپس امام عليه السلام به نقل مشروح جريان ديدار و وقايع بعد از آن مي پردازد كه خود حديثي شنيدني دارد. [4] .

در قرن سوم هجري در محافل عرفاني (صوفيان) كوفه و بغداد، احاديث و روايت هاي اخلاقي، با گرايش هاي عرفاني درباره نكات گوناگون مبهم قرآن، شهرت يافت كه به امام جعفر صادق (عليه السلام) (م: 148هـ.ق) نسبت داده شده است. شمار اين روايتها در كتاب چاپ شده فعلي به ضميمه حقايق الت فسير، به 350 حديث مي رسد، كه در محور تفسير معنوي و باطني 310 آيه از قرآن كريم وارد شده است.

در مسير تكامل انساني، داشتن مربي و راهنماي آگاه، صادق و دل سوز، شرطي لازم و اساسي است. آن كس كه مي خواهد ديگران را هدايت كند خود بايد ره يافته باشد. علاوه بر آن، بايد با صداقت و دل سوزي، تنها با در نظر گرفتن مصالح واقعي رهرو، او را در نيل به كمال حقيقي هدايت و دست گيري كند.

يافتن چنين استاد، راهبر و راهنمايي، هميشه يكي از دغدغه هاي مهم رهروان راه حقيقت و جويندگان طريقت بوده است. بسيارند كساني كه در اثر گرفتار آمدن در دام راهبران گمراه و شيادان رهزن اين راه، به جاي رسيدن به كمال و سعادت و كاميابي، نصيبي جز سقوط و هلاكت و تلخ كامي عايد ايشان نگرديده است. از اين رو، سالكان حقيقت و عاشقان فضيلت را بايسته است كه در اين مهم، بسيار حساس و موشكاف، و پيوسته مددخواه حق متعال باشند.

در اين ميان، دو ثقل اكبر و اصغر، راهنمايان صادقي هستند كه با تمسك به آنان مي توان امواج سهمگين فتنه ها را پشت سر نهاد و از وادي حيرت و ضلالت به سلامت عبور كرد؛ كه ختم رسالت و سرسلسله پرچم داران هدايت فرمود: اني تارك فيكم الثقلين ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدي كتاب الله و عترتي اهل بيتي.... [1] .

بر اين اساس، قرآن صامت بي همراهي قرآن ناطق هرگز ره به جايي نخواهد برد و چراغ هدايت و ضمانت سلامت از ضلالت نخواهد شد؛ چرا كه فرمود: ما ان تمسكتم «بهما» لن تضلوا.

بدين روي، ما در اين جا رهروان شايق را به همراهي با قرآني ناطق و امامي صادق از سلاله اهل بيت عليهم السلام فرا مي خوانيم و همراه با عبدالله بن جندب خوشه چين اين شجره طيبه مي شويم. آنچه در كتاب حاضر در پي خواهد آمد، درس هاي اخلاق استاد فرزانه، حضرت آيت الله استاد محمدتقي مصباح يزدي است كه در جمع گروهي از طلاب و



[ صفحه 14]



علاقه مندان به مكتب اهل بيت عليهم السلام، در حوزه علميه قم و طي سال هاي 1376 تا 1378 ايراد گرديده است. حضرت استاد، محور اين سلسله از مباحث خود را روايتي از امام صادق عليه السلام قرار داده اند. مخاطب آن حضرت در اين روايت، يكي از اصحاب ايشان به نام عبدالله بن جندب است و حضرت در آن، مطالبي بسيار مفيد و ارزنده را بيان فرموده اند كه قطعا براي كساني كه در مسير خودسازي و سير و سلوك و تقرب الي الله گام بر مي دارند، مي تواند بسيار راه گشا باشد.

لازم مي دانيم از كليه عزيزاني كه ما را در چاپ و انتشار اين اثر ياري رسانده اند، به ويژه جناب حجت الاسلام محمد مهدي نادري كه كار تدوين نهايي و ويرايش آن را انجام داده اند، تقدير و تشكر نموده، مزيد توفيقات ايشان را از خداي متعال درخواست نماييم.

انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني رحمه الله



[ صفحه 15]

جواني بهار عمر و جوان بهترين و مفيدترين قشر جامعه است. جوانان قشر متحرك، فعال و پرشور و نشاط جامعه را تشكيل مي دهند. آن ها با استعدادهاي فراوان نشاط بسيار راه هاي سخت و ناهموار پيشرفت را مي پيمايند و زمام فرداي جامعه را به دست مي گيرند. بدين جهت تمام نظام ها و حكومت ها روي اين قشر عظيم سرمايه گذاري مي كنند. در اين راستا انبياء و معصومان نيز توجه ويژه اي به جوانان داشته اند. در اين نوشتار پرتوي از سخنان و سيره امام صادق عليه السلام را در زمينه مربوط به جوانان مطرح نماييم.

من المؤمنين رجال صدقوا ما عهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا [1] و جعلنهم أئمة يهدون بأمرنا و أوحينآ اليهم فعل الخيرت و اقام الصلوة و ايتآء الزكوة و كانوا لنا عبدين [2] .

درباره ي امام صادق عليه السلام دو قضاوت در ميان مردم رايج است. اين دو قضاوت از طرف دو دسته از مردم و صاحبان دو گونه طرز فكر ابراز مي شود؛ ولي با كمال تعجب، هم شكل و محتواي اين قضاوتها و هم منشأ آنها به يكديگر نزديك است و حتي مي توان گفت در پاره اي از موارد و مسائل مربوطه، كاملا با يكديگر مشتركند. اين دو قضاوت را من به طور خلاصه مي گويم و خواهيد ديد كه هر دو با ذهن شما بسيار آشنا است و تاكنون با كساني كه اين چنين مي انديشند و اين چنين مي گويند و بر سر گفته ي خود با تعصب فراوان مي ايستند، برخورد كرده ايد.



[ صفحه 2]

در سال 53 ـ 1352 خورشيدي، براي نخستين بار به حج تمتع و زيارت مدينه منوره مشرف شدم و مانند هر زائر دلسوخته، آنگاه كه در كنار حرم مطهر ائمه هدي و قبور صحابه عظيم الشأن و شهداي اسلام حاضر مي شدم، با ديدن وضع رقت بار قبورشان، متأثر و متأسف شده، خود را در برابر اين پرسش تحيرانگيز مي يافتم كه: در همه جاي دنيا، تلاش بر اين است كه آثار و بناهاي مذهبي و تاريخي را به صورت سمبل افتخار و مايه مباهات حفظ و حراست مي كنند و آنها را به عنوان عزيزترين و ارزشمندترين امانت، به نسل هاي آينده مي سپارند، حال چگونه است كه اين بناهاي با شكوه و اين حرم ها و گنبد و بارگاه هاي با عظمت و داراي قداست معنوي ـ كه مانندش را در هيچ يك از آثار تاريخي جهان نمي توان يافت ـ به اين وضع اسفبار و تأثرانگيز در آمده است؟! بي آنكه مشخص شود كه: اين بناها پيش از ويراني، در چه وضعيتي بوده و در چه تاريخي و به دست چه كساني ساخته شده اند. و به چه انگيزه اي و به دست چه كساني اين چنين به ويرانه مبدل شده اند.

اين تحير و تعجب و اين پرسش معنادار آنگاه تشديد مي شد كه مي ديدم عوامل و عناصر ويراني اين آثار تاريخي ـ مذهبي، با حفظ آثار تاريخي كشورشان آنجا كه جنبه مذهبي ندارد؛ (مانند آثار يهوديان در خيبر) نه تنها مخالفتي ندارند بلكه با صرف هزينه هاي سنگين از آنها پاسداري و حفاظت مي كنند!

در تشرف هاي بعدي، حس كنجكاوي ام مرا واداشت تا به تحقيق و بررسي در اين



[ صفحه 20]



موضوع بپردازم. بدين سان، با استفاده از فرصت هاي تعطيلي، يادداشت هايي تهيه كردم، ليكن با پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي و آغاز جنگ تحميلي و پذيرفتن مسؤوليت خطير و مقدس امامت جمعه، اين نوع فعاليت ها متوقف گرديد و آن يادداشت ها در ميان پوشه ها نگهداري شد تا در فرصت مناسب تنظيم شود.

سرانجام، انتشار فصلنامه مبارك و علميِ «ميقات حج» توسط معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري، با همه مزايا و بركاتش، برايم توفيقي جبري بود و موجب شد پس از گذشت بيش از ده سال، آن نوشته ها احيا و به صورت مقالات متعدد از سال 71 تا 79 منتشر شود و اينك در اثر استقبال و تشويق دوستان و شخصيت هاي بارز و محترم، به ويژه معاونت محترم آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري، تصميم بر اين شد كه همين مقالات با تكميل و اصلاحات، به صورت كتاب مستقل در اختيار علاقه مندان قرار گيرد.

از آن معاونت محترم و همه برادران عزيز و دست اندركاران در بخش فرهنگيِ اين بعثه مبارك، كه در انتشار اين مقالات و نشر اين مجموعه همكاري داشتند، صميمانه سپاسگزارم و از خداوند منان براي آنان موفقيت بيش از پيش خواستارم.

تذكر نكته اي را براي محققان و صاحبان قلم؛ به ويژه دست اندركاران مسائل تبليغي، لازم مي دانم و آن اين كه:

ممكن است تصور شود مسأله تخريب و حذف بناها و آثار مذهبي، كه موضوع بحث ما در اين مجموعه مي باشد، در مقطع تاريخيِ خاصي، به وسيله گروه به خصوصي در همان مقطع انجام شده و پايان يافته است و اكنون كه نزديك به يك قرن از اين اقدامات ناروا مي گذرد، چون اين گروه در محو اين آثار به هدف خود دست يافته اند و لذا خود را از ادامه اين سياست بي نياز مي دانند؛ زيرا هنوز يك قرن از اين حادثه نگذشته است كه عامه مسلمانان و حتي بسياري از خواص نيز از پيشينه تاريخي اين حرم ها و از انگيزه و هدف تخريب آنها و نتيجه و ثمره تلخ اعمال اين سياست اطلاع درست و دقيقي ندارند و طبيعي است اين ناآگاهي و دوري از واقعيات، با گذشت زمان و در قرن هاي آينده بيشتر و عميق تر خواهد شد و به نسل هاي آينده منتقل خواهد گرديد. ليكن بايد



[ صفحه 21]



گفت: اين تصور صحيح نيست و قضيه دقيقاً به عكس آن است؛ زيرا كه اين حذف و تخريب، هنوز هم خاتمه نيافته و همچنان در قالب فعاليت هاي فرهنگي ادامه دارد؛ يكي از ابعاد آن را مي توان در تأليفات جديد و متنوعي يافت كه در تاريخ حرمين شريفين و مدينه شناسي، در سطح وسيع و به زبان هاي گونه گون منتشر مي شود و بر خلاف كتاب هاي مدينه شناسي پيشين ـ كه بخش مهمي از آنها اختصاص به ابنيه و آثار مذهبي داشت ـ در اين كتاب ها گزارشي از اين آثار منعكس نشده است، [1] به طوري كه گويي اصلا چنين آثاري وجود خارجي نداشته است! و بدينسان مي خواهند نسل هاي آينده از وجود اين آثار بي اطلاع گرديده و به طور كلي از حوادث و تغيير و تحولي كه در آنها پديد آمده است بيگانه شوند.

اينجاست كه بايد در مقابل اين حقيقت زدايي و حركت منفي، قدم هاي مثبت برداشته شود و با انتشار كتاب و مقاله و از طريق وسايل تبليغي ديگر واقعيت امر به اطلاع مسلمانان برسد و نسل هاي آينده در جريان امر قرار گيرند و از آنچه به وقوع پيوسته آگاه شوند. ان شاء الله.

نكته ديگر اين كه چون هدف از تأليف اين كتاب ضمن معرفي حفظ و ثبت اين آثار در تاريخ است نه مجرد اطلاع رساني مقطعي، لذا در معرفي اين آثار گاهي مطلبي از چند نفر و احياناً مشابه و هم زمان نقل گرديده كه نبايد به تكرار حمل شود بلكه منظور بر تأكيد وجود آن اثر در آن تاريخ مي باشد.

محمد صادق نجمي دي ماه 1380



[ صفحه 22]



بسم الله الرحمن الرحيم

... وَلَوْ أَنَهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَواباً رَحِيماً (نساء: 64)

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَوْا رُؤُسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ (المنافقون: 5)

... قالَ الَذِينَ غَلَبُوا عَلي أَمْرِهِمْ لَنَتَخِذَنَ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (كهف: 21)

وَ اتَخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًي (بقره: 125)

صدق الله العلي العظيم



[ صفحه 23]

280 ـ محمد بن يحيي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز بن عمران، از پدرش، از محمد بن اسحاق، از عبدالله بن عمر بن علي، از عبيدالله بن جبير وابسته حكم بن ابي عاص، از ابن ابي مُوَيْهَبه غلام رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) نقل كرد كه گفت: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) نيمه شبي مرا از خواب بيدار كرد و فرمود: «من فرمان يافته ام كه براي مردگان بقيع آمرزش طلبم: با من همراه شو». من با او روانه شدم. چون ميان آنان قرار گرفت فرمود: «درود بر شما اي اهل قبور، بايد وضعي كه در آن هستيد براي شما آسان تر از وضعي باشد كه مردم بدان درآمده اند؛ فتنه ها به سان پاره هاي شبي تاريك روي كرده و يكي در پي ديگر مي رسد، يكي بدتر از ديگري است». سپس مدتي طولاني براي مردگان آمرزش طلبيد. [1] .

281 ـ اسماعيل بن ابي طرفه حراني براي ما نقل كرد و گفت: محمد بن سلمه، از محمد بن اسحاق، از عبدالله بن عمر بن علي، از عبيد بن جبير، وابسته حكم بن ابي عاص، از عبدالله بن عمرو بن عاص، از ابومُوَيْهَبه نقل كرد كه گفته است: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) نيمه شبي مرا بيدار كرد و فرمود: اي ابومُوَيْهَبه، من فرمان يافته ام كه براي ساكنان اين بقيع آمرزش بطلبم» من با او روانه شدم و چون كنار قبور آنان قرار گرفت فرمود: «سلام بر شما اي اهل قبور! كاش مي دانستيد خداوند شما را از چه نجات داده است؛ آنچه شما بدان درآمده ايد بايد آسان تر از آن باشد كه مردم بدان درآمده اند؛ فتنه ها چون پاره هاي شب ظلماني روي كرده، يكي در پي ديگري مي رسد و يكي بدتر از ديگري است». سپس براي آنان آمرزش طلبيد و آنگاه فرمود: «اي ابومويهبه، كليدهاي همه گنج هاي دنيا و كليد جاودانگي در دنيا به من داده شده و ميان اين و لقاي پروردگار و سپس بهشت مخير داشته شده ام». گفتم، پدر و مادرم به فدايت! كليدهاي گنج هاي دنيا و ماندگاري را بگير و سپس بهشت را. فرمود: «نه، به خدا سوگند نه، اي ابومويهبه. من لقاي پروردگار خود و سپس



[ صفحه 98]



بهشت را برگزيده ام.»

آنگاه رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) بازگشت و از همان هنگام بود كه بيماري رحلت او آغاز شد. [2] .

282 ـ هارون بن معروف براي ما نقل كرد و گفت: عبدالله بن وهب براي ما حديث كرد و گفت: ابن جريج، از عبدالله بن كثير بن مطّلب نقل كرد كه از محمد بن قيس شنيده است كه مي گويد: از عايشه شنيدم كه مي گفت: آيا تو را از آنچه ميان من و رسول خداست گذشت نياگاهانم؟ گفتم: چرا. گفت چون شب نوبت من فرا رسيد رهايي جست. او كفش هاي خود را كنار پاهايش و رداي خويش را نيز در جوار خود گذاشت و كناره اِزار خود بر بستر پهن كرد [و دراز كشيد]. سپس ديري نپاييد كه گمان كرد من خفته ام. آهسته آهسته كفش پوشيد. با آهستگي رداي خود برداشت، سپس به آهستگي در را گشود و آنگاه بيرون رفت و آهسته روانه شد. من رو سري بر سر نهاده و مقنعه پوشيدم و جامه بر ميان بستم و در پي او روانه شدم تا به بقيع رسيد. سه بار دست هاي خود بلند كرد و مدتي طولاني ايستاد. سپس راه خود را به سويي كج كرد و من نيز راه خود را به همان سوي كج كردم، تندتر رفت و من هم نيز تندتر رفتم، هَرْوَلَه كرد و من نيز هروله كردم و آهنگ بازگشت كرد و من نيز راه بازگشت در پيش گرفتم. در راه بر او پيشي گرفتم و خود را به خانه رساندم. هنوز دراز نكشيده بودم كه آن حضرت نيز درآمد. پرسيد: عايشه چه خبر است؟ مي بينم به نفس افتاده اي؟ گفتم: چيزي نيست. فرمود: يا به من مي گويي و يا خداي لطيف و خبير مرا مي آگاهاند. گفتم: اي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) پدر و مادرم به فدايت... و آنگاه ماجرا را برايش باز گفتم. فرمود: پس تو بودي همان سياهيي كه در جلوي خويش ديدم؟ گفتم: آري. پيامبر (صلّي الله عليه و آله) بر سينه ام نواخت، چونان كه درد آن را احساس كردم. فرمود: آيا گمان



[ صفحه 99]



كردي خداوند و پيامبر او بر تو ستمي روا دارند و از تو پنهان كنند؟ عايشه گفت: هر چه مردم بپوشانند خداوند آن را مي داند. فرمود: آري، چنين است. سپس فرمود: هنگامي كه تو ديدي جبريل بر من نازل شد، چون تو جامه فرو نهاده بودي نمي توانست بر من وارد شود. پس مرا بانگ زد و من اين را از تو پنهان داشتم. او را پاسخ گفتم و اين را نيز از تو پنهان داشتم، و گمان بردم تو خفته اي. از همين روي دوست نداشتم تو را بيدار كنم و ترسيدم بر من بترسي. جبريل مرا فرمود تا به نزد اهل بقيع بروم و براي آنان آمرزش بطلم.

عايشه پرسيد: من [براي استغفار] چه بگويم؟ پيامبر (صلّي الله عليه و آله) فرمود: بگو «السلام علي أهل الديار من المؤمنين و المسلمين و يرحم الله المستقدمين منّا و المستأخرين وَاِنّا إن شاءَ الله للاحقون». [3] .

283 ـ قعنبي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز محمد دَراوَردي، از علقمة بن ابي علقمه، از مادرش، از عايشه نقل كرده است كه گفت: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) در حالي كه بر بستر خوابيده بود، بناگاه برخاست و جامه خود بر تن كرد. من كه بيدار بودم كنيز خود بُرَيْرَه را در پي او فرستادم تا بنگرد كه كجا مي رود. عايشه گفت: او به سمت بقيع رفت، بقيع الغَرْقَد. در نزديكي بقيع ايستاد و سپس دست خود به آسمان بلند كرد و آنگاه بازگشت. كنيز به نزد من بازگشت و آنچه را گذشته بود به من خبر داد. من در اين باره سكوت گزيدم و چيزي از آن حضرت نپرسيدم تا هنگامي كه صبح شد. چون صبح فرا رسيد از او پرسيدم: اي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله)، ديشب كجا رفتي؟ فرمود: به سوي اهل بقيع برانگيخته شدم تا برايشان دعا كنم. [4] .



[ صفحه 100]



284 ـ قَعْنَبي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز، از شريك، از عطاء بن يسار، از عايشه نقل كرد كه گفت: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) هر شب كه نوبت عايشه بود در پايان شب روانه بقيع مي شد و آنجا (خطاب به مردگان) مي فرمود: سلام بر شما اي خفتگان سراي مؤمنان. آنچه وعده داده مي شويد ما و شما را رسيده است و (ما) فردايي را مهلت داريم و به خواست خداوند به شما مي پيونديم. خداوندا! اهل بقيع غرقد را بيامرز.» [5] .

285 ـ ابوغسان براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز بن عمران، از عبدالرحمان بن ابي زناد، از هشام بن عروه، از پدرش، از عايشه نقل كرد كه گفت: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) از نزد من بيرون شد و گمان كردم كه نزديكي ديگر از زنان خود مي رود. از همين روي در پي او رفتم تا آن كه به بقيع غرقد رفت، آنجا بر مردگان درود فرستاد و بر ايشان دعا كرد و سپس بازگشت. از او پرسيدم: كجا بودي؟ فرمود: «فرمان يافته ام كه نزد اهل بقيع بروم، براي آنان دعا كنم و بر آنان درود بفرستم». [6] .

286 ـ عبدالله بن نافع وقعنبي و محمد بن خالد بن عثمه براي ما از مالك بن انس، از علقمة بن ابي علقمه، از مادرش، از عايشه نقل كردند كه گفته است: شبي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) برخاست، جامه خويش برتن كرد و بيرون رفت. من از كنيزم بُرَيره خواستم تا او را تعقيب كند. كنيز او را تعقيب كرد تا آن كه به بقيع رفت. نزديك بقيع ايستاد ـ ابن نافع و قعنبي افزوده اند: قدري كه خدا خواست ـ و سپس بازگشت.

محمد بن خالد گويد: بريره پيش از آن حضرت بازگشت. اما به روايت قعنبي و ابن نافع، كنيز بر او پيشي گرفت و مرا (عايشه) خبر داد. من براي آن حضرت هيچ نگفتم تا آن كه صبح شد. چون صبح فرا رسيد آنچه را گذشته بود يادآور شدم. فرمود: من فرمان يافته ام كه نزد اهل بقيع بروم و بر آنان درود بفرستم. ابن نافع و قعنبي در روايت خود آورده اند: «به سوي اهل بقيع برانگيخته شده ام تا بر آنان درود بفرستم». [7] .

287 ـ محمد بن سنان، از شريك، از عاصم بن عبيدالله، از عبدالله بن عامر، از عايشه



[ صفحه 101]



نقل كرده است كه گفت: شبانگاه پيامبر (صلّي الله عليه و آله) بيرون رفت و من در پي او روانه شدم به بقيع ـ يا گفت به گورستان ـ رفت و فرمود: «سلام بر شما خفتگان سراي مؤمنان، ما به شما خواهيم پيوست. شما پيش قراولان ماييد. خداوندا! ما را از پاداشي كه به آنان داده اي محروم مدار و پس از آنان ما را به فتنه گرفتار مساز». سپس پيامبر (صلّي الله عليه و آله) روي خود برگرداند و مرا ديد. [8] .

288 ـ موسي بن اسماعيل براي ما نقل كرد و گفت: ابوعاصم سعد براي ما حديث كرد و گفت: نافع وابسته حمنة دختر شجاع، مرا حديث آورد و گفت: ام قيس دختر محصن برايم نقل كرد: كاش مي ديدي كه رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) در يكي از كوچه هاي مدينه، جايي كه همه مردم هستند، مرا با خود مي برد تا به بقيع رسيديم. آنجا فرمود: «اي مادر قيس، از اين قبرها هفتاد هزار تن برانگيخته مي شوند و بي حساب به بهشت مي روند؛ گويا كه چهره هايشان ماه شب چارده است». راوي گويد: پس مردي برخاست و پرسيد: اي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله)، حتي من؟ فرمود: و تو. آنگاه يكي ديگر برخاست و گفت: اي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله)، و من؟ فرمود: عُكّاشه بر تو پيشي گرفته است.

سعد مي گويد از آن زن (ام قيس) پرسيدم چرا به آن ديگري هم نگفت (تو هم به بهشت روي؟) گفت: گمان مي كنم او منافق بود. [9] .

289 ـ حسن بن عثمان براي ما نقل كرد و گفت: ابوعاصم سعد بن زيد وابسته سليمان ابن علي برايمان حديث كرد و گفت: نافع ـ البته مقصود نافع وابسته ابن عمر نيست ـ حديثي همانند اين برايم نقل كرد، با اين تفاوت كه عبارت اخير ـ يعني از آن زن پرسيدم... در اين روايت نيامده است. [10] .

290 ـ فليح بن محمد يماني براي ما نقل كرد و گفت: محمد بن سعيد مقبري براي ما حديث كرد و گفت: برادرم، از جدش نقل كرده است كه كعب الأحبار گفت: در تورات



[ صفحه 102]



چنين مي يابيم كه در سمت غربي مدينه و بر كنار گذر سيل، قبرستاني است كه از آن هفتاد هزار برانگيخته شوند كه هيچ حسابي بر آنان نيست.

ابوسعيد مقبري به فرزند خود سعيد گفت: اگر من مردم، مرا در مقبره بني سلمه كه درباره اش از كعب شنيده ام به خاك بسپار. [11] .

291 ـ ابوغسان براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز بن عمران، از عبدالعزيز بن مبشر، از مقبري، از پدرش از ابوهريره نقل كرد كه گفته است: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) فرمود: در سمت غرب مدينه گورستاني است كه سيل از سمت چپ آن مي گذرد. از اين گورستان فلان تعداد برانگيخته شوند كه هيچ حسابي بر آنان نباشد.

ابن مبشر مي گويد: من آن عدد را به خاطر ندارم.

292 ـ عبدالعزيز برايم از حماد بن ابي حُميد، از ابن منكدر نقل كرد كه گفته است: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) فرمود: از بقيع هفتاد هزار تن به صورت ماه شب چهارده برانگيخته شوند. آنان كساني هستند كه نه خشم مي كردند و نه فال بد مي زدند و بر پروردگارشان توكل مي كردند [12] .

راوي گفت: پدرم به مامي گفت كه مُصْعب بن زبير در حالي كه ابن رأس الجالوت با او بود، از راه بقيع به مدينه وارد شد. مصعب كه پشت سر او بود شنيد هنگامي كه وي گورستان را ديد مي گويد: اين همان است. مصعب از او مي پرسد: چه مي گويي؟ مي گويد: نشانه اين گورستان را در تورات مي يابيم؛ گورستان ميان دو دشت كه نخل ها آن را در ميان گرفته و نامش «كفته» است. خداوند از اين گورستان هفتاد هزار تن به صورت ماه برمي انگيزاند. [13] .



[ صفحه 103]



293 ـ ابوغسان، از راوي ثقه، از ابن ابي دُرّه سُلمي، از عقبة بن عبدالرحمان بن جابربن عبدالله و از ابن ابي عتيق و ديگر راويان بني حرام، از رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) نقل مي كند كه فرموده است: گورستاني است غربي و ميان دو سيلگاه. نور آن در روز قيامت از آسمان تا زمين مي درخشد. [14] .

294 ـ عبدالعزيز، از ابومروان بن ابي جبر، از عادل بن علي، از ابورافع وابسته رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) نقل كرد كه (رسول خدا) [15] به بقيع آمد و آنجا ايستاد، دعا كرد و آمرزش طلبيد. [16] .

هودة بن خليفه براي ما نقل كرد و گفت: عوف، از حسن حديث كرد كه پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در كنار قبور مردگان بقيع ايستاد و فرمود: «درود بر شما اي مؤمنان و مسلمانان ساكن قبرها، كاش مي دانستيد خداوند شما را از چه چيزهايي كه پس از شما رخ خواهد داد رهايي بخشيده است!» سپس در اصحاب خود نگريست و فرمود: اينان از شما بهترند. گفتند: اي رسول خدا (صلّي الله عليه و آله)، چه چيز آنان را بر ما برتري مي بخشد؟ ما اسلام آورده ايم. آن سان كه آنها اسلام آورده اند، هجرت كرده ايم آن سان كه هجرت كرده اند و انفاق كرده ايم آن سان كه انفاق كرده اند؛ پس چه چيز آنان را برتري مي دهد؟ فرمود: اينان رفته اند و از پاداش اخروي خود هيچ (در اين دنيا) نخورده اند و من نيز بر ايشان گواهي مي دهم. اما شما پس از اينها پاداش خود را خورديد و نمي دانم پس از من چه خواهيد كرد». [17] .

295 ـ ابوداوود براي ما نقل كرد و گفت: مبارك براي ما حديث كرد و گفت: حسن ما را حديث آورده و گفته است: رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) به بقيع غرقد آمد و ايستاد. پس فرمود:



[ صفحه 104]



«سلام بر شما اي اهل قبور ـ سه بار ـ كاش مي دانستيد خداوند چگونه شما را از آنچه پس از شما رخ خواهد داد نجات بخشيده است!». راوي گويد: سپس برگشت و به ما كه پشت سر ايشان بوديم فرمود: اينان از شما بهترند. گفتيم: اي رسول خدا، آنان نيز برادران مايند. ايمان آورده ايم چنان كه ايمان آورده اند، انفاق كرده ايم چنان كه انفاق كرده اند، جهاد كرده ايم چنان كه جهاد كرده اند. اما آنان را زندگي به پايان آمد. و ما در انتظاريم. فرمود: «اينان رفته اند و هيچ از پاداش خود نخورده اند. اما شما پاداش خود را خورده ايد و من نمي دانم كه پس از من چه خواهيد كرد». [18] .

296 ـ احمد بن عيسي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالله بن وهب يعني؛ ابن محمد از عبدالله بن ابي بكر، از پدرش نقل كرده كه رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) به بقيع مي رفت و براي مردگان دعا مي كرد. عايشه در اين باره از آن حضرت پرسيد. در پاسخ فرمود: من فرمان يافته ام كه برايشان دعا كنم». [19] .

297 ـ موسي بن اسماعيل براي ما نقل كرد و گفت: عبدالرحمان بن ابي رجال ما را حديث كرد و گفت: عماره بن غزيه، از عبدالرحمان بن ابي سعيد خدري برايم نقل كرد كه گفته است: پدرم به من گفت: فرزندم، من پير شده ام و همسالانم رفته اند و براي من هم نزديك شده است. دستم را بگير (تا با هم به جايي روانه شويم). من دست او را گرفتم و با هم به بقيع رفتيم. او را به دورترين نقطه بقيع، جايي كه قبري نبود بردم. مرا گفت: فرزندم، چون مُردم در اينجا برايم قبري بكن، مباد بر من كسي بگريد، مباد بر قبر من خيمه زني، مباد آتشي با من همراه سازي، مباد كس را بيازاري، مرا از كوچه هاي دور و خلوت به گورستان ببر، و آهسته و بي صدا برو.

298 ـ فليح بن محمد براي ما نقل كرد و گفت: حاتم بن اسماعيل ما را حديث كرد و گفت: هشام بن عروه، از پدرش نقل كرد كه گفته است: دوست ندارم در بقيع به خاك سپرده شوم. اگر در جايي ديگر به خاك سپرده شوم برايم دوست داشتني تر است. هر كه در آنجاست بر يكي از اين دو حالت است: يا ستمگر است كه دوست ندارم با او در



[ صفحه 105]



قبرش باشم و يا درستكار است كه دوست ندارم استخوانهاي او براي من برانگيخته شود.

299 ـ واقدي نقل كرد و گفت: عبدالملك بن محمد، از عمارة بن غزيه، از محمد بن عبدالرحمان بن سعد بن زراره نقل كرد كه نخستين مرده انصار در مدينه ابوامامه اسعد بن زراره بود كه در بقيع به خاك سپرده شد؛ پيش از آن بر مردگان نماز خوانده مي شد.

300 ـ سُوَيد بن شعبه براي ما نقل كرد و گفت: ابن ابي رجال، از عمارة بن غزيه، از عبدالرحمان بن ابي سعيد نقل كرد كه گفت: پدرم گفت: فرزندم! من پير شده ام و همسالانم رفته اند و مرگ به من نزديك شده است. سپس بر من تكيه زد و به بقيع رفت، جايي از بقيع كه در آن مرده اي به خاك سپرده نمي شد. پس گفت: چون مُردم مرا در اينجا به خاك بسپار و مرا از كوچه اي دور و خلوت به گورستان ببر. نه بر قبر من خيمه برپا كنيد، نه در پي ام آتشي بفرستيد و نه كسي بر من گريه و شيون كند. جنازه ام را آرام و آهسته ببريد و به سبب من كسي را ميازاريد.

راوي گويد: (پس از آن كه در گذشت) مردم از من پرسيدند: جنازه چه هنگام بيرون مي آيد؟ من به واسطه آنچه او به من گفته بود دوست نداشتم به مردم در اين باره خبر دهم. پس او را در ميانه روز به سمت گورستان بردم و چون به بقيع رسيدم ديدم مالامال از مردم است.

301 ـ محمد بن يحيي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالله بن نافع، از ابوعباده شعيب، از ابوكعب قرَطي نقل كرد كه پيامبر (صلّي الله عليه و آله) فرمود: «هر كس در اين گورستان ما به خاك سپرده شود براي او شفاعت كنيم ـ يا شهادت دهيم» [20] .

302 ـ محمد بن يحيي براي ما نقل كرد و گفت: عبدالعزيز بن محمد، از ابونَمِر شريك بن عبدالله، از عطاء بن يسار نقل كرد كه گفته است: پيامبر (صلّي الله عليه و آله) به بقيع آمد و (خطاب به مردگان) فرمود: «سلام بر شما اي كساني كه مهلت يافته ايد. آنچه به ما و شما وعده داده شده بود فرا رسيد. خداوندا! اهل بقيع غرقد را بيامرز!» [21] .



[ صفحه 106]

براي بقيع، معاني گوناگون نوشته اند؛ از جمله: به مكاني وسيع گفته مي شود كه در آن درخت و ريشه آن باشد. [1] قبرستان عمومي مدينه را، كه زميني مملو از آن درختان بوده «بقيع الغرقد» ناميده اند. غرقد نام نوعي درخت بوده كه در آنجا مي روييده است. برخي نيز بقيع را از بقعه گرفته اند؛ [2] زيرا قبور آن داراي بقعه بوده است.

شمال غربي اين قبرستان را، كه عمّه هاي پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در آن مدفون اند «بقيع العمّات» نام نهاده اند. اين قسمت، پيشتر به وسيله ديواري، از بقيع جدا بوده و در سال 1373 ق ديوار آن را برداشتند. جنوب شرقي بقيع را، كه محل دفن مردگان يهود و غير مسلمان بوده «حش كوكب» خوانده اند. بعدها در دوران اموي، ديوار آن را خراب و به بقيع ملحق كردند.

بقيع الغرقد تاريخچه اي ديرينه در دل شبه جزيره دارد؛ زيرا تاريخ نگاران پيشينه آن را به دوران جاهلّيت بازگردانده اند. در ابتدا اين مكان قبرستان مردم يثرب بوده و قبل از اسلام اموات خود را در آن به خاك مي سپردند. پس از اسلام، تنها به دفن اموات



[ صفحه 280]



مسلمانان اختصاص يافت و يهوديان و غير مسلمانان را در حش كوكب به خاك مي سپردند. قبرستان بقيع، كه به صورت مستطيل شكل و بسيار كوچك بوده، بيرون از ديوار شهر قرار داشته [3] و مساحت آن 3493 متر مربع بوده است.

بسم الله الرحمن الرحيم

كافي ج 1 ص 472 مي نويسد حضرت صادق عليه السلام در سال هشتاد و سه متولد شد و در شوال سال صد و چهل و هشت از دنيا رفت شصت و پنج سال زندگي كرد و در بقيع دفن شد. مادرش ام فروه دختر قاسم بن محمد كه مادر او اسماء دختر عبدالرحمن بن ابي بكر بود.

شهيد در دروس مي نويسد: امام صادق عليه السلام روز دوشنبه هفدهم ربيع الاول سال هشتاد و سه متولد شد و در همان مدينه در ماه شوال بعضي نيمه رجب نوشته اند روز دوشنبه سال صد و چهل و هشت از دنيا رفت در سن شصت و پنج سالگي مادرش ام فروه دختر قاسم بن محمد. جعفي گفته اسمش فاطمه بود و كنيه اش ام فروه [1] در مصباح كفعمي ص 523 مي نويسد روز دوشنبه هفده ربيع الاول سال 83 متولد شد در زمان عبدالملك مروان و در روز دوشنبه نيمه رجب سال 148 به وسيله انگور مسموم از دنيا رفت.

ثواب الاعمال ابوبصير گفت خدمت ام حميده رسيدم كه او را بدرگذشت



[ صفحه 4]



حضرت صادق عليه السلام تسليت بگويم شروع به گريه كرد من نيز از گريه ي او اشكم جاري شد. گفت اگر هنگام درگذشت حضرت صادق مي بودي چيز عجيبي مشاهده مي كردي.

گفت حضرت صادق چشم باز كرد و فرمود هركس با من خويشاوندي دارد بگوئيد بيايد. همه را جمع كرديم. نگاهي به آنها نموده فرمود:« ان شفاعتنا لاتنال مستخفا بالصلاة» به شفاعت ما نخواهد رسيد كسي كه نماز خود را سبك شمارد.

در غيبت شيخ طوسي ص 128 هشام بن احمر از سالمه كنيز حضرت صادق عليه السلام نقل كرد كه گفت من هنگام درگذشت آن جناب حضور داشتم. بيهوش شد همين كه به هوش آمد فرمود به حسن بن علي بن علي بن الحسين كه مشهور به افطس بود هفتاد دينار بدهيد و به فلان كس فلان مبلغ و به فلاني اين قدر.

عرض كردم آقا به كسي پول مي دهي كه با كارد به تو حمله كرد و قصد كشتن شما را داشت؟! فرمود نمي خواهي از كساني باشم كه خداوند درباره آنها فرموده «والذين يصلون ما امرالله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب» [2] بلي سالمه! خداوند بهشت را آفريد و آن را خوشبو كرد كه بوي خوش آن از دو هزار سال راه به مشام مي رسد ولي بوي بهشت را نافرمان پدر و مادر و قطع كننده ي رابطه ي خويشاوندي حس نخواهد كرد.

غيبت طوسي - ابوايوب خوزي گفت منصور دوانيقي نيمه شب از پي من فرستاد وقتي رفتم روي تخت نشسته بود مقابلش شمعي مي سوخت و در دست نامه اي داشت تا سلام كردم نامه را پيش من انداخت و شروع به گريه كرد. گفت اين نامه محمد بن سليمان است نوشته است كه جعفر بن محمد از دنيا رفته - (انا لله و انا اليه راجعون) سه مرتبه اين كلمه را گفت كجا مي توان چون جعفر بن محمد پيدا كرد. به من گفت بنويس. اول نامه را نوشتم، گفت بنويس اگر شخص معيني را وصي



[ صفحه 5]



خود قرار داده گردنش را بزن. جواب نامه آمد. كه پنج نفر را وصي خود قرار داده يكي از آنها خود منصور ابوجعفر است، علي بن سليمان، عبدالله و موسي دو پسرش و حميده. منصور گفت نمي توان اينها را كشت.

مناقب - داود بن كثير رقي گفت: مرد عربي پيش ابوحمزه ثمالي آمده چيزي پرسيد - ابوحمزه گفت حضرت صادق از دنيا رفت. عرب ناله اي زده بيهوش شد. وقتي به هوش آمد پرسيد كي را وصي قرار داده گفت بلي و پسر خود عبدالله و موسي و منصور دوانيقي را وصي خود قرار داده ابوحمزه لبخندي زده گفت الحمدلله كه ما را هدايت نمود و ما را به بزرگتر آشنا كرد و كوچكتر را معرفي نمود و مطلب بزرگي را پنهان داشت.

توضيح خواستند از اين جملات مبهمش گفت عيب هاي پسر بزرگتر را نمود و ما را راهنمائي به فرزند كوچكتر موسي بن جعفر نمود و وصي واقعي را از منصور پنهان كرد اگر او بگويد وصي جعفر بن محمد كيست بگويند خودت.

اعلام الوري ص 266 مي نويسد در هفدهم ربيع الاول سال هشتاد و سه هجرت امام صادق عليه السلام متولد شد و در نيمه رجب بعضي در شوال گفته اند سال 148 هجري از دنيا رفت در سن 65 سالگي با جد و پدر خود دوازده سال بود بعد از درگذشت جدش با پدرخود نوزده سال و بعد از پدر ايام امامتش سي و چهار سال بود.

در ايام امامت آن جناب بقيه حكومت هشام بن عبدالملك و حكومت وليد بن يزيد بن عبدالملك و حكومت يزيد بن وليد بن عبدالملك كه مشهور به ناقص بود و حكومت ابراهيم بن وليد و حكومت مروان بن محمد مشهور به حمار و در سال صد و سي و دو ابومسلم خراساني قيام كرد كه در نتيجه سلطنت از بني اميه به بني عباس كه اولين خليفه آنها عبدالله بن محمد بن علي بن عبدالله بن عباس معروف به سفاح بود منتقل گشت. او چهار سال و هشت ماه حكومت كرد پس از او برادرش ابوجعفر مشهور به منصور دوانيقي بيست و يك سال و ده ماه حكومت را در عهده داشت حضرت صادق عليه السلام در سال دهم حكومت او از دنيا رفت و در بقيع كنار پدر و جد و عموي خود امام حسن مدفون شد.

كافي ج 1 ص 475 - يونس بن يعقوب از حضرت موسي بن جعفر نقل كرد كه فرمود



[ صفحه 6]



من پدرم را در دو پارچه مصري معروف به شطوي كه در آنها احرام بسته بود كفن كردم و يكي از پيراهنهاي خود آن جناب و عمامه اي كه متعلق به علي بن الحسين عليه السلام بود و بردي كه آن را چهل دينار خريدم.

در روايت ديگر از عمرو بن سعيد آخرش اضافه مي نمايد آن برد اگر امروز مي بود چهارصد دينار مي ارزيد.

كافي - اسحاق بن جرير گفت حضرت صادق فرمود سعيد بن مسيب و قاسم ابن محمد ابن ابي بكر و ابوخالد كايكي از اشخاص مورد اعتماد پدرم بودند و مادرم زني باايمان و پرهيزكار و نيكوكار بود خدا نيكوكاران را دوست دارد.

كافي - وقتي حضرت باقر از دنيا رفت حضرت صادق دستور داد در آن خانه اي كه مي نشست چراغ روشن كنند تا وقتي كه حضرت صادق از دنيا رفت موسي بن جعفر عليه السلام نيز همان كار را كرد نسبت به خانه حضرت صادق تا وقتي آن جناب را به طرف بغداد بردند ديگر نفهميدم چه شد.



[ صفحه 7]

حضرت صادق عليه السلام، رئيس مكتب جعفري كه نام مباركش «جعفر» و كنيه اش «ابوعبدالله » و پدر بزرگوارش امام باقر عليه السلام و مادر مكرّمه اش «ام فروه» مي باشد، در هفدهم ربيع الاول سال 83 هجري قمري در مدينه منوره چشم به جهان گشود.

آن حضرت در سال 114 هجري به امامت رسيد و دوران امامت آن حضرت با حكومت چند تن از خلفاي اموي و عباسي هم زمان شد كه عبارت اند از:

1. هشام بن عبد الملك (105 ـ 125 ق)؛

2. وليد بن يزيد بن عبدالملك (125 ـ 126 ق)؛

3. يزيد بن وليد بن عبدالملك (126 ق)؛

4. ابراهيم بن وليد بن عبدالملك (70 روز از سال 126 ق)؛

5. مروان بن محمد مشهور به مروان حمار (126 ـ 132 ق)؛

6 ـ عبد الله سفاح (132 ـ 137 ق)؛

7. ابوجعفر منصور دوانيقي (137 ـ 158 ق).

آن حضرت در بيست و پنجم شوال 148 در سن 65 سالگي توسط منصور دوانيقي مسموم و در مدينه به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع به خاك سپرده شد.

آنچه در پيش رو داريد، نگاهي است به اهمّيت و جايگاه اخلاق از ديدگاه رئيس مكتب جعفري، حضرت صادق عليه السلام. اميد است ره توشه اي باشد براي همه كساني كه دوست دارند بر اساس اخلاق اسلامي رفتار كنند و زينت اهل بيت عليهم السلام باشند.

قال رسول الله (صلي الله عليه وآله):

«اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا ابداً و انهما لنيفترقا حتي يردا عليّ الحوض»

من ميان شما دو امانت (دو حجت) بسيار با اهميت مي گذارم، كتاب خدا، و عترت من كه اهل بيت (عليهم السلام) منند، مادامي كه به اين دو امانت تمسك كنيد (پيروي نمائيد) گمراه نخواهيد گشت و اين دو امانت از يكديگر جدا نخواهند شد تا روز قيامت كه در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

در بامداد طلوع مكتب حيات بخش اسلام، از خورشيد فروزان رسالت عظماي خاتم رسولان (صلّي الله عليه وآله) دو نور بسيار درخشان كه به يك كانون پيوسته بودند در صفحه تاريخ بشريت تابيدن گرفتند يكي از آن دو كتاب الله و دومي عترت طيب و طاهر آن حضرت بود پويندگان راه حقيقت و جويندگان طريق كمال و سعادت كه از اسلام اطلاع لازم و كافي دارند، به خوبي از سه حقيقت ذيل آگاهند:

حقيقت يكم: اينكه پس از پيامبر عظيم الشأن اسلام، اميرالمؤمنين و سيدالوصيين علي بن ابيطالب (عليه السلام)، تجسمي است از قرآن مجيد آن كتاب الهي كه خاتم و جامع همه كتب آسماني است. اينكه «اميرالمؤمنين (عليه السلام)، قرآن ناطق و وجودش تبلوري از آن كتاب آسماني است» از منابع معتبر اسلامي برآمده كه همانند شعاري بس مقدس بر چهره قرون و اعصار مي درخشد.

حقيقت دوم: اينكه روايات و احاديثي متنوع در منابع اوليه اسلام با كمال وضوح اثبات مي كند كه علي (عليه السلام) آن بزرگ بزرگان و آن يگانه نسخه انسان كامل كه پس از وجود نازنين محمد مصطفي(صلي الله عليه وآله) نظير او به عرصه هستي گام نگذاشته است، با رسولان الهي در امتيازاتي كه خداوند سبحان به آنان عطا فرموده است مساوي بوده و تجلي گاه نمونه همه امتيازات والاي آنان مي باشد.

ملا علي قوشجي كه بي شك يكي از برجسته ترين علماي اهل سنت است در شرح خود بر كتاب «تجريد الاعتقاد» خواجه نصيرالدين طوسي(قدس سره) در صفحه 388 از پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) حديثي را چنين نقل كرده است:

قال رسول الله (صلي الله عليه وآله): «من اراد ان ينظر الي آدم في علمه و الي نوح في تقواه و الي ابراهيم في حلمه و الي موسي في هيبته و الي عيسي في عبادته فلينظر الي علي بن ابيطالب(عليه السلام)».

«هر كس بخواهد به آدم در عملش و به نوح در تقوايش و به ابراهيم در حلمش و به موسي در هيبتش و به عيسي در عبادتش بنگرد به علي بن ابيطالب (عليه السلام) نگاه كند».

حقيقت سوم: اينكه ائمه معصومين اثناعشر (عليهم السلام) «كلهم نورٌ واحد» مي باشند و سخنان آنان نشأت گرفته از يك سرچشمه است. و در حديث ثقلين همگي آنان عدل و همسنگ و همطرازان قرآن مجيد قرار گرفته اند. و در روايات معتبر به اين معني تصريح شده است از جمله:

1ـ مرحوم كليني در اصول كافي به اسناد خود از جمعي از اصحاب امام صادق (عليه السلام) روايت مي كند كه گفتند از آن حضرت شنيديم مي فرمود: گفتار و حديث من گفتار و حديث پدرم است، و گفتار پدرم گفتار جدم و گفتار جدم گفتار حسين است و گفتار حسين گفتار حسن است و گفتار حسن گفتار اميرالمؤمنين است و گفتار اميرالمؤمنين گفتار رسول خدا است و گفتار رسول الله (صلّي الله عليه وآله) قول الله عز و جل مي باشد. قالوا: سمعنا اباعبدالله (عليه السلام) يقول: حديثي حديث ابي، و حديث ابي حديث جدي، و حديث جدي حديث الحسين و حديث الحسين حديث الحسن، و حديث الحسن حديث اميرالمؤمنين، و حديث اميرالمؤمنين حديث رسول الله، و حديث رسول الله (صلّي الله عليه وآله) قول الله عز و جل.

2ـ در حديث ديگري از ابوبصير روايت مي كند كه از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم آيا حديثي را كه از شما مي شنوم آن را از پدرت نقل كنم؟ و يا آنچه را كه از پدرت شنيده ام آن را از شما نقل نمايم؟ فرمود: يكسان است ولي اگر احاديث را از پدرم نقل كني براي من محبوبتر است.

3ـ و نيز آن حضرت به جميل فرمود: آنچه را از من شنيدي آن را از پدرم روايت كن.

4ـ و همچنين در نامه امام صادق (عليه السلام) به اصحاب و ياران خود آمده است: «... اي جماعتي كه خدا حافظ آنان و نگهبان كارشان است بر شما باد به پيروي از فرموده ها و سنت رسول خد (صلّي الله عليه وآله) و گفته ها و سنت ائمه هدي از اهل بيت پيغمبر، پس همانا كسي كه پيرو آنان باشد هدايت يافته و كساني كه از آنان روگردان باشند گمراهند زيرا اهلبيت (عليهم السلام) كساني هستند كه خداوند فرمان داده از آنان اطاعت شود و ولايت و رهبري آنان را بر مردم فرض و واجب گردانيده است...» روي الكليني (قدس سره) باسناده عن السراج قال: خرجت هذه الرسالة من ابي عبدالله (عليه السلام) الي اصحابه: ايتها العصابة الحافظ الله لهم امرهم، عليكم بآثار رسول الله (صلّي الله عليه وآله) و سنته و آثار الائمة الهداة من اهل بيت رسول الله (صلّي الله عليه وآله) من بعده و سنتهم فانه من اخذ بذلك فقد اهتدي و من ترك ذلك و رغب عنه ضل لانهم هم الذين امرالله بطاعتهم و ولايتهم...».

5 ـ شيخ مفيد (قدس سره) از امام باقر (عليه السلام) روايت مي كند كه از آن حضرت سؤال شد: هنگامي كه شما حديثي را بدون ذكر سند بيان مي فرمائيد سند شما چيست؟ فرمود: اگر من حديثي را بازگو كنم و سند آن را بيان ننمايم پس سند من در آن حديث: پدرم از جدم (حسين بن علي) و او از پدرش (علي بن ابي طالب) و او از رسول خد (صلّي الله عليه وآله) از جبرئيل از خداي عزّ وجل مي باشد.

قال الشيخ المفيد (قدس سره): وروي عنه (عليه السلام) انّه سُئل عن الحديث يرسله ولا يسنده فقال: إذا حدثت الحديث فلم اسنده فسندي فيه أبي عن جدي عن ابيه عن جده رسول الله (صلّي الله عليه وآله) عن جبرئيل(عليه السلام) عن الله عزّوجل

نتيجه بسيار با اهميتي كه از بيان اين سه حقيقت مي گيريم اين است كه:

اولاً: سخنان اهل بيت (عليهم السلام) بازگو كننده حقايق قرآن و تفسير و توجيه كننده آن كتاب آسماني است، و از زبان اشخاصي صادر شده است كه نفوسشان تجلي گاه امتيازات همه پيامبران و رسولان الهي بوده است.

ثانياً: ابديت سخنان و فرموده هاي اهل بيت عصمت و طهارت است كه بيان كننده رسالت انبياء و حقايق قرآن كريم است.

با نظر به اين دو نتيجه اين واقعيت به خوبي روشن و آشكار خواهد شد كه بدون شناخت اهل بيت (عليهم السلام) و آگاهي از ابعاد متنوع فرموده هاي آنان، تحصيل معارف حقيقي الهي و عمل به آن يا امكانپذير نيست ويا نتيجه اي جز اطلاعي ناقص و محدود نخواهد داشت.

بنابر اين بر تمام مسلمانان لازم و ضروري است كه تفسير كلام وحي و كتاب الله (قرآن كريم) را در سنت پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) (گفتار ـ كردار ـ و تقرير آن حضرت) و اهل بيت معصومش(عليهم السلام) جستجو كنند و در عرضه سنت نبوي و تبيين مقام عالي و درجات علمي و عملي و ديگر ويژگيهاي اين بزرگواران نهايت تلاش و كوشش خود را مبذول دارند، زيرا مردم در صورتي به تفسير صحيح حقائق نهفته قرآن كريم آن «ثقل اكبر» خواهند رسيد كه شناخت كافي نسبت به اهل بيت معصومين (عليهم السلام) آن «ثقل اصغر» داشته باشند و بهترين راه براي شناخت صحيح و پيروي از آنان آگاهي از گفتار و كردارشان است چنانكه از امام هشتم حضرت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) روايت شده كه فرمود: «امر ما ـ خط فكري و مقام رهبري ما ـ را احيا كنيد، خدا رحمت كند آن كسي را كه احيا كننده امر ما باشد، گفته شد چگونه امر شما را احيا كند؟ فرمود: علوم ما را فرا گيرد سپس آنرا به مردم آموزش دهد، همانا هرگاه مردم بر زيبائيهاي سخنان ما (محتواي عالي آن) آگاه شوند از ما پيروي خواهند كرد.

قال الامام (عليه السلام): «احيوا امرنا رحم الله من احيي امرنا، قيل و كيف يحيي امركم؟ قال: يتعلم علومنا ثم يعلمها الناس فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لاتّبعونا».

ناگفته نماند كه پيروان واقعي اهل بيت (عليهم السلام) و «ثقل اصغر» در حقيقت پيروان قرآن كريم «ثقل اكبر» مي باشند زيرا پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) در حديث متواتر ثقلين فرموده است «لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض» اين دو هيچگاه از يكديگر جدا نخواهند شد تا روز قيامت در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

و تنها در اين صورت است كه امت اسلامي از هرگونه انحراف و گمراهي مصون خواهند ماند «لن تضلوا بعدي ابداً».

اكنون كه بحمدالله به منظور تجليل از مقام علمي و عملي ششمين اختر تابناك آسمان امامت و ولايت و شناخت هر چه بهتر نسبت به ابعاد شخصيت والاي حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) توسط مجمع جهاني اهل بيت (عليهم السلام) همايشي در بندرعباس برگزار شده است. در اين محفل باشكوه به دو ويژگي از ويژگيها و فضائل بي شمار آن حضرت اشاره مي نمايم.

1ـ مقام علمي امام صادق (عليه السلام).

2ـ التزام عملي آن حضرت به احكام الهي.

اگر ما در كتب تاريخ و سيره اهل بيت (عليهم السلام) دقت كنيم به اين نتيجه خواهيم رسيد كه در طول تاريخ خلفاي جور (بني اميه و بني العباس) پيوسته از اين دو ويژگي ائمه معصومين (عليهم السلام) در رنج و عذاب بودند و با توجه به ضعف علمي و عدم تقيّد عملي آنان به احكام الهي هميشه در برابر وارثان علم رسول الله (صلّي الله عليه وآله) احساس زبوني و حقارت مي كردند و نهايت سعي و تلاش خود را مبذول مي داشتند كه به هر نحو ممكن از مقام علمي و موقعيت اجتماعي ائمه (عليهم السلام) بكاهند. و اين نور الهي را خاموش كنند ولي خداي متعال مي فرمايد.

(يريدون ليطفئوا نورَاللهِ بأفواهِهم و الله متم نوره و لوكَرِهَ الكافرون)

مي خواهند نور خدا را با دهنهايشان خاموش كنند ولي خدا كامل كننده نور خويش است اگر چه كافران را ناخوش آيد.

و از آنجا كه خود آنان قدرت و توان مقابله و معارضه با ائمه معصومين (عليهم السلام) را نداشتند اشخاصي را وا مي داشتند كه حتي اگر شده در يك مسأله بر آنان فائق شوند، و يا در ارتكاب يك گناه صغيره ـ نعوذ بالله ـ بر آنان خورده گيرند ولي چه خوش گفت: شاعر شيرين زبان:



اي مگس عرصه سيمرغ نه جولانگه توست

عرض خود مي بري و زحمت ما مي داري

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام علي سيد الأنبياء و المرسلين محمد و آله الطيبين الطاهرين المعصومين. و اللعن الدائم علي اعدائهم أجمعين من الآن الي قيام يوم الدين:

أما بعد: فهذا هو الكتاب المسمي ب:

جزاء اعداء

الامام الصادق - صلوات الله تعالي عليه -

في دار الدنيا

و هو الجزء الرابع عشر من موسوعة:

جزاء الأعمال في دار الدنيا

أسأل الله العلي القدير أن يجعل هذا السعي اليسير و الاقدام الأقل من القليل خالصا لكريم وجهه و احياءا لأمر أهل بيته.

و اقتصاصا لآثارهم و مذاكرة لأحاديثهم (صلواته و سلامه تعالي عليهم).



[ صفحه 10]



و أسأله عزوجل - بحقهم - أن يرزقني البركة و الخير و الثواب عليه.

و ينفعني به - يوم - لا ينفع مال و لا بنون الا من أتي الله بقلب سليم.

و أسأله تعالي أن يشارك - في أجره و ثوابه -: والدي و والدتي و أهلي و اساتذتي و مشائخ اجازتي و من كان له حق علي.

و كذلك: من يساهم في طبع و نشر هذا التراث المنيف و يؤيد المؤلف في استمرار هذا الطريق الشريف.

التنبيه علي امور:

1 - الأحاديث المذكورة في هذا الكتاب انما هي منقولة من () 110 كتابا تعد مصادر موسوعة:

جزاء الأعمال في دار الدنيا

2 - اسم هذا الكتاب الشريف مقتبس من بعض عناوينه المذكورة فيه. و انما هو من قبيل: تسمية الشي ء بأسم بعض اجزاءه.

و هذا لا يعني أن كل من ذكر أسمه في هذا الكتاب - و اصابه من الجزاء ما اصابه - يعد من جملة اعداء الامام الصادق - صلوات الله تعالي عليه -.

اذ تري - أيها القاري ء العزيز - في طوايا هذا الكتاب الشريف اخبارا و احاديث تتعلق ببعض اشخاص مؤمنين - لم يكونوا من جملة اعداء الامام عليه السلام - بل انما اصابهم من الجزاء ما اصابهم. لمخالفتهم أمر الامام عليه السلام و عدم اعتنائهم بما اشار عليه السلام به اليهم.



[ صفحه 11]



و ابائهم عن قبول نصائحه عليه السلام و ارشاداته لهم - فلا تغفل -.

فأمثال هؤلاء الاشخاص - و ان لم يكونوا من جملة اعداء الامام عليه السلام. و لم يعدوا من المعاندين و المخالفين له عليه السلام - و لكنهم لما خالفوا امره عليه السلام و لم يقبلوا نصيحته و ارشاداته عليه السلام اصابهم من الجزاء ما اصابهم.

قال الامام الصادق عليه السلام: ليس منا احد الا و له عدو من اهل بيته [1] .

و قد تري - أيها العزيز - في طوايا هذا الكتاب أحاديث تذكر فيها جزاء بعض المنسوبين الي الذرية الطيبة لما صدر منهم من التجاسر الي ساحة الامام المعصوم - صلوات الله تعالي عليه - و عدم انقيادهم لمقامه الالهي و منصبه الرباني.

و لتمرد بعضهم علي الامام عليه السلام و انتهاكهم لحرمته المقدسة و تجرئهم عليه عليه السلام. - حسدا لمقاماته العالية و حقدا لمراتبه السامية -.

و ادعاء بعضهم الامامة بغير حق و سعاية بعض آخر منهم بالامام - صلوات الله تعالي عليه - الي الحكام و الظلمة و الطغاة. طمعا في حطام الدنيا الدنية و سعيا لأخماد نور شمس الامامة النيرة المشرقة -.

و قال تعالي: (يريدون ليطفؤوا نور الله بأفواههم والله متم نوره...».

و قال تعالي: (و يأبي الله الا أن يتم نوره و لو كره الكافرون).



[ صفحه 12]



و معلوم ان مرارة امثال هذه الظلامات التي صدرت من بعض هؤلاء المنسوبين - كانت اشد و اكثر و اصعب علي الامام - صلوات الله تعالي عليه - مما صدر - أمثال ذلك - من غيرهم. اذ: حسنات الابرار سيئات المقربين.

و قال الامام السجاد - صلوات الله تعالي عليه -:

لمحسننا كفلان من الأجر و لمسيئنا ضعفان من العذاب.

كما جاء في قوله تعالي: يضاعف لها العذاب ضعفين.

و قوله تعالي: انه ليس من أهلك. انه عمل غير صالح.

و جاء في الحديث - في ذيل هذه الآية -:... فأخرجه الله عزوجل أن يكون من أهله - بمعصيته -.

فأذا لا مجاملة و لا مماشاة و لا مسامحة في هذا المجال.

و ان الله تعالي لا يستحي من الحق.

كما جاء في الحديث: عدو محمد صلي الله عليه و آله من عصي الله و ان كان سيدا قرشيا. و ولي محمد صلي الله عليه و آله من اطاع الله و لو كان عبدا حبشيا.

و كما جاء في حديث آخر: من خالف دين الله. فأبرء منه كائنا من كان. من أي قبيلة كان.

و من عادي الله فلا تواله. كائنا من كان. من أي قبيلة كان.

و قال الامام الرضا - صلوات الله تعالي عليه -: من لم يتق الله و لم يراقبه. فليس منا و لسنا منه.

نعم. وردت هناك روايات و أحاديث تومي ء و تشير الي أن كثيرا من أمثال هؤلاء المنسوبين الي الذرية الطيبة. تشملهم حسن العاقبة



[ صفحه 13]



و لا يموتون الا تائبين.

كما جاء في التوقيع الشريف:

و اما سبيل عمي جعفر. فسبيل اخوة يوسف.

و انما تعرضنا لهذا التنبيه - ههنا - دفعا لتوهم بعض الاشخاص و جوابا لشبهة - قد ربما - تتبادر في ذهن بعض الافراد.

و توضيحا لأشكال و اعتراض - قد ربما نواجهه - من قبل بعض من التفت الي اسم الكتاب و عنوانه. ثم اطلع علي محتوياته و مضامينه.

و قد قال اميرالمؤمنين - صلوات الله تعالي عليه -:

الحق لا يعرف بالرجال. فأعراف الحق تعرف أهله.

3 - تسهيلا للعثور علي الجزاء المذكور في الحديث و الخبر و اطلاعا علي المعاقبة التي عوقب بها.

كتبنا ما يتعلق بالجزاء و المعاقبة بخط اوضح. حتي يتميز ذلك من متن الخبر.

4 - نستغفر الله تبارك و تعالي و نستميح ساحة الامام الصادق - صلوات الله تعالي عليه - المقدسة. من نقل بعض التجاسر الذي تجاسر به - بعض الخبثاء من الاعداء - لساحة الامام الصادق - صلوات الله تعلي عليه - المقدسة الألهية المعصومة الطاهرة - و درجها في هذا الكتاب و تكرار الفاظ الجسارة التي تجاسر بها هؤلاء المتجاسرون.

و انما اوردنا تلك الاحاديث و الأخبار كما جاءت في مصادرها و ذكرت في مظانها. من دون تغيير أو تصرف أو تبديل - من قبلنا - فيها.



[ صفحه 14]



5 - لا يدعي مؤلف هذا التأليف بأنه ذكر جميع الأحاديث في الأبواب المناسبة لها. و تحت العناوين التي تليقها و يعترف - بداية - بأنه قد لم يذكر بعض الأحاديث المناسبة لموضوع هذا التأليف في أبوابها - غفلة و سهوا و خطاءا منه - اذ الانسان محل الخطأ و السهو و النسيان.

و العصمة مخصوصة بأهلها - عليهم صلوات الرحمن -.

و هذا لا يكون الا لوسع نطاق هذا الموضوع العزيز و عجز هذا المؤلف الفقير من التتبع الكامل في هذا المجال.

فلذا يدرج في آخر مجلدات هذه الموسوعة باب بعنوان:

- الاستدراكات -

و هو متضمن للأحاديث التي لم تذكر - أحيانا - في أبوابها المناسبة لها. رغم وجودها في المصادر.

- ان شاء الله تعالي - بحق محمد و آله المعصومين - صلوات الله و سلامه تعالي عليهم أجمعين -.

العبد الفقير الي رحمة ربه الغني السيد هاشم الناجي الموسوي الجزائري



[ صفحه 17]

إنها المرة الاولي ان اقدم مخطوطة عمل الي صديق قبل تقديمها الي الطبع و قد دفعني الي ذلك هاجسان: خشيتي من ان هذا الاثر لن يلقي اهتماما من القراء، فقد اكتنف الغموض كثيرا من جوانبه؛ اضافة الي محاولتي في اختبار الرواية لدي اقرب المقربين الي نفسي والذي أبثه - عندما تسنح فرص اللقاء - همومي و ما يموج في صدري.

و هكذا وجدت نفسي اقدم المخطوطة اليه، و بالطبع لم اعرف بعد ذلك ماذا حصل، فقد غاب عني اسابيع ثم فاجأني و معه لفافة اوراق، قدمها صامتا ومضي كعادته في الغروب عندما يبدو حزينا دونما سبب واضح.



[ صفحه 6]



قلبت الصفحات و استغرقت في القراءة فاذا بي اجده يغوص في عمق الرواية ليستخرج منها الغموض كما يستخرج الغواص لآلئه من قاع المحيط، و وجدت في تلك الاوراق المتناثرة دراسة ربما فاقت في اهميتها الرواية، ذلك انها رسمت بوضوح معالم تاريخية عجزت الرواية عن تصويرها.

و عندما التقيته ابديت له حماسي في نشر ما كتبه فقابل ذلك بفتور واصر اصرارا عجيبا في الا اكتب اسمه ابدا. ثم تساهل قليلا فوافق علي ان ارمز لاسمه فقط، و ها أنذا اقدم بكل اعتزاز هذه الرواية داعيا القراء الكرام الي مطالعة ما كتبه «A. H» لهم من وراء حجاب.

كمال السيد



[ صفحه 7]

دسته گلي كز او جهان امشب معطر آمده

لبريز از عطر خدا آغوش دلبر آمده



عطر شقايق مي وزد از يمن صادق اين زمان

در آسمان ديده ها مهري منور آمده



در هفده ماه ربيع آمد امامي بس رفيع

كز نور او جان جهان اينك به پيكر آمده



شد آن امام شيعيان آئينه رويش عيان

دري كه در درياي جان برتر ز گوهر آمده



اي ام فروه غنچه ات گشته شكوفا در برت

خنده زنان اكنون تو را اين غنچه در برآمده



صادق ز آل مصطفي آئينه ايزد نما

فرزند باقر، العلوم يعني كه جعفر آمده



گشته مدينه غرق نور از چهره ي چون ماه او

روشنگر چشم جهان مرآت داور آمده



زيبا گل باغ نبي فرزند دلبند علي

ريحانه اي از گلشن زهراي اطهر آمده



[ صفحه 452]



اي عاشقان اي عاشقان آيد بشارت هر زمان

يك لاله با عطر خدا از نسل حيدر آمده



اكنون بهشت فاطمه روي زمين شد جلوه گر

سر چشمه ي عشق و كمال همرنگ كوثر آمده



در مكتب حق اليقين آن عالم علم مبين

شيخ الائمه صادق آل پيمبر آمده



از سمت حق خورشيد دين تابيده بر روي زمين

بر پيكر هستي ببين روح مطهر آمده



آل علي را عاشقم مست از ولاي صادقم

ساقي به بزم جان من همراه ساغر آمده



در لاله زار احمدي جان را معطر كن از او

زيرا به گلزار دلم سرو و صنوبر آمده



ياسر ببين از آسمان وز جانب افلاكيان

پيك بشارت مي رسد مژده مكرر آمده



محمود تاري ياسر

«ما رأت عين و لا سمعت اذن و لا خطر علي قلب بشر افضل من جعفر بن محمد».

«چشمي نديده و گوشي نشنيده و به دلي خطور نكرده كه كسي از جعفر بن محمد فاضل تر باشد».

مالك رئيس مذهب مالكي



[ صفحه 156]



حضرت امام جعفر صادق عليه السلام رئيس مذهب جعفري (شيعه) در روز 17 ربيع الاول سال 83 هجري چشم به جهان گشود.

پدرش امام محمد باقر (ع) و مادرش «ام فروه» دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر مي باشد.

كنيه ي آن حضرت: «ابوعبدالله» و لقبش «صادق» است. حضرت صادق تا سن 12 سالگي معاصر جد گراميش حضرت سجاد بود و مسلما تربيت اوليه ي او تحت نظر آن بزرگوار صورت گرفته و امام (ع) از خرمن دانش جدش خوشه چيني كرده است.

پس از رحلت امام چهارم مدت 19 سال نيز در خدمت پدر بزرگوارش امام محمد باقر (ع) زندگي كرد و با اين ترتيب 31 سال از دوران عمر خود را در خدمت جد و پدر بزرگوار خود كه هر يك از آنان در زمان خويش حجت خدا بودند، و از مبدأ فيض كسب نور مي نمودند گذرانيد.

بنابراين صرف نظر از جنبه ي الهي و افاضات رحماني كه هر امامي آن را دارا مي باشد، بهره مندي از محضر پدر و جد بزرگوارش موجب شد كه آن حضرت با استعداد ذاتي و شم علمي و ذكاوت بسيار، به حد كمال علم و ادب رسيد و در عصر خود بزرگترين قهرمان علم و دانش گرديد.



[ صفحه 157]



پس از درگذشت پدر بزرگوارش 34 سال نيز دوره ي امامت او بود كه در اين مدت «مكتب جعفري» را پايه ريزي فرمود، و موجب بازسازي و زنده نگهداشتن شريعت محمدي (ص) گرديد.

زندگي پربار امام جعفر صادق (ع) مصادف بود با خلافت پنج نفر از بني اميه (هشام بن عبدالملك - وليد بن يزيد - يزيد بن وليد - ابراهيم بن وليد - مروان حمار) كه هر يك به نحوي موجب تألم و تاثر و كدورت روح بلند امام معصوم (ع) را فراهم مي كرده اند، و دو نفر از خلفاي عباسي (سفاح و منصور) نيز در زمان امام (ع) مسند خلافت را تصاحب كردند و نشان دادند كه در بيداد و ستم بر امويان پيشي گرفته اند. چنانكه امام صادق (ع) در 10 سال آخر عمر شريفش در ناامني و ناراحتي بيشتري به سر مي برد.

به نام هستي بخش جهان آفرين

شكر و سپاس بي منتها، خداي بزرگ را، كه ما را از امت مرحومه قرار داد و به صراط مستقيم، ولايت اهل بيت عصمت و طهارت صلوات اللّه عليهم اجمعين هدايت نمود.

بهترين تحيّت و درود بر روان پاك پيامبر عالي قدر اسلام صلي الله عليه و آله، و بر اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، مخصوصا ششمين خليفه بر حقّش حضرت ابو عبداللّه، امام جعفر صادق عليه السلام؛ و لعن و نفرين بر دشمنان و مخالفان اهل بيت رسالت، كه در حقيقت دشمنان خدا و قرآن هستند.

نوشتاري كه در اختيار شما خواننده گرامي قرار دارد برگرفته شده است از زندگي سراسر آموزنده هشتمين ستاره فروزنده و پيشواي بشريّت، و حجّت خداوند براي هدايت بندگان.

آن شخصيّت برگزيده حقّ، كه مخزن معارف و اسرار الهي بود و لقب صادق آل محمد صلوات اللّه عليهم را به خود اختصاص داد.

و مذهب شيعه حقّه؛ و نيز علوم و احكام إلهي توسط آن حضرت، در بين جامعه بشري نشر و گسترش يافت تا جائي كه شيعه به عنوان مذهب جعفري شناخته شد؛ و بلكه رهبران ديگر مذاهب و فرقه ها در مكتب حضرت صادق عليه السلام علوم خود را آموختند؛ و به علل و دلايلي راه ديگري را برگزيدند.

و حضرت ختمي مرتبت، رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله ضمن بشارت به ولادت؛ و اين كه او ششمين امام و حجّت خدا و خليفه بر حقّ مي باشد، فرمود:

جبرئيل امين مرا خبر داد كه خداوند متعال نطفه او را طيب و مبارك قرار داد، كه از هر جهت تزكيه شده و متعالي مي باشد.

سپس افزود: پروردگار جليل، نام او را جعفر قرار داد تا هدايت گر جامعه بشري؛ و نيز تشريح كننده علوم و معارف براي افراد در همه ابعاد باشد.

و آيات شريفه قرآن، احاديث قدسيّه و روايات متعدّد در منقبت و عظمت آن امام مظلوم، با سندهاي مختلف وارد شده، كه در كتاب هاي مختلف موجود است.

و اين مختصر ذرّه اي است، از قطره اقيانوس بي كران فضائل و مناقب و كرامات آن امام والامقام و معصوم، كه برگزيده و گلچيني است از ده ها كتاب معتبر [1] ، در جهت هاي گوناگون و مختلف عقيدتي، سياسي، عبادي، فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي، اخلاقي، تربيتي و... خواهد بود.

باشد كه اين ذرّه دلنشين و لذّت بخش مورد استفاده و افاده عموم علاقه مندان، مخصوصا جوانان عزيز قرار گيرد.

و انشاء اللّه تعالي ذخيره اي باشد «لِيَوْمٍ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إلاّ مَنْ اءتيَ اللّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ لي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ لَهُ عَلَيَّ حَقّ».آمين، يا ربّ العالمين.

مؤ لّف

حضرت امام جعفرصادق عليه السلام فرزند امام محمدباقر عليه السلام نام شريفش جعفر و مشهورترين القاب آن بزرگوار صادق و كنيه ي مشهورش ابوعبدالله است. نام مادرش ام فروه است.

ولادت آن حضرت در طلوع فجر هفدهم ربيع الاول سال هشتاد و سه و شهادتش در روز بيست و پنجم شوال صد و چهل و هشت هجري قمري بوده است. مدت عمر آن حضرت شصت و پنج سال و مدت امامتش سي و سه سال و دو ماه است. قاتل او منصور دوانيقي و مدفن آن بزرگوار در مدينه قبرستان بقيع است. [1] .

دوران امامت حضرت صادق عليه السلام دوران شكوفايي علم و دانش بود. مخصوصا از دوره ي امام محمدباقر عليه السلام كه به كثرت علم و دانش شهره ي



[ صفحه 214]



آفاق گشته بود، مجددا چراغ تشيع روشن گشت. آوازه ي امام جعفرصادق عليه السلام در تمام عالم اسلامي پيچيده بود. او دانا به علوم نهان و آشكار بود و علماي بزرگ و دانشمندان بسياري تربيت كرد. از اقطار و اكناف جهان، مسلمانان براي حل مشكلات خود به خدمتش مي رسيدند و از محضرش كسب علم مي كردند. او مانند ابر باران علم مي باريد و زمينهاي دل مردم را از فيض رحمت خود سيراب مي كرد. دوازده هزار شاگرد تربيت كرد كه هر يك از آنها اعجوبه ي علم و عمل بودند. كتب اخبار پر از اخبار و احاديث جعفري است.

امام ششم عليه السلام داراي قواي نفساني و ملكات و سجاياي آسماني مانند سماحت، شجاعت، بلاغت، مراقبت، عبادت و تقوي بود و بر سيره ي جدش و آباء گراميش سير و سلوك مي كرد و قدم جاي مقدم آنها مي گذاشت. [2] .



[ صفحه 215]

ابراز عشق و ارادت به ساحت مقدس كوثرولايت، دخت نبوت، همسر امامت، حضرت صديقه طاهره، فاطمه مرضيه - سلام الله عليها نه تنها از ناحيه شيعيان و شيفتگانش واجب است كه هر كدام از معصومين عليهم السلام با سخنان خويش درباره آن بزرگوار اظهار ارادت نموده و نقش به سزايي را ايفا كرده اند و از همه مهم تر، ابراز علاقه رسول الله صلي الله عليه وآله است به حضرت زهراعليها السلام كه فاطمه عليها السلام را فرشته اي در سيماي انسان و پاره تن خود مي دانست و هرگاه نگاهش به او مي افتاد،شادمان و مسرور مي شد.

اين محبت از محبتها جداست حب محبوب خدا، حب خداست.

در اينجا اوج عشق و محبت حضرت امام صادق عليه السلام به مادرش را در كلامش مي خوانيم;لازم به توضيح است كه فقط به ترجمه سخنان حضرت بسنده شده است و منابع روايت آورده شده كه در صورت نياز،خوانندگان مراجعه كنند.

الكلام البليغ هو فصيح الكلام مختصره، أو ما أدي المعني بأقرب طريق، و البلاغة في الكلام تشمل كل أبوابه و أصنافه من خطب و نثر و شعر و حكم و وصايا و مواعظ...

و في طليعة الكلام البليغ تصنف الحكم و الوصايا، لأنها وليدة الاختبار و التأمل و الاستنتاج، و هو طور جاوز طفولة الفكر و شبابه الي مرحلة كهولته.

و الامام الصادق عليه السلام هو سليل دوحة النبوة، تلك الدوحة التي من أبرز ثمارها الايمان و العلم و الأخلاق،



[ صفحه 6]



فحكم الامام عليه السلام و وصاياه تشكل عصارة الأفكار الاسلامية العليا التي نادي بها الرسول صلي الله عليه و آله و سلم.

يهدف الامام عليه السلام في حكمه و وصاياه الي حث المسلمين علي التخلق بأخلاق الاسلام و اجتناب محارم الله عزوجل، كما يعلمهم كيفية التعامل مع بعضهم البعض و كيفية اختيار الأصدقاء، و كيفية الاستعداد للقاء الله...

و قد سعينا في هذا الكتاب الي قطف باقة ورد من حديقة غناء، فكانت هذه الصفحات التي تحوي دررا و روائع من حكم و وصايا الامام عليه السلام تنهض دليلا واضحا علي طول باعه في هذا المجال. و هذه الحكم و الروائع هي نصائح و ارشادات للأجيال المسلمة في كل زمان، فهي من روح الاسلام و مبادئه الخالدة علي مر العصور، فعسي أن نهتدي بنورها و هديها... والله من وراء القصد.



[ صفحه 8]

بسم الله الرحمن الرحيم

أما علوم الامام عليه السلام فقد كانت امتدادا ذاتيا لعلوم آبائه الذين ورثوا علوم النبي (صلي الله عليه و آله و سلم) و فجروا ينابيع العلم و الحكمة في الأرض، و أناروا الدنيا بعلومهم و معارفهم و قد ورثها الامام زين العابدين عليه السلام، - فكان - فيما أجمع عليه المؤرخون - من أوسع الناس علما، و من أكثرهم دراية لا في علم خاص، و انما في جميع العلوم و الفنون، و مما يدلل علي ذلك أن العلماء و الرواة قد رووا عنه من العلوم ما لا يحصي [1] و نعرض بايجاز - لبعض علومه و معارفه التي كان يلقيها في محاضراته علي الفقهاء و العلماء.

و استقبل أهل البيت (ع) بمزيد من الفرح و السرور الوليد المبارك الذي ازدهرت به الحياة الفكرية و العلمية في الاسلام، و كان ابتهاجهم به كأعظم ما يكون الابتهاج لانه أول مولود التقت به عناصر السبطين و النيرين الحسن و الحسين، و امتزجت به تلك الاصول الكريمة التي أعز الله بها العرب و المسلمين، أما الاصلاب، الكريمة و الارحام المطهرة التي تفرع منها فهي:

ششمين امام معصوم در17 ربيع الاول سال 83 ق در مدينه منوره به دنيا آمد. پدر ارجمندش حضرت محمد بن علي الباقر، عليهماالسلام و مادر گرانقدرش «ام فروه»، دختر «قاسم ابن محمد بن ابي بكر»، بود. [1] .

نام مبارك آن حضرت «جعفر» و كنيه هاي حضرتش، ابوعبدالله، ابواسماعيل و ابوموسي بود. آن جناب را القاب بسياري بوده كه از آن جمله صادق، فاضل، طاهر و قائم از همه برجسته ترند. [2] .

امام صادق،عليه السلام، در دوران حيات جد بزرگوارش حضرت علي بن الحسين، عليهماالسلام، به دنيا آمد و در آن تاريخ كه سيدالساجدين جهان را بدرود مي گفت، صادق آل محمد، عليه السلام، كودكي دوازده ساله بود و به سال 114 ق كه حضرت باقر، عليه السلام، رحلت مي كرد، وي 31 سال داشت و از آن تاريخ به بعد به مدت 34سال امامت و رهبري شيعيان را بر عهده گرفت. [3] .

از خصوصيات ظاهري آن حضرت اينكه ايشان متوسط القامة، ميانه بالا، افروخته رو، داراي بدني سفيد، بيني كشيده و موهاي سياه و مجعد بوده و بر صورت زيبايش خال سياه هاشمي بود كه بر ملاحتش مي افزود. [4] .

آن امام چهره اي جذاب داشت و در نهايت جلالت و هيبت بود چنانكه هر بيننده اي را مسحورخويش مي ساخت.

نوجوان عزيز

اگر بذري در زمين مستعدي كاشته، آبياري و مراقبت شود جوانه مي زند رشد مي كند و همزمان با بالندگي ريشه اش مستحكم مي شود و به بركت زحمات باغبان پس از اندك زماني به ثمر مي نشيند. دل، زميني است مستعد و «موعظه و حكمت، بذر اين مزرعه ي وجود است» كه باغبان اين مزرعه (پيامبران و امامان معصوم عليهم السلام) در نهاد بشر كاشته. آن گاه با دستورهاي الهي و هدايت معصومان، آبياري و ريشه هاي اعتقادي انسان مستحكم مي گردد.

اما علف هاي هرزگناه، پيچك هاي انحراف و كرم هاي تنه خوار، آفت هاي رشد و بالندگي هر درخت زندگي است كه در دستورات و اعمال اولياي خدا به صورت «نبايد» ها و «نهي كردن» ها خود را مي نماياند.

اين مجموعه، جلد سوم كتاب حيات پاكان است كه در بردارنده ي آموزه هايي از حيات پر بركت امام محمد باقر و امام جعفر صادق و امام موسي كاظم عليهم السلام مي باشد.

اميدوارم با عمل به دستورات و پرهيز از منهيات آنان درخت زندگي تان به ميوه ي كمال آراسته گردد.

مهدي محدثي

قم - تيرماه 81

نام: جعفر. كنيه: ابوعبدالله. لقب: صادق. پدر: محمد بن علي بن حسين (ع).مادر:ام فروه فاطمه، دختر قاسم بن محمد بن ابوبكر [1] كه به گفته ي ابن سعد در طبقات، (ج 5، ص 189) در مدينه او را يكي از فاضل ترين و محترم ترين محدثين زمان خود مي دانستند. تولد آن حضرت در هفدهم ربيع الاول سال 83 ه [2] و بنا به نظر برخي سال 80 در مدينه بوده است. [3] وفات وي در شوال 148 در 65 سالگي روي داده و طبق روايات شيعه با تحريك منصور دوانيقي سومين خليفه ي عباسي مسموم و شهيد شد و در قبرستان بقيع در كنار پدرش امام محمد باقر (ع) و جدش امام سجاد (ع) و عموي ايشان، امام حسن مجتبي به خاك سپرده شد. مدت امامت حضرتش 34 سال بوده است. [4] .

امام صادق دوران جواني (15 - 12 سالگي) خود را تحت ارشاد و تربيت جد بزرگوارش امام زين العابدين گذرانده. او در اين مدت حساس، ناظر چشمان پر اشك و زندگي غم بار جد بزرگوارش امام سجاد بوده است.

دوران كودكي و نوجواني آن حضرت با اوج گيري قدرت امويان و ايجاد اختناق و خفقان وحشتناك در جامعه ي اسلامي مقارن بود و مسلمانان عموما و خاندان وحي و شيعيان خصوصا در آتش ستم مي سوختند. در مدت زندگيش كه طولاني ترين عمر را در بين ائمه داشته است، با شش زمامدار خودكامه ي اموي و عباسي معاصر بود: هشام، وليد بن يزيد بن عبدالملك، يزيد بن عبدالملك، ابراهيم بن محمد، ملقب به حمار از بني اميه، عبدالله بن سفاح بن محمد بن عباسي كه در روز جمعه 13 ربيع الاول سال 132 با او بيعت نمودند، عبدالله منصور دوانقي كه در ذي الحجه ي 136 بر كرسي خلافت نشست، و سرانجام در سال 158 از دنيا رفت. [5] .



[ صفحه 208]

بسم الله الرحمن الرحيم

ان عملية صياغة الفئة الواعية ان لم تكن مقدمة علي عملية بناء الأمة الواعية فهي مقارنة لها بلا ريب، ذلك أن الاستعدادات متفاوتة «فسالت أودية بقدرها» [1] و خصوصا في المجال التربوي في اطار بناء انساني متقدم، لأنها تتوقف علي: توفر معرفة يقينية معمقة، و انسجام عاطفي احساسي كامل مع تلك العقيدة، و تلق تعليمي و تربوي حكيم، و كلها أمور لا تتوفر بمستوي واحد للجميع، و ما نراه طبيعيا هو أن تتربي الفئة الواعية عقائديا و عاطفيا و سلوكيا ثم تنتشر كالعافية في أوصال الأمة و عروقها، فتبث فيها ما اكتسبته، و تحفظ الجسم العام من أي تأكل أو مرض بل تضعه علي خط النمو و التكامل.

الا أن القادة و المربين لا يستطيعون التريث حتي تتم عملية تربية الطليعة لأن التربية الأمة وصيانتها حاجة ملحة فعلية قائمة، و من هنا فان من الطبيعي أن يتوازي هذان الخطان ليؤثر كل منهما في الآخر. فجو الأمة المناسب يترك أثره الايجابي علي تربية الطليعة، و تربية الطليعة بدورها لها أكبر الأثر في تحقق الأهداف التربوية العامة.



[ صفحه 280]



و علي أي حال، فاننا نجد القرآن الكريم من خلال ما يحكيه من قصص من أمثال، يركز علي ذلك.

فهو يتحدث عن السابقين السابقين، و المقربين و الحواريين و المؤمنين العابدين الحامدين السائحين. و تصفية النبي موسي لقومه و اختياره مجموعة منتقاة.

و قيام القائد طالوت بامتحان قومه و اختيار الصفوة منهم ليكونوا هم الفئة القليلة التي غلبت فئة كثيرة باذن الله تعالي.

هذا الي جانب قيام الأنبياء و الشرائع بتربية الأمم و هداية الناس جميعا بشكل طبيعي. و علي هذا النسق نجد الأنبياء و القادة الالهيين يعملون علي تحقيق هاتين العمليتين:

و لما كان أهل البيت (ع) قدوة الأمم و تلامذة رسول الله المخلصين و حاملي لواء التربية العقائدية فهم علي هذا الخط سائرون و له عاملون، و ها نحن نركز في ما يلي علي مظاهر ذلك في حياة الامام الصادق (عليه السلام) سادس أئمة أهل البيت (ع)، و أستاذ أئمة المذاهب الأربعة و الصادق القول البار الأمين لهذه الرسالة الخالدة.

1. تلخي گوش و شوري آب چشم



ابن ابي ليلي - كه يكي از دوستان امام جعفر صادق عليه السلام است - حكايت نمايد:



روزي به همراه نعمان كوفي به محضر مبارك آن حضرت وارد شديم ، حضرت به من فرمود: اين شخص كيست ؟



عرض كردم : مردي از اهالي كوفه به نام نعمان مي باشد، كه صاحب راءي و داراي نفوذ كلام است .



حضرت فرمود: آيا همان كسي است كه با راءي و نظريّه خود، چيزها را با يكديگر قياس مي كند؟



عرض كردم : بلي .



پس حضرت به او خطاب نمود و فرمود: اي نعمان ! آيا مي تواني سرت را با ساير اعضاء بدن خود قياس نمائي ؟



نعمان پاسخ داد: خير.



حضرت فرمود: كار خوبي نمي كني ، و سپس افزود: آيا مي شناسي كلمه اي را كه اوّلش كفر و آخرش ايمان باشد؟



جواب گفت : خير.



امام عليه السلام پرسيد: آيا نسبت به شوري آب چشم و تلخي مايع چسبناك گوش و رطوبت حلقوم و بي مزّه بودن آب دهان شناختي داري ؟



اظهار داشت : خير.



ابن ابي ليلي مي گويد: من به حضور آن حضرت عرضه داشتم : فدايت شوم ، شما خود، پاسخ آن ها را براي ما بيان فرما تا بهره مند گرديم .



بنابراين حضرت صادق عليه السلام در جواب فرمود: همانا خداوند متعال چشم انسان را از پيه و چربي آفريده است ؛ و چنانچه آن مايع شور مزّه ، در آن نمي بود پيه ها زود فاسد مي شد.



و همچنين خاصيّت ديگر آن ، اين است كه اگر چيزي در چشم برود به وسيله شوري آب آن نابود مي شود و آسيبي به چشم نمي رسد؛ و خداوند در گوش ، تلخي قرار داد

تا آن كه مانع از ورود حشرات و خزندگان به مغز سر انسان باشد.



و بي مزّه بودن آب دهان ، موجب فهميدن مزّه اشياء خواهد بود؛ و نيز به وسيله رطوبت حلق به آساني اخلاط سر و سينه خارج مي گردد.



و امّا آن كلمه اي كه اوّلش كفر و آخرش ايمان مي باشد: جمله ((لا إ له إ لاّ اللّه )) است ، كه اوّل آن ((لا اله )) يعني ؛ هيچ خدائي و خالقي وجود ندارد و آخرش ((الاّ اللّه )) است ، يعني ؛ مگر خداي يكتا و بي همتا.(1)

2. يك جهان در يك جسم



روزي يك نفر نصراني به محضر مبارك امام جعفرصادق عليه السلام شرفياب شد و پيرامون تشكيلات و خصوصيّات بدن انسان سؤ ال هائي را مطرح كرد؟



امام جعفر صادق عليه السلام در جواب او اظهار داشت :



خداوند متعال بدن انسان را از دوازده قطعه تركيب كرده و آفريده است ، تمام بدن انسان داراي 246 قطعه استخوان ، و 360 رگ مي باشد.



رگ ها جسم انسان را سيراب و تازه نگه مي دارند، استخوان ها جسم را پايدار و ثابت مي دارند، گوشت ها نگه دارنده استخوان ها هستند، و عصب ها پي نگه دارنده گوشت ها مي باشند.



سپس امام عليه السلام افزود:



خداوند دست هاي انسان را با 82 قطعه استخوان آفريده است ، كه در هر دست 41 قطعه استخوان وجود دارد و در كف دست 35 قطعه ، در مچ دو قطعه ، در بازو يك قطعه ؛ و شانه نيز داراي سه قطعه استخوان مي باشد.



و همچنين هر يك از دو پا داراي 43 قطعه استخوان است ، كه 35 قطعه آن در قدم و دو قطعه در مچ و ساق پا؛ و يك قطعه در ران .



و نشيمن گاه نيز داراي دو قطعه استخوان مي باشد.



و در كمر انسان 18 قطعه استخوان مهره وجود دارد.



و در هر يك از دو طرف پهلو، 9 دنده استخوان است ، كه دو طرف 18 عدد مي باشد.



و در گردن هشت قطعه استخوان مختلف هست .



و در سر تعداد 36 قطعه استخوان وجود دارد.



و در دهان 28 عدد تا 32 قطعه استخوان غير از فكّ پائين و بالا، موجود است .



و معمولا انسان ها تا سنين بيست سالگي ، 28 عدد دندان دارند؛ ولي از سنين 20 سالگي به بعد تعداد چهار دندان ديگر كه به نام دندان هاي عقل معروف است ، روئيده مي شود.(2)

3. مرثيّه شاعر و اهميّت گريه



يكي از اصحاب نزديك امام جعفر صادق عليه السلام به نام زيد شحّام حكايت كند:



روزي به همراه عدّه اي در محضر پربركت آن حضرت بوديم ، يكي از شعراء به نام جعفر بن عفّان وارد شد و حضرت او را نزد خود فرا خواند و كنار خود نشانيد و فرمود: اي جعفر! شنيده ام كه درباره جدّم ، حسين عليه السلام شعر گفته اي ؟



جعفر شاعر پاسخ داد: بلي ، فدايت گردم .



حضرت فرمود: چند بيتي از آن اشعار را برايم بخوان .



همين كه جعفر مشغول خواندن اشعار در رثاي امام حسين عليه السلام شد، امام صادق عليه السلام به قدري گريست كه تمام محاسن شريفش خيس ‍ گرديد؛ و تمام اهل منزل نيز گريه اي بسيار كردند.



سپس حضرت فرمود: به خدا قسم ، ملائكه مقرّب الهي در اين مجلس ‍ حضور دارند و همانند ما مرثيّه جدّم حسين عليه السلام را مي شنوند؛ و بر مصيبت آن بزگوار مي گريند.



آن گاه خطاب به جعفر بن عفّان نمود و اظهار داشت : خداوند تو را به جهت آن كه بر مصائب حسين سلام اللّه عليه ، مرثيّه سرائي مي كني اهل بهشت قرار داد و گناهان تو را نيز مورد مغفرت و آمرزش خود قرار داد.



بعد از آن ، امام عليه السلام فرمود: آيا مايل هستي بيش از اين درباره فضيلت مرثيّه خواني و گريه براي جدّم ، حسين عليه السلام ، برايت بگويم ؟



جعفر بن عفّان شاعر گفت : بلي ، اي سرورم .



حضرت فرمود: هركس درباره حسين عليه السلام شعري بگويد و بگريد و ديگران را نيز بگرياند، خداوند او را مي آمرزد و اهل بهشت قرارش ‍ مي دهد.(3)

4. كِشتي در درياي شيرين و سفيد



ابو جعفر طبري به نقل از داود رقّي حكايت كند:



روزي وارد شهر مدينه شدم و منزل امام جعفر صادق عليه السلام رفتم به حضرتش سلام كرده و با حالت گريه نشستم ، حضرت فرمود: چرا گريان هستي ؟



عرض كردم : اي پسر رسول خدا! عدّه اي به ما زخم زبان مي زنند و مي گويند: شما شيعه ها هيچ برتري بر ما نداريد و با ديگران يكسان مي باشيد.



حضرت فرمود: آن ها از رحمت خدا محروم هستند و دروغ گو مي باشند.



سپس امام عليه السلام از جاي خود برخاست و پاي مبارك خود را بر زمين سائيد و اظهار نمود: به قدرت و اذن خداوند تبارك و تعالي ايجاد شو، پس ‍ ناگهان يك كشتي قرمز رنگ نمايان گرديد؛ و در وسط آن درّي سفيد رنگ و بر بالاي كشتي پرچمي سبز وجود داشت كه روي آن نوشته بود:



((لا إ له إ لاّ اللّه ، محمّد رسول اللّه ، عليّ وليّ اللّه ، يقتل القائم الا عداء، و يبعث المؤ منون ، ينصره اللّه )) يعني ؛ نيست خدائي جز خداي يكتا، محمّد رسول خدا، عليّ ولي خداست ، قائم آل محمّد عليهم السلام دشمنان را هلاك و نابود مي گرداند و خداوند او را به وسيله ملائكه ياري مي نمايد.



در همين بين متوجه شدم كه چهار صندلي درون كشتي وجود دارد، كه از انواع جواهرات ساخته شده بود، پس امام صادق عليه السلام روي يكي از صندلي ها نشست و دو فرزندش حضرت موسي كاظم و اسماعيل را كنار خود نشانيد؛ و به من فرمود: تو هم بنشين . چون همگي روي صندلي ها نشستيم ؛ به كشتي خطاب كرد و فرمود: به امر خداوند متعال حركت كن .



پس كشتي در ميان آب دريائي كه از شير سفيدتر و از عسل شيرين تر بود، حركت كرد تا رسيديم به سلسله كوه هائي كه از دُرّ و ياقوت بود؛ و سپس به جزيره اي برخورديم كه وسط آن چندين قبّه و گنبد سفيد وجود داشت و ملائكه الهي در آن جا تجمّع كرده بودند.



هنگامي كه نزديك آن ها رسيديم با صداي بلند گفتند: ياابن رسول الّله ! خوش آمدي .



بعد از آن ، حضرت فرمود: اين گنبدها و قبّه ها مربوط به آل محمّد، از ذريّه حضرت رسول صلوات الّله عليهم است ، كه هر زمان يكي از آن ها رحلت نمايد، وارد يكي از اين ساختمان ها خواهد شد تا مدّت زماني را كه خداوند متعال تعيين و در قرآن بيان نموده است :



ثمّرددنالكم الكرّة عليهم واءمددناكم با موال وبنين وجعلناكم اءكثرنفيرا(4) يعني ؛ شما اهل بيت رسالت را مرتبه اي ديگر به عالم دنيا باز مي گردانيم ... .



و بعد از آن ، دست مبارك خود را درون آب دريا كرد و مقداري درّ و ياقوت بيرون آورد و به من فرمود: اي داود! چنانچه طالب دنيا هستي اين جواهرات را بگير.



عرضه داشتم : ياابن رسول الله ! من به دنيا رغبت و علاقه اي ندارم ، پس ‍ آن ها را به دريا ريخت و سپس مقداري از شن هاي كف دريا را بيرون آورد كه از مُشك و عَنبر خوشبوتر بود؛ و چون همگي ، آن را استشمام كرديم به دريا ريخت ؛ و بعد از آن فرمود: برخيزيد تا به اميرالمؤ منين عليّ بن ابي طالب ، ابو محمّد حسن بن علي ، ابو عبدالله حسين بن عليّ، ابو محمّد عليّ بن الحسين و ابو جعفر محمّد ابن عليّ سلام كنيم .



پس به امر حضرت برخاستيم و حركت كرديم تا به گنبدي در ميان گنبدها رسيديم و حضرت پرده اي را كه آويزان بود بلند نمود پس اميرالمؤ منين امام عليّ عليه السلام را مشاهده كرديم كه در آنجا نشسته بود، بر حضرتش سلام كرديم .



سپس وارد قبّه اي ديگر شديم و امام حسن مجتبي عليه السلام را ديديم و سلام كرديم ، تا پنج گنبد و قبّه رفتيم و در هر يك امامي حضور داشت تا آخر، كه امام محمّد باقر عليه السلام بود و بر يكايك ايشان سلام كرديم .



بعد از آن ، حضرت صادق آل محمّد صلوات اللّه عليهم فرمود: به سمت راست جزيره نگاه كنيد، همين كه نظر كرديم چند قبّه ديگر را ديديم كه بدون پرده بود، پس عرضه داشتم : ياابن رسول الله ! چطور اين قبّه ها بدون پرده است ؟!



در پاسخ اظهار نمود: اين ها براي من و ديگر امامان بعد از من خواهد بود؛ و سپس فرمود: به ميان جزيره توجّه نمائيد؛ و چون دقّت كرديم گنبدي رفيع و بلندتر از ديگر قبّه ها را ديديم كه وسط آن تختي قرار داشت .



بعد از آن امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: اين قبّه مخصوص قائم آل محمّد عليهم السلام است ؛ و سپس فرمود: آماده باشيد تا بازگرديم ، و كشتي را مخاطب قرار داد و فرمود: به قدرت و امر خداوند متعال حركت كن ، پس ناگهان بعد از لحظاتي در همان محلّ قرار گرفتيم .(5)





5. ميهمان خراساني و تنور آتش



ماءمون رقّي - كه يكي از دوستان امام جعفر صادق عليه السلام است - حكايت نمايد:



در منزل آن حضرت بودم ، كه شخصي به نام سهل بن حسن خراساني وارد شد و سلام كرد و پس از آن كه نشست ، با حالت اعتراض به حضرت اظهار داشت :



ياابن رسول اللّه ! شما بيش از حدّ عطوفت و مهرباني داريد، شما اهل بيت امامت و ولايت هستيد، چه چيز مانع شده است كه قيام نمي كنيد و حقّ خود را از غاصبين و ظالمين باز پس نمي گيريد، با اين كه بيش از يك صد هزار شمشير زن آماده جهاد و فداكاري در ركاب شما هستند؟!



امام صادق عليه السلام فرمود: آرام باش ، خدا حقّ تو را نگه دارد و سپس به يكي از پيش خدمتان خود فرمود: تنور را آتش كن .



همين كه آتش تنور روشن شد و شعله هاي آتش زبانه كشيد، امام عليه السلام به آن شخص خراساني خطاب نمود: برخيز و برو داخل تنور آتش ‍ بنشين .



سهل خراساني گفت : اي سرور و مولايم ! مرا در آتش ، عذاب مگردان ، و مرا مورد عفو و بخشش خويش قرار بده ، خداوند شما را مورد رحمت واسعه خويش قرار دهد.



در همين لحظات شخص ديگري به نام هارون مكّي - در حالي كه كفش هاي خود را به دست گرفته بود - وارد شد و سلام كرد.



حضرت امام صادق سلام اللّه عليه ، پس از جواب سلام ، به او فرمود: اي هارون ! كفش هايت را زمين بگذار و حركت كن برو درون تنور آتش و بنشين .



هارون مكّي كفش هاي خود را بر زمين نهاد و بدون چون و چرا و بهانه اي ، داخل تنور رفت و در ميان شعله هاي آتش نشست .

آن گاه امام عليه السلام با سهل خراساني مشغول مذاكره و صحبت شد و پيرامون وضعيّت فرهنگي ، اقتصادي ، اجتماعي و ديگر جوانب شهر و مردم خراسان مطالبي را مطرح نمود مثل آن كه مدّت ها در خراسان بوده و تازه از آن جا آمده است .



پس از گذشت ساعتي ، حضرت فرمود: اي سهل ! بلند شو، برو ببين در تنور چه خبر است .



همين كه سهل كنار تنور آمد، ديد هارون مكّي چهار زانو روي آتش ها نشسته است ، پس از آن امام عليه السلام به هارون اشاره نمود و فرمود: بلند شو بيا؛ و هارون هم از تنور بيرون آمد.



بعد از آن ، حضرت خطاب به سهل خراساني كرد و اظهار داشت : در خراسان شما چند نفر مخلص مانند اين شخص - هارون كه مطيع ما مي باشد - پيدا مي شود؟



سهل پاسخ داد: هيچ ، نه به خدا سوگند! حتّي يك نفر هم اين چنين وجود ندارد.



امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: اي سهل ! ما خود مي دانيم كه در چه زماني خروج و قيام نمائيم ؛ و آن زمان موقعي خواهد بود، كه حدّاقلّ پنج نفر هم دست ، مطيع و مخلص ما يافت شوند، در ضمن بدان كه ما خود آگاه به تمام آن مسائل بوده و هستيم .(6)

6. آمرزش گناه دوست و مخالف



مرحوم راوندي در كتاب خرايج و جرائح خود آورده است :



امام محمّد باقر به همراه فرزندش امام جعفر صادق عليهما السلام جهت انجام مراسم حجّ وارد مكّه مكّرمه شدند.



در مسجدالحرام نزديك كعبه الهي نشسته بودند، كه شخصي وارد شد و اظهار داشت : سؤ الي دارم ؟



امام باقر عليه السلام فرمود: از فرزندم ، جعفر سؤ ال كن .



آن مرد خطاب به حضرت صادق عليه السلام كرد و گفت : سؤ الي دارم ؟



حضرت فرمود: آنچه مي خواهي سؤ ال كن .



آن مرد گفت : تكليف كسي كه گناهي بزرگ مرتكب شده است ، چيست ؟



حضرت فرمود: آيا در ماه مبارك رمضان از روي عمد و بدون عذر روزه خواري نموده است ؟



گفت : گناهي بزرگ تر انجام داده است .



حضرت فرمود: آيا در ماه مبارك رمضان زنا كرده است ؟



آن مرد اظهار داشت : ياابن رسول اللّه ! گناهي بزرگ تر از آن را مرتكب شده است .



حضرت فرمود: آيا شخص بي گناهي را كشته است ؟



گفت : از آن هم بزرگ تر.



پس از آن صادق آل محمّد عليهم السلام فرمود: چنانچه آن از شيعيان و دوستداران اميرالمؤ منين امام عليّ عليه السلام باشد، بايد به زيارت كعبه الهي برود و توبه نمايد؛ و سپس قسم ياد كند كه ديگر مرتكب چنان گناهي نشود؛ ولي اگر از مخالفين و معاندين باشد راه پذيرش توبه براي او نيست .



آن مرد گفت : خداوند، شما فرزندان فاطمه زهراء عليها السلام را مورد رحمت خويش قرار دهد، من اين چنين جوابي را از رسول خدا صلي الله عليه و آله نيز شنيده ام .

بعد از آن ، از محضر مقدّس آن بزرگواران خداحافظي كرد و رفت .



امام محمّد باقر عليه السلام به فرزندش فرمود: همانا اين شخص ، حضرت خضر عليه السلام بود، كه خواست تو را به مردم معرّفي نمايد.(7)

7. عدالت در علاقه و محبّت زنان



روزي ابن ابي العوجاء از هشام بن حكم - كه هر دو از شاگردان امام جعفر صادق عليه السلام هستند، پرسيد: آيا خداوند متعال حكيم و به همه امور و مسائل دانا است ؟

پاسخ داد: آري ، او حكيم ترين و داناترين حكيمان و عالمان است .



پرسيد: آيه قرآن فانكحوا ماطاب لكم من النّساء مثني و ثلاث و رباع فإ ن خفتم ...(8) كه مي فرمايد: آنچه از زنان مورد علاقه شما قرار گيرد مي توانيد تا چهار زن ازدواج نمائيد و اگر نتوانستيد بين آن ها عدالت نمائيد، به يك نفر اكتفا كنيد، آيا ضروري و حتمي است ؟



هشام گفت : بلي ، سپس پرسيد: پس اين آيه قرآن ولن تستطيعوا اءن تعدلوا بين النّساء...(9) كه مي فرمايد: هرگز نخواهيد توانست بين زنان به عدالت رفتار نمائيد، آيا با آيه قبل منافات ندارد؟



اگر خداوند، حكيم است ؛ پس چرا دو سخن مخالف و ضدّ يكديگر در يك موضوع ايراد مي نمايد؟



هشام از دادن پاسخ صحيح ساكت ماند؛ و سريع به سمت منزل امام صادق عليه السلام حركت نمود و چون به مدينه رسيد و بر آن حضرت وارد گرديد، امام عليه السلام فرمود: چه عجب ، الا ن كه موقع حجّ نيست ، چطور اين جا آمده اي ؟!



هشام گفت : به جهت يك مشكل علمي كه ابن ابي العوجاء از من سؤ ال نمود و نتوانستم جواب آن را بگويم ، به حضور شما آمدم ؛ و سپس داستان را به طور مشروح براي حضرت تعريف كرد.



حضرت فرمود: در رابطه با آيه اوّل ، مقصود مصارف و مخارج زن مي باشد يعني اگر امكانات مالي برايتان فراهم بود و مايل بوديد، مي توانيد تا چهار زن را ازدواج نمائيد؛ وگرنه بيش از يكي حقّ نداريد.



و امّا نسبت به دوّمين آيه قرآن ، مقصود علاقه و محبّت است ، كه امكان ندارد مردي نسبت به تمام همسران خود يك نوع ابراز علاقه و محبّت داشته باشد.

بنابراين در اين جهت ، رعايت عدالت امكان ندارد، برخلاف آيه اوّل كه امكان عدالت هست و مي توان براي هر كدام يك نوع لباس ، منزل ، خوراك و... تهيّه و در اختيار آن ها قرار داد.



بعد از آن هشام از حضرت صادق عليه السلام خداحافظي كرد و چون نزد ابن ابي العوجاء آمد و جواب حضرت را بازگو نمود، ابن ابي العوجاء گفت : به خدا قسم ! اين جواب از خودت نمي باشد.(10)





8. اهمّيت ديدار خويشاوندان



مرحوم شيخ طوسي در كتاب خود حكايت نموده است :



روزي منصور دوانيقي امام صادق عليه السلام را به دربار خود احضار كرد، هنگامي كه حضرت وارد شد، كنار منصور - كه برايش محلّي در نظر گرفته شده بود - نشست .



پس از آن ، منصور دستور داد تا فرزندش مهدي را بياورند؛ و چون آمدن مهدي مقداري به تاءخير افتاد، منصور با تهديد گفت : چرا مهدي نيامد؟



اطرافيان در پاسخ گفتند: همين الا ن خواهد آمد.



هنگامي كه مهدي وارد مجلس شد، خود را آراسته و خوشبو كرده بود؛ منصور خطاب به امام صادق عليه السلام كرد و اظهار داشت :



ياابن رسول اللّه ! حديثي را پيرامون ديدار و رسيدگي به خويشان برايم گفته اي ، دوست دارم آن حديث را تكرار فرمائي تا فرزندم ، مهدي نيز بشنود.



حضرت صادق آل محمّد صلوات اللّه عليهم فرمود: اميرالمؤ منين عليّ عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: چنانچه مردي با يكي از خويشان خود صله رحم نمايد و از عمرش سه سال بيشتر باقي نباشد، خداوند متعال آن را به مدّت سي سال طولاني مي نمايد؛ و اگر قطع صله رحم نمود و سي سال از عمرش باقي بود، خداوند آن را سه سال مي گرداند.



منصور گفت : اين حديث خوب بود؛ ولي قصد من آن نبود، حضرت فرمود: بلي ، پدرم از اميرالمؤ منين عليّ عليه السلام و او از رسول خدا صلي الله عليه و آله روايت نمود: صله رحم سبب عمران و آبادي خانه و زندگي است ؛ و نيز موجب افزايش عمر خواهد بود، گرچه از خوبان نباشد.



منصور گفت : اين خوب بود، ولي منظورم حديث ديگري است .



امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: پدرم باقرالعلوم از پدرش زين العابدين و او از پدرش سيّدالشّهداء، از اميرالمؤ منين عليّ عليهم السلام و او از رسول خدا صلي الله عليه و آله حديثي را نقل كرده است ، كه فرمود:



صله رحم بازخواست شب اوّل قبر و محاسبات قيامت را آسان مي گرداند؛ و دل مرده را با از بين بردن كينه ها و حسادت ها و ناراحتي ها زنده و شاداب مي نمايد.

در اين هنگام منصور گفت : آري ، منظورم همين حديث بود.(11)

9. فضيلت ميهمان بر ميزبان



محمّد بن قيس حكايت كند:



روزي در محضر مبارك امام جعفر صادق عليه السلام نام گروهي از مسلمانان به ميان آمد و من گفتم : سوگند به خدا، من شب ها شام نمي خورم ، مگر آن كه دو يا سه نفر از اين افراد با من باشند؛ و من آن ها را دعوت مي كنم و مي آيند در منزل ما غذا مي خورند.



امام صادق عليه السلام به من خطاب كرد و فرمود: فضيلت آن ها بر تو بيشتر از فضيلتي است ، كه تو بر آن ها داري .



اظهار داشتم : فدايت شوم ، چنين چيزي چطور ممكن است ؟!



در حالي كه من و خانواده ام خدمتگذار و ميزبان آن ها هستيم ؛ و من از مال خودم به آن ها غذا مي دهم ؛ و پذيرائي و انفاق مي نمايم !!



حضرت صادق عليه السلام فرمود: چون هنگامي كه آن ها بر تو وارد مي شوند، از جانب خداوند همراه با رزق و روزي فراوان ميهمان تو مي گردند و زماني كه خواستند بيرون بروند، براي تو رحمت و آمرزش به جا خواهند گذاشت .(12)

10. چاره جوئي قبل از حادثه



قتبه اعشي - كه يكي از دوستان امام صادق جعفر عليه السلام - است ، گويد:



روزي از روزها يكي از كودكان آن حضرت مريض شده بود، و من به قصد عيادتش حركت كردم ، حضرت را جلوي منزلش اندوهگين و غمناك ديدم .



عرضه داشتم : ياابن رسول اللّه ! فدايت شوم ، حال فرزندت چگونه است ؟



حضرت فرمود: با همان حالتي كه بوده است ، هنوز مريضي و ناراحتي او بر همان حالت ادامه دارد.



بعد از آن ، حضرت سريع به داخل منزل خود رفت ؛ و چون ساعتي گذشت از منزل بيرون آمد در حالتي كه چهره اش باز و غم و اندوه در آن حضرت احساس نمي شد.

فكر كردم كه بحمداللّه حال كودك بهبود يافته است ، لذا سؤ ال كردم : اي مولايم ! بفرمائيد حال كودك چگونه است ؟



فرمود: راهي را كه مي بايست برود، رفت .



عرض كردم : قربانت گردم ، در آن هنگامي كه كودك زنده و مريض حال بود، شما را غمگين و محزون مشاهده كردم ؛ ولي اكنون كه او وفات يافت ، شما را در حالتي ديگر مشاهده مي كنم ؟!



حضرت فرمود: اي قتبه ! ما خانواده اي هستيم كه قبل از ورود بلا و مصيبت چاره انديشي مي نمائيم ؛ ولي زماني كه مصيبت اتفاق افتاد و واقع گرديد تسليم قضا و قدر الهي مي باشيم و راضي به رضاي او هستيم ، بنابر اين ديگر ناراحتي و اندوه معنائي ندارد.(13)



و به دنباله همين روايت آمده است ، كه حضرت فرمود: ما اهل بيت رسالت ، همچون ديگران دوست داريم كه خود و خانواده و اموالمان سالم باشد؛ امّا هنگامي كه اراده خداوند و قضا و قدر او فرا رسد، تسليم امر حقّ گشته و راضي به مشيّت الهي او هستيم .

11. گناه بي اعتنائي سواره



طبق روايتي كه در كتاب هاي معتبر وارد شده است :



در يكي از سال ها امام صادق عليه السلام به همراه بعضي از اصحاب و دوستان خود، براي انجام مناسك حجّ خانه خدا، به سوي مكّه معظّمه حركت كردند.



در مسير راه ، جهت استراحت در محلّي فرود آمدند، آن گاه حضرت به بعضي از افراد حاضر فرمود: چرا شما ما را سبك و بي ارزش ‍ مي كنيد؟



يكي از افراد - كه از اهالي خراسان بود و در آن مجلس حضور داشت - از جا برخاست و گفت : ياابن رسول اللّه ! به خداوند پناه مي بريم از اين كه خواسته باشيم به شما بي اعتنائي و توهيني كرده و يا دستورات شما را عمل نكرده باشيم .



حضرت صادق عليه السلام فرمود: چرا، تو خودت يكي از آن اشخاص ‍ هستي .



آن شخص گفت : پناه به خدا، من هيچ جسارت و توهيني نكرده ام .



حضرت فرمود: واي بر حالت ، در بين راه كه مي آمدي در نزديكي جُحفه ، تو با آن شخصي كه مي گفت : مرا سوار كنيد و با خود ببريد، چه كردي ؟



و سپس حضرت افزود: سوگند به خدا، تو براي خود كسر شاءن دانستي ؛ و حتّي سر خود را بالا نكردي ؛ و او را سبك شمردي و با حالت بي اعتنائي از كنار او رد شدي .



و سپس حضرت در ادامه فرمايش خود افزود: هركس به يك فرد مؤ من بي اعتنائي و بي حرمتي كند، در حقيقت نسبت به ما بي اعتنائي كرده است ؛ و حرمت و حقّ خدا را ضايع كرده است .(14)

12. كنار هر نفر يك نان



مُعلّي بن خُنيس - كه يكي از اصحاب امام جعفر صادق عليه السلام و از راويان حديث است - حكايت كند:



در شبي تاريك و باراني امام صادق عليه السلام از منزل خارج شد و به سوي محلّه بني ساعده روانه گشت ، من نيز به دنبال آن حضرت حركت كردم .



در بين راه ، چيزي از دست آن حضرت روي زمين افتاد، فرمود: خداوندا! آن را به ما باز گردان .



من جلو رفتم و سلام كردم ، حضرت پس از جواب سلام ، اظهار داشت : مُعلّي هستي ؟



عرض كردم : بلي ، فدايت شوم .



فرمود: در همين دور و بر دقّت كن و دستي روي زمين بكش ، اگر چيزي پيدا كردي ، آن را بردار و به من بده .



مُعلّي گويد: مقداري تفحّص كردم و روي زمين را جستجو نمودم تا آن كه زنبيلي را يافتم كه داخل آن نان بود، آن را برداشتم و تحويل امام صادق عليه السلام دادم و عرض كردم : اي مولاي من ! اجازه بفرمائيد من آن را حمل كنم و همراه شما بياورم ؟



حضرت فرمود: خير، من خودم براي اين امر سزاوارترم ؛ وليكن اگر مايل باشي مي تواني با من همراهي كني .



مُعلّي گفت : من نيز همراه امام صادق عليه السلام حركت كردم تا آن كه به محلّه بني ساعده رسيديم ، افرادي را در آن جا ديدم كه خوابيده بودند.



حضرت به هر يك از آن افراد كه مي رسيد، يك قرص نان از درون زنبيل برداشته و كنار او مي گذاشت ؛ و به همين منوال تا آخرين نفر به هر كدام يك قرص نان داد؛ و سپس با هم برگشتيم .



در بين راه ، به حضرت عرض كردم : ياابن رسول اللّه ! آن ها كه متوجّه نشدند و شما را نشناختند؟!



فرمود: خير، اگر مي خواستم متوجّه شوند، بايد نمك هم برايشان مي آوردم ؛ و سپس افزود: خداوند امور همه چيزها را از جهت محاسبه ، در اختيار ملائكه قرار داده است مگر صدقه را، كه مستقيما خودش آن را تحويل مي گيرد و مورد محاسبه و پاداش قرار مي دهد.



پس از آن فرمود: پدرم امام محمّد باقر عليه السلام هرگاه صدقه اي به فقير مي داد، آن را در دست فقير مي گذاشت و دست خود را مي بوسيد؛ چون صدقه قبل از آن كه به دست سائل و فقير برسد، مورد توجّه خداوند قرار خواهد گرفت .(15)

13. بخشنده و مخلص گمنام



ابوجعفر خثعمي - كه يكي از اصحاب امام جعفر صادق عليه السلام است - حكايت كند:



روزي حضرت صادق عليه السلام كيسه اي كه مقدار پنجاه دينار پول در آن بود، تحويل من داد و فرمود: اين ها را تحويل فلان سيّد بني هاشم بده ؛ و به او نگو توسّط چه كسي ارسال شده است .



خثعمي گويد: هنگامي كه نزد آن شخص تهي دست رسيدم و كيسه پول را تحويل او دادم ، پرسيد: اين پول از طرف چه كسي براي من فرستاده شده است ؟!

و سپس گفت : خداوند جزاي خيرش دهد. صاحب اين كيسه ، هر چند وقت يك بار، مقدار پولي را براي ما مي فرستد و ما زندگي خود را با آن تاءمين و سپري مي كنيم ؛ وليكن جعفر صادق با آن همه ثروتي كه دارد، توجّهي به ما ندارد و چيزي براي ما نمي فرستد، و هرگز به ياد ما فقراء نيست .(16)



(معناي داشتن اخلاص و رياكار نبودن همين است ، كه انسان نزد خداوند شناخته شود، نه اين كه براي خدا شريك قرار دهد).



همچنين آورده اند:

شخصي خدمت امام جعفر صادق عليه السلام شرفياب شد و به حضور حضرتش عرضه داشت : ياابن رسول اللّه ! پسرعمويت به شما ناسزا گفته است و نسبت به شما بدگوئي مي كند.



پس از آن كه آن شخص سخن چين حرفش تمام شد، حضرت به كنيز خود فرمود تا اندكي آب ، براي وضو بياورد؛ و چون وضو گرفت و شروع به خواندن نماز نمود، آن مرد گمان كرد كه حتما حضرت صادق عليه السلام براي پسرعمويش نفرين خواهد كرد؛ ولي برخلاف تصوّر او، هنگامي كه امام عليه السلام دو ركعت نماز خواند، دست به دعا برداشت و براي پسرعموي خود چنين دعا نمود:



اي پروردگار من ! اين حقّ من است و من او را بخشيدم ؛ و تو جود و كرمت از من بيشتر مي باشد، او را ببخش و به واسطه اين عملش مجازاتش مگردان ، با شنيدن اين دعا تعجّب آن مرد سخن چين برانگيخته شد؛ و با شرمندگي از جاي خود برخاست و رفت .(17)

14.پيش بيني از فرقه اسماعيليّه



زرارة بن اعين حكايت كند:



روزي به منزل امام جعفر صادق عليه السلام وارد شدم ، فرزندش حضرت موسي كاظم عليه السلام را در كنارش ديدم و جلوي ايشان جنازه اي - كه روي آن پوشيده بود - قرار داشت .



امام صادق عليه السلام فرمود: داود رقّي ، حمران و ابو بصير را بگو كه نزد من آيند.



در همين بين مفضّل بن عمر - دربان حضرت - وارد شد و من براي انجام ماءموريّت بيرون رفتم ؛ و پس از ساعتي به همراه آن افراد حضور امام عليه السلام بازگشتم و مردم مرتّب به منزل حضرت رفت و آمد مي كردند.



امام صادق عليه السلام جلو آمد و در حضور جمعيّت - كه حدود سي نفر بودند - خطاب به داود رقّي كرد و فرمود: پارچه را از روي صورت فرزندم ، اسماعيل برطرف نما.

سپس اظهار داشت : اي داود! اسماعيل زنده است ، يا مرده ؟



داود پاسخ داد: او مرده است .



بعد از آن ، افراد يكي پس از ديگري مي آمدند و صورت اسماعيل را مي ديدند و حضرت همان سؤ ال را از آنان مي پرسيد؛ و آنان مي گفتند: او مرده و از دنيا رفته است .



آن گاه حضرت فرمود: خدايا! تو شاهد بر اقرار اين افراد باش ؛ و سپس ‍ دستور داد تا جنازه اسماعيل را غسل داده و كفن نمايند.



و چون فارغ شدند، فرمود: اي مفضّل ! صورتش را باز كن و پس از آن سؤ ال نمود: آيا او مرده است ، يا زنده ؟



و مفضّل گفت : او مرده است ، حضرت اظهار داشت : خداوندا! تو شاهد باش .



و سپس جنازه را جهت دفن حمل كردند؛ و هنگامي كه جنازه را در قبر نهادند، امام عليه السلام جلو آمد و به مفضّل فرمود: صورتش را باز كن تا تمام افراد ببينند كه او زنده است ، يا مرده ؟



و همگي شهادت دادند بر اين كه او مرده است .



آن گاه حضرت همچنين فرمود: خداوندا! تو شاهد بر گفته آن ها باش ، اي افراد حاضر! شاهد و گواه باشيد كه به زودي گروهي به وسيله اسماعيل راه باطل را برگزينند و گويند كه او زنده است ؛ و امام و پيشوا خواهد بود.



آنان بدين وسيله مي خواهند نور خدا را خاموش كنند و در مقابل خليفه و حجّت خدا يعني ؛ فرزندم ، موسي كاظم موضع بگيرند، وليكن خداوند متعال نور خويش را به اتمام مي رساند، گرچه مشركان و بدخواهان نخواسته باشند.



و همين كه خاك ها را داخل قبر ريختند، حضرت جلو آمد و اظهار داشت : چه كسي درون اين قبر زير خاك پنهان گشت ؟



همگي گفتند: ياابن رسول اللّه ! فرزند شما اسماعيل بود، كه پس از غسل و كفن در اين قبر دفن گرديد.



و در پايان مراسم تدفين ، براي آخرين بار حضرت فرمود: خدايا! تو شاهد و گواه باش ؛ و سپس دست حضرت موسي كاظم عليه السلام را گرفت و اظهار داشت : اين فرزندم خليفه بر حقّ است ، بدانيد كه حقّ با او و نيز او با حقّ است ؛ و حقّ از نسل او خواهد بود تا هنگامي كه وارث زمين - يعني وليّ عصر، امام زمان (عجّل اللّه تعالي فرجه الشريف )، آشكار گردد.(18)

نخستين دانشگاهي كه «تقوا» و «تخصص» را به هم آميخته بود

پيشوايان معصوم در سخت ترين شرايط لحظه اي از روشنگري باز نايستادند و به هر وسيله ممكن به نشر فرهنگ اسلام پرداختند، في المثل امام سجاد (ع) در بحراني ترين روزهاي خفقان و اختناق حاكم زير پوشش نيايش به روشنگري پرداخته كه قسمتي از آنها بصورت «صحيفه ي سجاديه» به دست ما رسيده، كه بعد از قرآن و نهج البلاغه، بزرگترين منبع مطمئني است كه مي تواند در خودسازي مورد استفاده قرار گيرد، بعد از امام سجاد (ع) كه بني اميه رو به ضعف نهاد، فرصتي پيش آمد كه امامان معصوم توانستند نخستين دانشگاه اسلامي و بزرگ ترين آكادمي علمي آن روز را بنياد نهاده، شاگردان مبرزي بر اساس تقوا و تخصص در هم رشته ها تربيت كنند.

تاسيس اين دانشگاه به دست امام باقر (ع) آغاز، و توسط امام صادق (ع) تكميل گرديد، زيرا در عصر وي بني اميه كلاً نابود گرديدند و بني عباس كه خود دشمن خون آشام اهلبيت بودند به جهت تازه كار بودن و نداشتن استقرار سياسي، نتوانستند سد مهمي در برابر آن حضرت ايجاد كنند، از اين رهگذر امام صادق عليه السلام توانست دانشگاه خود را آنچنان بارور سازد كه حتي در قرن بيستم نظير آنرا در جهان تسخير فضا سراغ نداريم، زيرا تعداد رشته هاي علومي كه در آن دانشگاه تدريس مي شد به 500 مي رسيد، درصورتي كه در اين قرن مشعشع طلائي چنين دانشگاهي را در سراسر جهان سراغ نداريم.

شيخ مفيد در «ارشاد»، مرحوم محقق در «معتبر»، شهيد اول، در «ذكري» و طبرسي در «اعلام الوري» تعداد شاگردان آن حضرت را 4000 نفر نوشته اند، و ابن عقده اسامي 4000 نفر فارغ التحصيل اين دانشگاه را در رجال خود آورده است.

«اي رسول من، مردم را بسوي خداي خود با حكمت و موعظه ي نيكو دعوت كن و با بهترين راه دعوت، با آنان مناظره كن.» [1] .

«كيست كه گفتارش بهتر و نيكوتر باشد از آن كس، كه مردم را به سوي خدا بخواند، و عمل نيكو كند، و بگويد كه من تسليم پروردگارم.» [2] .

«چون پروردگارم از آنان كه كتاب آسماني به آنها داده شد پيمان گرفت كه: حتما آن را براي مردم بيان و ابلاغ كنند، آنها كتاب را پشت سر انداختند و به قيمتي نازل فروختند، و چه بد معامله اي كردند.» [3] .

حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمودند:

«جايگاه و منزلت مردم نزد ما را از اندازه ي رواياتي كه از ما نقل مي كنند بشناسيد.» [4] .

حضرت رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم فرمودند:

«خداوند شاداب و خرم گرداند بنده اي را كه گفتار مرا بشنود و آن را بفهمد و سپس از طرف من به ديگران برساند .» [5] .

حضرت امام باقر عليه السلام فرمودند:



[ صفحه 6]



«همانا حديث و سخن ما دلها را زنده مي كند.» [6] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«با يكديگر مذاكره ي (علمي) و ملاقات كنيد و حديث بگوييد؛ زيرا حديث دلها را صيقل مي دهد. همانا دلها همچون شمشير زنگار مي گيرد و صيقل دهنده ي آنها حديث است.» [7] .

حضرت امام باقر عليه السلام فرمودند:

«در طلب دانش بكوشيد؛ زيرا سوگند به آن كه جانم در دست اوست، اگر يك حديث درباره ي حلال و حرام از فردي راستگو فراگيري، بهتر است از دنيا و همه ي زر و سيمي كه داري.» [8] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«هر كس دو حديث سودمند براي خود بياموزد يا آنها را به ديگري آموزش دهد كه از آن دو حديث بهره مند شود، بهتر از شصت سال عبادت است.» [9] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«هر كس به امت من حديثي رساند كه به سبب آن سنتي برپاي شود يا در بدعتي رخنه افتد (آن را از بين ببرد) بهشت از آن او باشد.» [10] .

حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمودند:

«يك حديث بفهمي بهتر است از آن كه هزار حديث (نفهميده) نقل كني.» [11] .



[ صفحه 7]



حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمودند:

«آن كه حديث ما را روايت كند و بدان وسيله دلهاي شيعيان ما را قوي و استوار گرداند از هزار عابد برتر است.» [12] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«هر كس از امت من چهل حديث حفظ داشته باشد، خداوند در روز رستاخيز او را فقيه و عالم برانگيزد.» [13] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«هر كس حديثي از من به او برسد و آن را انكار كند، در روز رستاخيز من بر ضد او دادخواهي كنم. پس هر گاه حديثي از من به شما رسيد كه نمي دانيد از من است يا نه، بگوييد: خدا بهتر مي داند.» [14] .

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:

«هر كس حديثي از من به او رسد و آن را دروغ بشمارد، هر آينه سه كس را تكذيب كرده است: خدا و رسول او و كسي كه حديث را برايش بازگو كرده است.» [15] .

حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمودند:

«هر گاه حديثي را درست فهميدي و معنايش را رساندي هر گونه كه مي خواهي آن را بيان كن.». [16] .



[ صفحه 8]



با توجه به سخنان گهربار اهل بيت عصمت (سلام الله عليهم اجمعين) لازم است به هر صاحب خردي فراگرفتن و حفظ كردن دين، و تبليغ آن به ديگران.

حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) سه بار فرمودند: «خدايا! جانشينان مرا بيامرز.» عرض شد: اي رسول خدا! جانشينان شما چه كساني هستند؟ حضرت فرمودند:

«آنان كه حديث و سنت مرا ابلاغ مي كنند و آن را به امت من آموزش مي دهند.» [17] .



[ صفحه 9]

نامه اي از امام صادق عليه السلام در كتاب هاي كافي [1] ، وافي و بحارالانوار [2] آمده است كه توصيه هاي بسيار مهمي براي شيعيان دربر دارد. مرحوم كليني اين رساله را با سه سند ذكر كرده و علامه مجلسي هر سه سند را معتبر دانسته است.

«عن أبي عبدالله انه كتب بهذه الرسالة الي أصحابه و أمرهم بمدارستها، و النظر فيها، و تعاهدها، و العمل بها».

آن امام همام قبل از پرداختن به متن نامه چهار دستور در مورد اين نامه به شيعيان مي دهند، كه عبارتند از: مدارست، نظر، تعاهد، و عمل.

«مدارست»، يعني براي يكديگر خواندن؛ «نظر» در اين جا به معناي تأمل در يكايك كلمات و انديشيدن در آن است؛ «تعاهد» يعني تكرار و تجديد عهد كردن و معناي «عمل» هم معلوم است.

آري، امام عليه السلام به شيعيان سفارش مي كنند كه مطالب اين رساله را بارها براي خود و ديگران بخوانند و در آن تأمل نمايند و بدان عمل كنند. نكات مذكور در اين نامه ي شريفه به قدري مهم است كه رهبر شيعيان اين چنين بر حفظ و تكرار و خواندن و عمل به آن تأكيد مي كنند. شيعيان آن زمان نيز در برابر اين توصيه ها چنين كردند:

«فكانوا يضعونها في مساجد بيوتهم، فاذا فرغوا من الصلاة نظروا فيها؛ رونوشت



[ صفحه 12]



نامه ي امام را در نمازخانه منزل هاي خود قرار مي دادند و وقتي از نماز فارغ مي شدند در مضامين آن تأمل مي كردند».

براساس سفارش پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم مستحب است كه در خانه جايي به عنوان نمازخانه معين شود. ائمه اطهار اين مسئله را رعايت مي كرده اند؛ به عنوان مثال، در روايات و تاريخ آمده است هنگام ضربت خوردن حضرت امير عليه السلام ايشان را به مصلاي منزلشان انتقال دادند و اين مي رساند كه آن حضرت در خانه خويش، جايي را بدين منظور اختصاص داده بوده اند. در آن روزگار، شيعيان نيز با تأسي به پيشوايان خود، در خانه هايشان جايي را به عنوان نمازخانه تعيين مي كردند. اهميت نامه ي امام صادق عليه السلام براي آنها به اندازه اي بود كه علي رغم كمبود قلم و كاغذ در آن روزگار، نسخه اي از اين نامه را در نمازخانه مي نهادند و بعد از نماز آن را مطالعه مي كردند و اين چنين با دل و جان از امر مولاي خويش اطاعت مي كردند.

اميد است ما هم كه پيرو آن امام همام هستيم بتوانيم به سفارش هاي حضرتش عمل كنيم.



[ صفحه 13]

قدي متوسط، صورتي درخشان، مويي سياه و مجعد، بيني اي كشيده، دو طرف پيشاني بي مو، بر گونه ي او خالي سياه و بر بدن وي خالهاي قرمز. [1] .

انساني جليل، شخصي با ابهت، به همه ي محامد آداب متصف، از همه ي صفات رذيله بر كنار، آثار زهد و عبادت از سيماي او هويدا، نشانه هاي خلوص و بندگي در وي به حد اعلي، دوست و دشمن به برتري او مقر و به عجز و ناتواني خود معترف. [2] .

چشم اندازي بي پايان، دريايي بيكران، امواجي خروشان علم او، راستي علم او! [3] .

مغزي بزرگ، فكري مستقيم، انديشه اي عميق. از او مي پرسند، همه مي پرسند. مي گويند، مثل او نمي گويند. حمله مي كنند، شكست خورده به عقب بر مي گردند. خطا مي گويند، صواب مي شنوند. مركز اوست. محور اوست. اگر امضا كرد، درست است. اگر رد كرد، نادرست است. تأملي در كار نيست، مگر براي اينكه طرف بيشتر تشنه شود. [4] .

دانايان در مقابل او نادان، استادان در برابر وي شاگرد، هر چه



[ صفحه 12]



ندانند او داند و بياموزد و هر چه نفهمند او درك كند و بفهماند. [5] .

هر كه او را مي شناخت كه مي شناخت. و هر كه او را نمي شناخت از همان دم كه لب مي گشود و سخن آغاز مي كرد، مي گفت: «به يقين اين مرد، عالم اهل بيت، جعفر بن محمد است » .

در حضر، خانه ي او مركز فضيلت و محضر او دانشگاه علوم و خود او براي استفاده هاي علمي انگشت نما بود. هر محققي براي رفع اشكال خود در برابر او زانو مي زد و هر تازه واردي به منظور كسب فيض به سوي او هدايت مي شد. [6] .

هنگامي كه آهنگ سفر مي كرد و به راه مي افتاد، گويي كارواني از دانش و بينش است كه به راه افتاده، و دايرة المعارفي از فنون است كه در وجود يك انسان گرد آمده است.

هر جا كه وارد مي شد، محل تجمع تشنگان علم وادب مي گشت، و هر كجا كه مي نشست دلباختگان معارف و كمالات دور او حلقه مي زدند. جايي نبود كه از پرتو نور دانش او بي فروغ ماند، و عاشق علمي نبود كه از فضيلت او كامياب نشود. [7] .

موقعي كه به مكه مشرف مي شد، از خدا چنان سخن مي گفت كه گويي كعبه ي صامت، براي حاجيان به سخن آمده و خداي ناديده در برابر ديدگان آنان مجسم شده است. [8] فضاي عرفات و مشعر و مني به آواز و بيان او آشنا بودند. و آن بيابانهاي مقدس صداي تكبير و تهليل



[ صفحه 13]



او را تشخيص مي دادند.

پرسشهاي آزمايشي را چنان مفصل و روشن پاسخ مي گفت، كه سؤال كنندگان را شرمنده و از سؤال پشيمانشان مي كرد. [9] سؤال كوچكي را به نحوي شرح و بسط مي داد كه سائل مات و مبهوت مي شد، و با خود مي گفت: «آيا مي شود انسان تا اين اندازه در علوم و فنون مختلف اطلاعاتي دامنه دار داشته باشد؟» [10] .

اشخاصي را كه به خيال خود معلومات داشتند و در مقابل وي خود را كسي مي دانستند، در ميدان سنجش دانش، چنان بر زمين مي كوبيد كه هيچ گاه نمي توانستند در مقابل وي عرض وجود كنند. [11] .

مردم متكبر كه دستورات دين را بازيچه فرض مي كردند و آنها را وسيله ي رهبري و گردآوري مردم عوام مي دانستند و شأن خود را بالاتر از آن مي پنداشتند كه زير بار آن تكاليف بروند، چنان مجاب و قانع مي كرد كه تا آخر عمر روي اعتراض نداشتند، و به فكر ايراد گرفتن و پرسيدن از وي نمي افتادند. [12] .

آري، اين است ششمين پيشواي ما، امام صادق عليه السلام!



[ صفحه 14]

بسم الله الرحمن الرحيم

يسرني غاية السرور و أنا أشارك في هذا الملتقي العظيم المكرس لدراسة الأبعاد الفكرية المترامية الأطراف لأحد الأئمة العظام من عترة الرسول الاكرم صلي الله عليه و آله و سلم، راجيا السماح لي بالدخول في صلب الموضوع:

بالقطع ان سيدنا الامام جعفر بن محمد الصادق عليه السلام، بعد من الرعيل الأول للحركة و النهضة العلمية في الاسلام، في أوائل القرن الثاني الهجري، و ذلك بعد انتقال الخلافة من بني أمية الي بني العباس، و هومن الوجوه المشرقة التي استقطبت من حولها طبقة العلماء سيما من المحدثين و الفقهاء و أهل الكلام وتفسير القرآن.

و نحن نغور في أعماق شخصية الامام العلمية، تتجلي لنا الكثير من الحقائق المطمورة حول كيفية تنامي وانتشار و تبلور الثقافة و العلوم الاسلامية.



[ صفحه 252]



و كما هو أسلوب هذا الامام العلوي الجليل، في رحاب السياسة، و التربية و التعليم و تأهيل و تخريج العلماء الملتزمين في أيامه الغابرة، فان حياته و سيرته هي الأخري حافلة بالدروس و العظات لجميع العلماء و المفكرين و المصلحين علي توالي العصور.

و من خلال التحقيق و سبر أغوار كتب الحديث و التفسير و السيرة و التاريخ تبرز معالم شخصيته الفذة في جميع مدارج العلم، و حضوره في الأحداث السياسية المختلفة بشكل غير مباشر و قد اغترف من منهله العذب تلامذة كبار من الفقه و التاريخ و التفسير و الكلام وردت أسماؤهم و آثارهم و أحيانا آراؤهم في الكتب. و لئن كان حديثنا مكرسا لدراسة تأثير الامام الصادق (ع) في الحركة العلمية للقرن الثاني الهجري، فاننا و كمدخل للموضوع و توضيح ما يلزم ايضاحه سنحاول و علي قدر الايجاز الأخذ بجوانب هذه الحركة العلمية، كي نأتي بعدئذ علي شرح مهمة الامام الكبير في انضاج ثمار هذه الحركة.

علي بن الحسين زين العابدين عليه السلام در سال 38 ه. ق قبل از شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام در شهر مدينه در مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله در بيت فاطمه ي زهرا سلام الله عليها به دنيا آمد. دو ساله بود كه جدش اميرالمؤمنين عليه السلام با توطئه ي خوارج نهروان شهيد شد. دوازده ساله بود كه عموي بزرگوارش امام مجتبي عليه السلام را شهيد كردند. در واقعه ي كربلا بيست و دو ساله بود كه با چشم خود ديد چگونه پدر و برادر و عموها و بني هاشم و اصحاب پدر را به خاك و خون كشيدند و.... بعد از حادثه ي بسيار ناگوار كربلا سي و پنج سال ديگر زندگي كرد، بنابراين حكومت هاي جائر نامشروع و غير قانوني يزيد بن معاويه، معاوية بن يزيد، مروان حكم، عبدالملك مروان و وليد بن عبدالملك در زمان امامت آن بزرگوار بوده است و سرانجام، پس از مصائب بي اندازه اي كه از دست ستمگران خودخواه زمان كشيد، در سال 95 ه ق در سن پنجاه و هفت سالگي در مدينه به وسيله ي وليد مسموم و شهيد شد.

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلي الله علي سيدنا محمد و آله الطيبين الطاهرين

در مرداد ماه سال 1362( شوال 1403) به مناسبت سالروز ولادت با سعادت امام ششم (ع)، مؤسسان دانشگاه امام صادق مجلسي برپا كردند. يكي از دوستان بسيار عزيزم كه در آن دانشگاه به افاضت تدريس اشتغال داشت [1] از اين خدمتگزار اهل بيت خواست جزوه اي كه خلاصه ي زندگاني آن امام بزرگوار را دربر داشته باشد بنويسم تا به مهمانان هديه داده شود. درخواست ايشان را انجام ندادن برايم مقدور نبود، به خصوص آن كه انجام دادنش خدمتي به آستان اهل بيت عليهم السلام بود.

جزوه اي در چهل صفحه به قطع كوچك فراهم آوردم و به چاپ رسيد. از آن سال پيوسته در نظر داشتم آن جزوه را تفصيل بيشتري دهم و مطالبي درباره ي زندگاني آن امام همام و تاريخ سياسي و اجتماعي عصر او، نيز اندكي از بسيار فرموده هاي آن حضرت را بر آن بيفزايم. آنچه در اين باره گرد آورده ام امروز در اين كتاب در دسترس شيعيان آن امام بزرگوار قرار مي گيرد. اميدوارم براي آنان سودمند باشد و نويسنده را از دعاي خير فراموش نكنند.

در دو هفته ي گذشته توفيق محضر حضرت آيت الله آقاي سبحاني مد ظلله العالي دست داد: از نگارنده پرسيدند به چه كار مشغولي، گفتم زندگاني امام صادق (ع) را



[ صفحه 2]



براي چاپ آماده مي كنم. پرسيدند موسوعة الامام الصادق (ع) را ديده اي گفتم نه. به لطف ايشان اين مجموعه ي شريف در اختيار اين بي مقدار قرار گرفت. اين مجموعه را دانشمند بزرگوار مرحوم سيد محمد كاظم قزويني مؤلف كتاب (فاطمة الزهرا من المهد الي اللحد) آغاز كرد ولي بيش از يك مجلد را فراهم نكرده دعوت حق را لبيك گفت، بقيه را ارادتمندان آن عالم جليل فراهم آورده اند. موسوعة الامام الصادق مجموعه اي است از روايتهايي كه از امام صادق (ع) در موضوعهاي گوناگون روايت شده است.

پس از بررسي مجموعه معلوم شد آنچه از اخبار گرد آمده در آن مجموعه به كار اين كتاب مي آمده، فراهم است.

كوشش شده است، در تدوين مطالب اين كتاب از مأخذهاي دست اول استفاده شود ولي بدان معني نيست كه مراجعه به كتابهاي متأخران از نظر دور مانده باشد. از خداي بزرگ توفيق خدمت و گذشت از خطا و زلت را خواهانم.

مرداد 1377



[ صفحه 3]

وقتي كه نبرد جمل [1] با كشته شدن عده زيادي از مردم در اثر شمشيرهاي بني هاشم به پايان رسيد و پرچم پرافتخار پيروزي به نام علي بن ابي طالب عليه السلام برافراشته شد منادي علي (ع) خطاب به مردم ندا كرد كه «بدانيد هيچ كس نبايد مجروحين را بيازارد و آن را كه از جنگ روگردانيده دنبال كند و هرگز اسيري را نكشد و آنكه سلاح خويش را به دور افكنده و يا در خانه اش را بسته و ميل ندارد



[ صفحه 10]



در جنگ شركت كند در امن و امان خواهد بود» [2] .

آنگاه علي (ع) متوجه مقتولين گرديد، هر يك از اصحاب و فرزندانشان [3] و كساني را كه در جنگ شركت كرده بودند مي يافت با دست مبارك خود خاك از رويشان برمي داشت و دست محبت و نوازش بر صورتشان مي كشيد و به حال آنها رقت مي كرد و غم و اندوه فراواني بر او چيره مي شد. گويا پيش خود مي گفت: كاش اين جريان پيش نيامده بود و كسي به ميدان جنگ وارد نمي شد.

او همچنان آهسته راه مي رفت. [4] و در حالي كه اشك بر روي مباركش جاري بود مي گفت: «خاطرم را آسوده كردم اما به دست خود بيني ام را بريدم» [5] .



[ صفحه 11]



همين كه اميرالمؤمنين علي عليه السلام نزديك عايشه رسيد، در حالي كه آثار عظمت و بزرگي در چهره اش آشكار بود و هرگز پيروزي او را مغرور نكرده بود به سخن پرداخت و خطاب به عايشه فرمود:

- چرا از اين كار دست برنمي داري؟

عايشه گفت: اي فرزند ابوطالب چون قدرت يافته اي بايد مدارا كني [6] .

علي (ع) همان طور كه در جاي خود ايستاده بود فرمود:

خداوند تو را عفو كند؛ عايشه گفت و شما را. من غير از اصلاح منظور ديگري نداشتم. سپس اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: برو به طرف مدينه و خانه خود، همانجا كه رسول خدا (ص) امر كرد كه بايد در آن مستقر شوي.

عايشه بدون تأمل در جواب حضرت گفت: «اطاعت خواهم كرد» علي عليه السلام دستور داد عايشه را به مدينه



[ صفحه 12]



ببرند و در خانه خويش جاي دهند [7] جمعي سواره از بانوان كه تعداد آنها به چهل الي هفتاد نفر مي رسيد عايشه را به طرف مدينه حركت دادند كه تا آن روز چنين لشگري از زنان در اسلام و در عرب ديده نشده بود، همه از بزرگان و اشراف از جمله دختران عبدالقيس [8] بودند كه لباس مردان بر تن داشتند.

اميرالمؤمنين عليه السلام دستور داد همين كه او را به مدينه رسانده و در خانه اش مستقر نمودند بازگردند.

به اين ترتيب عايشه در خانه خويش جاي گرفت و دستور رسول خدا درباره او اجرا شد.

آنگاه علي بن ابي طالب (ع) محمد بن ابي بكر را كه در جنگ با عايشه همراه او بود پيش خواند و فرمود: «نزد خواهرت برو و از حال او جويا شد و بپرس آيا آسيب و صدمه اي به او رسيده است يا خير» محمد پس از ديدن خواهر خويش بازگشت و گفت: «تنها جراحت مختصري در اثر



[ صفحه 13]



شمشير به دست وي وارد شده است» سپس علي (ع) به محمد دستور داد كه همراه عايشه و لشگر بانوان به مدينه برود و بي درنگ به كوفه نزد وي بازگردد.

محمد گفت اي اميرالمؤمنين مرا معذور داريد. علي عليه السلام فرمود خير چاره اي نيست [9] و حتما بايد بازگردي.

باري عايشه كاملا براي سفر آماده گرديد و دختران عبدالقيس در حالي كه لباس رزم و سپاهي به تن داشتند براي خدمت و محافظتش با او همراه شدند و محمد بن ابي بكر نيز خود را براي راهنمائي و هدايت ايشان مهيا كرد. آنگاه اميرالمؤمنين (ع) در حالي كه فرزندانش از اولاد فاطمه ي زهرا عليهاالسلام و ديگران اطراف او را احاطه كرده بودند براي توديع و خداحافظي [10] با عايشه حضور يافتند.

ابهت و جلالي كه از علي (ع) و اولادش در آن هنگام ديده شد تا آن روز كسي به خاطر نداشت، با اين وصف



[ صفحه 14]



كوچكترين كلمه اي كه حاكي از ملامت و سرزنش باشد از لبان ايشان شنيده نشد و از پيروزي سخني به ميان نياوردند. عايشه در غم و اندوه فراواني فرورفته بود نه به آن دليل كه پيروز نگرديده بود بلكه، از آن جهت كه در راهي غلط و خطا پيش رفته و در فتنه اي عظيم غوطه ور شده بود؛ تا آنجا كه ديگر راه چاره اي براي خود نمي يافت. با اينكه عايشه زني باهوش بود و به علاوه رسول اكرم (ص) او را از نتيجه اين ماجرا خبر داده بود و همين امر كافي بود كه از عقيده و رأي خود دست بكشد و در اين كار پافشاري ننمايد ليكن او همچنان در اين راه غلط پيش رفته و در حال شك و ترديد باقي بود تا بالاخره، مغلوب گرديد، زيرا ميل داشت كه هر چه اراده مي كند اجرا شود، و روي همين اصل بود كه به خانه ي خويش رفت و همانطور كه رسول خدا (ص) دستور داده بود در آنجا مستقر گرديد، و هر وقت يأس و پشيماني بر او چيره مي شد اشك از چشمانش سرازير مي شد و بالاخره اين حالت غم و اندوه همچنان با او همراه بود تا جائي كه از ناراحتي به تنگ آمده و فريادش به شكوه بلند شد و خود را در رديف كساني



[ صفحه 15]



قرار داد كه به نفس خود ظلم و ستم كرده اند.

عقبة بن صهبان گويد رأي عايشه را درباره ي قول خداوند پرسيدم كه در قرآن كريم مي فرمايد [11] : «بعضي به نفس هاي خود ظلم مي كنند و برخي در امور خود ميانه رو هستند و عده اي همواره به كارهاي خير مي پردازند و در اين امر پيش قدم ديگران هستند».

عايشه گفت: اي فرزند، جاي همه در بهشت است. آنها كه در نيكي و خير سبقت گرفتند كساني هستند كه عصر و زمان رسول خدا (ص) را درك كرده و حضرت به آنها مژده بهشت و سعادت و خير داده است، و اما آنها كه ميانه روي را پيشه ي خود ساخته و زندگاني اقتصادي دارند آنان نيز به دستور او رفتار كرده و از او پيروي مي كنند تا در بهشت به ديدارش نائل آيند.

و اما آنها كه به نفس خود ستم روا مي دارند عاقبت مثل من و تو خواهند بود. پس عقبه گفت كه عايشه خود را در



[ صفحه 16]



رديف ما قرار داد. [12] .

عايشه همچنان به سر مي برد تا اينكه كم كم پايان زندگيش نزديك شد و اجل به سراغش آمد و چون هنگام مرگ از او پرسيدند كه آيا اجازه مي دهد او را نزديك رسول خدا (ص) و يارانش دفن كنند، عايشه آنها را از اين امر بازداشت و سفارش كرد كه جسد او را با برادرانش در بقيع به خاك سپارند و اين موضوع پس از رسول خدا (ص) بدعت و امر تازه اي بود.

در همان وقت كه عايشه در بستر مرگ و در حال احتضار بود ابن عباس براي اينكه از وحشت و اضطراب او بكاهد، بر بالينش حاضر شد و به دلداري او پرداخت و همچنان سخن مي گفت تا اينكه عايشه لب به سخن گشود و گفت: ابن عباس، بس است مرا به حال [13] خود بگذار اي كاش مرا فراموش كرده بودند و يا اصلا قدم در اين اجتماع نمي گذاشتم، عجيب است كه در طايفه اي افرادش اين چنين با هم متحد و چون



[ صفحه 17]



حلقه زنجير با يكديگر متصل و مربوط باشند و علي (ع) را هرگز نصرت و پيروزي مغرور نكند و آداب بزرگي و عظمت را از ياد نبرد، عايشه نيز خطا و اشتباه خود را فراموش نكرد و از غفلتي كه مرتكب شده بود تا آخر عمر در حسرت و ندامت باقي بود.

اما محمد بن ابي بكر براي اجراي اوامر علي (ع) و اطاعت از فرمان او حق برادري را درباره ي خواهر خود آن طور كه شايسته بود به انجام نرسانيد ولي پس از چندي تصميم گرفت كه گذشته را جبران كند و حقوق برادري را بجاي آورد.

قبلا بيان كرديم كه اولاد علي (ع) كه همه از فرزندان فاطمه زهرا (ع) بودند چگونه و با چه طرز جالبي براي توديع با دختر ابي بكر حاضر شدند. اما همين عايشه دختر ابي بكر بود كه در وقت مرگ در جواب اين سؤال كه آيا اجازه مي دهي تو را نزديك قبر رسول خدا (ص) و دوستانش به خاك سپاريم گفت: مرا با برادرانم در بقيع دفن كنيد زيرا من پس از رسول خدا (ص) بدعت كرده و امر تازه اي در



[ صفحه 18]



دين او به وجود آوردم و به كاري دست زدم كه پيغمبر (ص) با آن موافق نبود.

شناخت زندگي، فضيلت ها و عظمت هاي پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام، شناخت اسوه ها، الگوها و چراغ هايي است كه ما را از ظلمت ترديد به روشناي حقيقت و رستگاري مي رساند.

مطالعه ي زندگي اين بزرگان و طرح فضايل و بزرگ منشي هاي آنان از سر عاطفه و احساس نيست، بلكه فرمان پروردگار و فرياد روح انسان است كه به جست وجوي كامل ترين، بهترين و صالح ترين چهره ها بپردازيم و منش، روش و سيرت آنان را مشعل راه زندگي قرار دهيم.

عشق ورزي و ارادت به ساحت انسان هايي كه در دشوارترين و طوفان خيزترين لحظه هاي تاريخ بر ايمان خويش پاي فشردند و صبورانه و عاشقانه رنج ها و سختي ها را به جان خريدند و از درستي و راستي دفاع كردند، گواه سلامت روح و انديشه ي ما و پشتوانه ي حركت ما در نشيب و فراز زندگي است.

چه زيباست كه هر روز، گوشه اي از زندگي اين انسان هاي بزرگ را كه درس آموز و تعالي بخش است بشناسيم و بشناسانيم تا زيستن ما نيز زيباتر، شكوفاتر و بالنده تر شود.

شناخت ائمه ي عزيز و بزرگوار، به ويژه امام زمان بايسته و ضروري است. ما آموخته ايم كه هر كس امام زمان خويش را نشناسد و از دنيا برود در جاهليت مرده است.

كتابي كه مي خوانيد كوششي است در همين جهت. در اين كتاب با زندگي معصوم هشتم «امام جعفر صادق عليه السلام» آشنا مي شويم.

اميدواريم كه همه ي ما جرعه نوش كوثر معرفت و محبت معصومين عليهم السلام باشيم.



[ صفحه 7]

يا اباعبدالله يا جعفر بن محمد ايها الصادق يا ايها العزيز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضاعة مزجاة فتصدق علينا

اي يوسف خاندان نبوت،

اي عزيز ملك رسالت،

اي هشتمين خورشيد فلك عصمت و طهارت،

اي ششمين ماه تابان آسمان ولايت و امامت،

اي گره گشاي مشكلات و رهنماي علوم انسانيت،

كون و مكان از دانش و ورع و صدق و صفاي تو سخن گويند. مغزهاي متفكر جهان از كرانه هاي درياي دانش تو در حيرتند. عمري است در درياي قصور و تقصير مستغرق و پس از اعتراف به ناتواني خود با سرمايه اندكي به محضرت تقرب جسته، اميد است كه اين ناتوان را با الطاف و احسانات بي پايان خود بنوازي.

العبد الطاغي جواد الحسيني المراغي



[ صفحه 12]

بسم الله الرحمن الرحيم

درود بي حد و حصر بر بزرگترين منجي عالم بشريت حضرت ختمي مرتبت محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم و تحيت بي شمار بر روان پاك ائمه ي اطهار و عترت پيغمبر خدا كه معلم و مربي جامعه ي بشر عموما و شيعه اماميه اثني عشريه خصوصا بوده اند.

صلوات زاكيات بر مغز متفكر عالم تشيع كاشف علوم و حقايق حضرت امام جعفر بن محمد الصادق عليهم السلام باد كه بساط علوم اسلامي را پي ريزي كرده و سفره ي دانش و بينش را گسترده و به رايگان در اختيار علاقمندان و دانشجويان و دانش پژوهان جهاني قرار داده است.

شكر و سپاس بر استاد و معلم و مربي بزرگ كه در مكتب جعفري شاگرداني تربيت نموده كه هر يك آنان رهبر و راهنما و مربي و معلم بزرگ علوم و فنون متنوع دانشگاه اسلام شدند رحمت و درود بر روان آنان باد كه ابواب علوم و دانش و بينش را به روي مردم دانش طلب دنيا گشودند و عملا فضلي را با فضيلت به مردم دنيا به رايگان آموختند و از اين راه چون هدف خدا بود طرفي از دنيا نبستند.

هزاران ثواب و جزاي نيك و پاداش خير بر روان پاك معلمين و آموزگاران مكتب جعفري باد كه در هر گوشه اي از دنيا و كرانه اي از زمين بشر را به تمدن علمي و مقام رفيع دانش و بينش و مكارم اخلاقي رسانيدند.

و مخازن علم و منابع بينش و دانش و مفاتيح تحقيق و كاوش را در اختيار علاقمندان قرار دادند.

اگر به ديده ي انصاف فرهنگ و دانش و بينش و مكارم اخلاقي مكتب جعفري يعني علوم علوي و تعليمات اهل بيت را از فرهنگ جامعه كنوني بشر جدا كنيم و دانشگاه قرآن و عترت را از فرهنگ كنار بگذاريم خواهيم ديد كه چيزي اقناع كننده براي رشد عقلي و رقاء و ارتقاء علمي آدميان باقي نخواهد ماند. زيرا اين همه علم بناي آخور است و هر روز با تجارب كاشفين دنيا سبك آن و چهره ي آن و تاكتيك علوم دنيا عوض مي گردد جامعيت علوم اسلامي و لذت و نشاط و فرح و انبساط و رضا و تسليم آدمي برابر منطق مسندل روح بخش علوم انساني در هيچ مكتب و فرهنگي مانند مكتب جعفري وجود ندارد.



[ صفحه 1]



اسلام است كه آنچه بشر نيازمند به آن است تعليم مي دهد و تأمين و تضمين مي كند.

بيست سال از چاپ اول اين كتاب مي گذرد كه هر روز خوانندگان و علاقمندان مطالبه مي نمايند و پاسخ اين است كه تمام شده است، در طول اين مدت زندگاني چهارده معصوم كه به سبك نوي نوشته شده و از كشورهاي ديگر اجازه گرفتند و به زبان فرانسه و انگليسي و هندي ترجمه نموده اند و به سبب مشكلاتي تجديد اين كتاب ميسر نشد.

اخيرا آقاي محمد عالمگير مؤسس نشر محمدي كه از علاقمندان مكتب جعفري مي باشند تقاضاي تجديد چاپ آن را نموده كه با تجديد نظر در اختيار مشاراليه گذاشته شد تا تشنه گان وادي علم و دانش را از سرچشمه علوم جعفري سيراب گردانند.

اين كتاب مشحون پرمحتواي علوم مكتب جعفري است كه فشرده از بيش از سه هزار مجلد كتاب است و بدين صورت تقديم خوانندگان مي گردد.

به همان اندازه كه ابعاد امامت و علم گسترده و بي نهايت است فصول و ابعاد اين كتاب نيز بي نهايت است ولي چون كسي قادر نيست همه ي ابعاد امامت و علم را در صفحات كتاب تجلي دهد زير يك بعد آن حال است نه قال لذا اين كتاب به منزله فهرست و مفتاح سخن از عصر امام جعفرصادق روحي فداه مي باشد كه ما لا يدرك كله لا يترك كله.



آب دريا را اگر نتوان كشيد

پس به قدر تشنگي بايد چشيد



نويسنده براي تشحيذ افكار خوانندگان مكتب جعفري به صورت براعت و استهلال مطالبي كه مي توان از درس و بحث و آموزش امام صادق عليه السلام بهره مند شد با جمال و به طور فهرست بيان نموده و كليد فهم سخن را به دست تواناي خوانندگان عزيز مي دهم شايد به قدرت علمي و كاوش و كوشش خود گنجهاي نهفته فراواني را از بيان امامت كشف نمايند و فرا راه مردم دانش پژوه قرار دهند.

بسم الله الرحمن الرحيم

و كهفي جعفر الصادق علما افوز من الجنان بحليتين

يا اباعبدالله يا جعفر بن محمد ايها الصادق يابن رسول الله (ص) انا توجهنا و استشفعنا و توسلنا بك الي الله و قدمناك بين يدي حاجاتنا يا وجيها عندالله اشفع لنا عندالله

اي ششمين پيشواي ما از روي حقيقت بعظمت علمي و شخصيت روحاني تو متوسل ميشوم باذن پروردگار شفاعت فرما كه بارقه اي از دانش و علوم آسماني شما بر قلبم بتابد و شمعي از دانش غيبي در خانه دلم برافروخته گردد تا اين راه مخوف زندگي را بسلامت بآخر رسانم و در بيابان بي انتهاي اوهام و افكار اين جهان برهبري شما راه مستقيم را طي كرده شاهد مراد را در آغوش گيرم.

آمين يا رب العالمين

اللهم صل علي جعفر بن محمد الصادق خازن العلم الداعي اليك بالحق النور المبين اللهم و كما جعلته معدن كلامك و وحيك و خازن علمك و لسان توحيدك و ولي امرك و مستحفظ دينك فصل عليه افضل ما صليت علي احد من اصفيائك و حججك انك حميد مجيد

پروردگارا درود تو بر روان پاك جعفر بن محمد امام الصادق باد - او گنجور علم تو بود كه مردم را بسوي تو دعوت مي كرد - او نوري آشكار از علم و دانش تو بود.

پروردگارا همانطور كه او را معدن دانش و سخنگوي دين خود قرار دادي تا آنچه وحي بر پيغمبرت كردي بخلق رساند و او را خزينه دار علم و زبان توحيد و متولي امر و حافظ دين خود قرار دادي بپاس اين خدمت تحيت و درود فراوان بر او فرست بهترين درودي كه شايسته بهترين بندگان تست كه تو درخور ستايشي.



[ صفحه 1]

هديه به كتاب بسيار ارجمند زندگاني حضرت امام بحق ناطق امام جعفر صادق عليه السلام

نگارش دانشمند محترم جناب آقاي عمادزاده

بسم الله الرحمن الرحيم



مرا فكري به غير از فكر تو در سر نمي باشد

زبانم جز به ذكر خالق اكبر نمي باشد



به جز ذات خداي لم يزل در عرصه ي گيتي

كسي مالك درين دنياي پنهاور نمي باشد



كليدي از براي افتتاح باب انعامش

ز بسم الله الرحمن الرحيم بهتر نمي باشد



حساب خويش روشن كن درين دنيا كه در عقبي

حساب حمله دار او اسكندر نمي باشد



چو انسان كرد خوبي مي برد پاداش آن خوبي

عمل چون بد بود البته بي كيفر نمي باشد



تعاليم رسولش را ز جان و دل اطاعت كن

كه راه بندگي جز راه پيغمبر نمي باشد



حبيب الله محمد رحمة للعالمين احمد

وصي او كسي جز ساقي كوثر نمي باشد



چو مي خواهي شفيعي را بري در پيشگاه حق

شفيعي بهتر از صديقه ي اطهر نمي باشد



پس از شير خدا حيدر علي بن ابي طالب

كسي جز يازده تن حجت داور نمي باشد



به هر دريا اگر باشد فراوان گوهر غلطان

به بحر رحمتش جز چارده گوهر نمي باشد



بزن بر دامن اين چارده تن چنگ و ز آنان جو

متاعي را كه در عقبي تو را باور نمي باشد



يكي ز آنان به حق ناطق امام جعفر صادق

كه ما را بهتر از او هادي و رهبر نمي باشد



ز درياي علوم و دانش آن حجت بر حق

هزار افسوس دنيا هيچ مستحضر نمي باشد





[ صفحه ج]





كسي را نيست قدرت تا دهد شرح كمالاتش

كمالش را به دنيا اول و آخر نمي باشد



بيان قاصر بود از شرح اوصافش خداوندا

قلم در پيشگاهش از بيان كمتر نمي باشد



چگونه من دهم شرح كمالات امامي را

كه دانشگاه او را در جهان همسر نمي باشد



چه خواهد كرد در روز قيامت آن مسلماني

كه مسلم باشد و در مذهب جعفر نمي باشد



عمادالدين حسين بن عماد اصفهاني را

به جز اين چارده تن در جهان ياور نمي باشد



ثناگستر فراوانند در درگاهشان اما

همانند عمادالدين ثناگستر نمي باشد



ز مطلع تا بدينجا كرده ام عرض ادب اينك

به غير از بيت مقطع مطلب ديگر نمي باشد



سرايد پيروي اين نعمه را از جان و دل گويد

كسي در نوكري همچون علي اكبر نمي باشد



مشهد مقدس - شاعر اهل بيت و سراينده ي اشعار مذهبي - كتاب دسته گل محمدي ليله ي هفدهم ربيع الاول 1383 هجري علي اكبر پيروي

اين چكامه را آقاي علي اكبر پيروي شاعر آل محمد (ص) و صاحب ديوان معروف به دسته گل محمدي (ص) در شب مولود حضرت خاتم النبيين (ص) در حرم مطهر حضرت امام رضا عليه آلاف التحية و الثناء به منظور اهداء به كتاب امام جعفر صادق (ع) سروده و ره آورد سفر آورده اند و آقاي حاتمي از روي علاقه به آل محمد (ص) به خط زيباي خود به يادگار نوشته اند با عرض تشكر و امتنان اميد است صله ي اين شعر ترفيع درجات آخرت آنان باشد.

تهران - عمادزاده



[ صفحه د]

نام پيشواي ششم «جعفر»، كنيه اش «ابو عبدالله»، لقبش «صادق»، پدر ارجمندش امام باقر (ع) و مادرش «ام فروه» مي باشد

او در هفدهم ربيع الاول سال 83 هجري در مدينه چشم به جهان گشود و در سن 65 سالگي در سال 148 هجري ديده از جهان فرو بست و در قبرستان معروف «بقيع» در كنار مرقد پدر بزرگوارش به خاك سپرده شد

بسم الله الرحمن الرحيم

محدث قمي در كتاب سفينه، در لغت: شيع از حضرت محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله روايت مي كند كه فرمود: موقعي كه خداي توانا حضرت ابراهيم خليل عليه السلام را آفريد و ملكوت (يعني وسعت و عظمت و پهناوري) آسمانها را به آن بزرگوار نشان داد و آن حضرت بجانب عرش نگاه كرد و نوري را ديد پرسيد: پروردگارا! اين چه نوري است؟!

خطاب رسيد: يا ابراهيم! اين نور حضرت محمد، صفي من است.

حضرت ابراهيم: بار خدايا! نور ديگري را پهلوي آن نور مي بينم؟

خداي عليم: يا ابراهيم! اين نور علي، ناصر دين من است.

حضرت ابراهيم: پروردگارا! پهلوي نور ايشان نور ديگري نيز مشاهده مي كنم؟



[ صفحه 6]



خداي سبحان: يا ابراهيم! اين نور فاطمه است كه پهلوي پدر و شوهر خود جاي دارد، من دوستان اين فاطمه را از آتش نجات داده ام.

حضرت ابراهيم: بار خدايا! دو نور ديگر را مي بينم كه پهلوي آن سه نور قرار دارند؟

خداي عزيز: يا ابراهيم! ايشان حسن و حسين هستند كه پهلوي پدر و جد و مادر خود جاي گزين شده اند.

حضرت ابراهيم: پروردگارا! تعداد نه نور ديگر مي بينم كه به دور اين پنج نور گرد آمده اند؟

خداي رؤف: يا ابراهيم! اينان امام هائي هستند كه از فرزندان اين پنج نفرند.

حضرت ابراهيم: بار خدايا! ايشان را چگونه مي شود شناخت (و نام مباركشان چيست؟)

خداي عليم: يا ابراهيم! اول ايشان: علي بن الحسين 2- محمد بن علي 3- جعفر بن محمد 4- موسي بن جعفر 5- علي بن موسي 6- محمد بن علي 7- علي بن محمد 8- حسن ابن علي 9- م ح م د بن الحسن القائم المهدي.

حضرت ابراهيم: پروردگارا! من نورهاي زيادي در اطراف ايشان مي بينم كه كسي غير از تو شماره ي آنها را نمي داند؟

خداي تعالي: يا ابراهيم! ايشان شيعيان و دوستان محمد و آل محمدند.

حضرت ابراهيم: بار خدايا! شيعيان ايشان را به چه علامتي مي توان شناخت؟



[ صفحه 7]



خداي عليم:

1- پنجاه و يك ركعت نماز (كه هفده ركعت آن واجب است)

2- بسم الله الرحمن الرحيم را با صداي بلند گفتن.

3- قنوت قبل از ركوع (ركعت دوم)

4- سجده ي شكر (كه طريقه ي آن را در رساله هاي فارسي نوشته اند)

5- انگشتر عقيق بدست راست كردن.

در همين موقع بود كه حضرت ابراهيم از خدا خواست و گفت: پرورگارا! مرا نيز از شيعيان و دوستان محمد و آل محمد قرار بده! خطاب رسيد: من تو را از دوستان و شيعيان ايشان قرار دادم.

آيه ي (81) سوره ي والصافات كه اول آن اين است:

و ان من شيعته لابراهيم

اشاره به همين موضوع است.



[ صفحه 8]

سفرهاي معصومين عليهم السلام از مهم ترين فرازهاي درخشان زندگي وتاريخ اهل بيت عليهم السلام است. اين سفرها در بردارنده ي حوادث تاريخي و معارف الهي مهمي هستند. هجرت پيامبر(ص) و اهل بيت ازمكه به مدينه، حجة الوداع رسول خدا(ص)، غدير خم و سفر تاريخي سيدالشهداء به كربلا از سفرهاي پر بار تاريخ اسلام هستند.

اينك به مناسبت ويژه نامه ميلاد صادق آل محمد(ص)، به بررسي سفرهاي آن حضرت مي پردازيم.

امام صادق(ع) در سال 83 ه. ق. تولد يافت و در سال 114 ه. ق به امامت رسيد و در سال 148 شهيد شد. دوران امامت آن حضرت با دوران ضعف امويان (114- 132 ه. ق.) و با ساليان آغازين حكومت عباسيان (132- 148 ه. ق.) همراه بود.

در عصر امويان، سراسر عمر آن حضرت در مدينه سپري شد. آن حضرت در عهد امامت پدرش همراه وي از طرف هشام بن عبدالملك اموي به شام احضار و از مدينه خارج شد.

سفرهاي امام صادق(ع) در دوره عباسيان آغاز مي گردد كه بيانگراوج تحولات سياسي در اين دوره است.

خلفاي عباسي گر چه با شعار اهل بيت عليهم السلام به قدرت رسيدند و در مقايسه با بني اميه، به اهل بيت عليهم السلام و علويان نزديك تر بودند اما در ظلم بر معصومين عليهم السلام و علويان ازامويان جلوتر و يا همانند آن ها بودند. [1] .

يكي از مهم ترين ظلم ها و آزارهاي خلفاي عباسي كه نسبت به ائمه عليهم السلام روا داشتند اجبار ائمه عليهم السلام به سفر ازمدينه به مراكز حكومت، به منظور اذيت آن ها بود.

سفرهاي اجباري ائمه عليهم السلام از عصر امام صادق(ع) شروع شد و تا شهادت امام عسگري(ع) تداوم يافت و زمينه ساز غيبت امام زمان(ع) گرديد.

امام ششم حضرت جعفر صادق در روز 17 ربيع الاول سال 83 هجري در مدينه متولد شد، و در روز 25 شوال سال 148 هـ . ق در سن 65 سالگي در مدينه به شهادت رسيد، قبر شريفش در قبرستان بقيع كنار قبر امام حسن مجتبي (ع) مي باشد.

دوران امامت او سي و چهار سال (از سال 114 تا 148 هـ . ق) بود، آن حضرت از فرصت جنگ بين بني اميه و بني عباس، كمال استفاده را كرد و حتي حدود چهار هزار شاگرد تربيت نمود و اسلام راستين را از زير پرده هاي حجاب حاكمان ظلم و جور آشكار ساخت.

منصور دوانيقي دومين طاغوت عباسي در 12 ذيحجه سال 136 هـ . ق بر مسند خلافت نشست و در ششم ذيحجه سال 158 هـ . ق از دنيا رفت، بنابراين 22 سال خلافت كرد. [1] سال هاي آخر عصر امامت حضرت صادق (ع) (حدود 12 سال) در عصر خلافت منصور دوانيقي بود، و سرانجام به دستور او مسموم شده و به شهادت رسيد.

منصور جنايتكار، طاغوتي بسيار خونخوار بود، براي حفظ حكومت خود



[ صفحه 83]



مردان و برجستگان بسيار از آل علي (ع) و سادات را كشت، و دستش تا مرفق به خون عزيزان اسلام خواه، آغشته بود. [2] .

منصور چندين بار تصميم گرفت امام صادق (ع) را به قتل رساند، ولي موفق نمي شد تا سرانجام آن حضرت را مسموم نمود، براي توضيح اين مطلب به داستان هاي زير توجه كنيد:

منذ ان وجد الانسان علي هذه الأرض. كان للفضائل شأنا كبيرا في نفوس الناس. و منذ ذلك التاريخ و الفاضل يحتل أرفع المنازل بينهم. و سيبقي الحال هكذا الي أن تقوم الساعة. و سيبقي الفاضل موضع اكبار الناس و اجلالهم حتي و ان كانوا بعداء عن الفضيلة. يدفعهم لاجلاله دافع لا يعرفون كنهه أو تفسير أسبابه.

قد يكون الحب واحدا من دواعي الاكبار. الا أنه لا يمكن أن يكون شرطا لذلك. فكثيرا من المبغضين و الحساد يفعلوا ذلك. دون ارادة منهم أو رغبة في اكرام الفاضل و اعزازه. و انما يدفعهم لذلك دافع غير ارادي قد يكون واحدا من أسبابه شعورهم بالنقص و العجز أمام فضائله.

لا تجد بين الناس من لا يرغب في أن يوصف بالفضل. و ينال من الناس الاكبار. حتي لتجد الكثيرين يتفاضلوا من أجل أن يحسبوا علي الفضلاء. الا أنهم لا يخدعون بذلك غير أنفسهم. لأن الانسان بطبيعة حاله لا يمكنه تغطية خصائصه و اخفائها عن الناس فترة طويلة. اذ سرعان ما تكون فلتات من لسان أو طبع يكشف من خلالها أمره و تبان للآخرين حقيقته. سواء كانت خصائصه بارتفاع أو دنو. و كما قال الشاعر:



[ صفحه 238]



و مهما تكن عن امري ء من خليقة

و ان خالها تخفي علي الناس تعلم



هين علي المري ء أن يبلغ أدني مقاييس الفضل. الا أنه ليس من الهين أو اليسير أن يبلغ أعلي مراتب الفضل. بل و ليس من اليسير أن ينتقل المرء من الدنو الي الرفعة. في حين أن العكس ممكن جدا. فمن كان علي قمة جبل فمن اليسير بلوغ السفح. الا أن من كان في السفح لا يصل القمة الا بجهد جهيد.

و هذا الأمر كان قد حصل بين هاشم و أمية. ثم بين عبدالمطلب و حرب. و كذلك بين أبي طالب و أبي سفيان. و بين علي و معاوية. و بين الحسين و يزيد...

هو صراع بين الفضيلة و الضعة. و بين الخير و الشر. و بين الدين و الدنيا. و بين مكارم الأخلاق و مساوئها. و الصراع بين هذه الخصال و تلك دائم دوام الدنيا.

لم نقل ذلك لموالاتنا لآل البيت النبوي الأطهار و حبنا لهم. و انما هو حقيقة اثبتها التاريخ. بشهادة خصال الأسرتين و خصائصهما. و شتان ما بين خصائص أسرة بني هاشم. و خصائص أسرة بني أمية. فهما علي النقيض منذ الوهلة الأولي لوجود هاذين الأصلين.

ما كان كتاب التاريخ و مدونوه قد قصدوا كشف هذه الحقيقة. الا أنها كانت فلتة من فلتان الألسن و الأقلام فرضت نفسها علي صفحات الكتب لينتصر للحق بها. و يعترف بالفضيلة لأهلها.

كان ميل مدوني التاريخ. و أكثر رواة الحديث. الي جانب. كان للسوء أوضح مثال. و للجهل خير عنوان. و للبعد عن الفضيلة أتم صورة. سواء في الفترة الأموية أو العباسية. و مع ذلك فقد بانت



[ صفحه 239]



الأمور علي مثالها و صورها. و ان كان ما أخفاه التاريخ أعظم دون شك. لأسباب هي عند العقلاء وجيهة. والتي منها ميل مدوني التاريخ للحكام في ذلك الزمان. و هم من كان بأيديهم مقاليد الأمور. و بطشهم بآل البيت النبوي معروف و مشهود به. اضافة الي بذلهم الأموال دون حق شرعي لمن كان يذكر لهم منقبة مصاغة بالحروف و الكلمات و الأشعار لعدم توفر الحقيقة لذلك. و حبذا بالنسبة لبني أمية و بني العباس الحط من قدر آل البيت. اضافة لعدم ذكر مناقبهم و فضائلهم. لكي لا تميل الناس اليهم.

و مضي الزمان بأيامه المؤلمة لآل البيت. و بترفه و لهوه للأسرتين اللتين حكمتا المسلمين ردحا من الزمان الطويل.

و استشهد من استشهد في سبيل الحق و الفضيلة. و مات من مات و لم تمتلي ء عينه مع كل ما اغتصب من حقوق. و ما بذر من أموال في غير استحقاقها و محالها. و حمل الكل زاده. و سيعرضون علي حاكم عادل لا يظلم عنده أحد.

و ان كانت الأيام في يوم ما مظهرة لقصور أولئك الحكام و مبرزة اياها شواخص لا مثيل لها. الا أن ذلك لم يكن قد جعل له الدوام. في حين تجلت أضرحة آل البيت النبوي الأطهار شواهد للبشرية جمعاء مؤكدة أن الفضيلة لا تموت. و لا يمكن للزمان أن ينسي الناس كل من كان خيرا فاضلا. و ستبقي شاخصة تعانق السماء علوا و فخرا باحتوائها أجساد أطهار كانوا للفضيلة رمزا و عنوانا. و للدين علما و برهانا. و للناس حججا من الرحمان.

و ليس بالضرورة أن يكون هذا شأن آل البيت النبوي فحسب. و انما هو شأن كل الخيرين علي وجه الأرض. فرسالة الاسلام لم



[ صفحه 240]



تكن للآل فحسب. و انما هي لعبيد الله جميعا. و من يكن منهم عاملا لله تعالي بكل ما شرع من أحكام فهو فائز لا محالة و لهذا نجد كثيرا من الناس الخيرين كانوا و ما زالوا حتي بعد وفاتهم في القمة و الرفعة و المجد. و بالمقابل تجد الآخرين قد استأنسوا بالضعة و الدنو و الخسة. و صاروا بعد وفاتهم مثلا يضرب في مساوي ء الفعال. و سيي ء الخصال.

و ما نحن في هذا الزمان. لا نجد فرقا عن ما مضي من الأزمنة. فالفاضل موجوده و ضده كذلك. و العمل الخير يبقي خيرا علي الدوام. و العمل السيي ء له أهله و فاعليه. و كما كان في الماضي حيث بخس جزاء الخير من الناس. و كوفي ء الدني ء و الدجال. و ضاعت الحقوق و الخصال الحميدة في زحمة الهوي و الأطماع و التبعية فقد حصل كل ذلك في زماننا هذا كما حصل في الأزمان الماضية. و ضاعت فلسطين... ولكن.

كلا... و ألف كلا... لا تضيع ما دام وراءها مطالب. فان ضيعها أفراد شاؤوا لأنفسهم ان يكونوا في جانب الضد من الخير و الفضيلة. فان ملايين من الخيرين لم تزل تطالب بهذا الحق. و لن تسمح لكل من يفرط به أو يساهم في ذلك. ناهيك عن تضييعه. و سوف تلاحق لعنة التاريخ و الأجيال كل من يفعل ذلك.

الكل يعلم أن أرض فلسطين أرض عربية مسلمة. و لن يغير من هذه الحقيقة استعمار أو عميل. و ان قدر للعرب هنا أو هناك أن يحكموا من قبل حكام نصبهم الاستعمار لينفذوا ما يملي عليهم. و يغيروا من التاريخ و الحقيقة شي ء فهذا لا يعني لدي الجماهير العربية سوي الخيانة و التفريط بحقوق الأمة.



[ صفحه 241]



لقد رفضت الجماهير هذه المآمرة منذ اليوم الأول لتنفيذها. و خرجت الي الشوارع معلنة رفضها مما أجبر الحكومات حينها علي ادعاء الرفض و الاستنكار لتهدئة الشارع العربي. و تزايد رفض الشعب العربي يوما بعد آخر معلنين حربهم علي منفذي فكرة تكوين دولة لليهود علي أرض فلسطين. مما جعل من الحكام حينها الي اختيار أمر من اثنين: أما السقوط و أما حرب اسرائيل. فوجدوا أن في الخيار الثاني امكانية لخداع الشعب و التمويه عليه. فأعلنوا الحرب ضد اسرائيل. و كانت حينها أضعف من أن تصمد أمام المقاتل العربي. و مع ذلك فقد كانت النتيجة لصالح اسرائيل. و لا أحد يعلم كيف حدث ذلك سوي القلة من الناس.

و انتهت الحرب الرسمية الا أن الحرب قائمة في ضمائر العرب النجباء. مما أقلق ذلك الاستعمار و الصهيونية. و تزايد الغضب لدي الشعوب و أخذت الحرب بالاشتعال. فنالت من الحكام هنا و هناك من الأقطار و أطيح ببعض الرؤوس العفنة. و ظهرت قيادات تفاءلت الشعوب خيرا من ظهورها. و كبرت الرغبة في ارجاع الأرض السليبة. و قامت حروب بين العرب و اسرائيل. الا أنها ما كانت تدوم سوي أياما. ثم يحصل وقف لاطلاق النار. و بعده تظهر حكايات هنا و هناك تتحدث عن خيانة حصلت كانت سببا في عدم احراز النصر. ثم يضحي بذنب أو أكثر.

و يغرق الشعب العربي في دوامة الحيرة و الألم. و تشوشت أمام ناظريه صورة الحقيقة فترة من الزمن دامت الي أيامنا هذه. ثم ظهرت له حقائق جديدة كانت من دون تفسير. فقد كان يري كيف كانت الحكومات العربية ترصد المبالغ الضخمة بهدف التسليح و الأعداد لخلق قوة عسكرية متقدمة. تستطيع قتال العدو الصهيوني.



[ صفحه 242]



حتي صار تخصيص هذه المبالغ يشكل عبئا ثقيلا علي بعض الأقطار العربية. و لم يحالف العرب يوما الحظ و يسمعوا من ان هذا القطر أو ذاك قد تهيأ للوقوف أمام العدو و دحره عند حدوث المواجهة. و مع كل ذلك تري الجماهير صابرة محتسبة. و هي بين آمل و مصدق. و بين متحسس بحقيقة مرة.

كان في يوم قد بدي في الأفق أمل كبير. حيث حلت بما يشبه المعجزة حين اتفقت الحكومات العربية علي دخول حرب شاملة ضد اسرائيل تكتسح بها الصهيونية من أرض فلسطين. فتظافرت جهود الخيرين. و مدت الأيدي المخلصة بكل الامكانيات. و صار المتخاذلون حينها في موقف شديد الحرج. اضطرهم الي دخول الحرب. و فجأة. و كما هي العادة في دوامها أياما. و وضعت الحرب أوزارها. و اذا بأراض جديدة قد ضاعت. و حينما يتسائل العربي عن الكيفية التي حصل بها ذلك لم يجد جوابا شافيا. و لا تعليلا يمحو ما كان يجول في خاطره من اشكال.

و لم ييأس الشعب العربي رغم كل الذي حصل. فالقضية أكبر من اليأس و أكبر من كل التضحيات. و تنامت الروح الجهادية لدي الشعوب العربية من مشرق الأرض العربية الي مغربها. و بدأ أمل جديد و كبير رغم ما حصل من خيبة كبيرة في عام سبعة و ستين. ثم صار ذلك الأمل هدفا لا بد من تحقيقه. و وجدت قيادات مخلصة تحدثت عن قضية فلسطين بصدق و ايمان. و مما لا شك فيه أن الكلام حينما يصدر من القلب لا يخاطب الأسماع بقدر ما يخاطب القلوب و العقول و الضمائر. فالتف حولها الأوفياء من الأمة. و تضاعف الاستعداد. و سيطر التحدي علي كل المشاعر. و استهجن الخذلان و الخوار و التآمر. مما دفع ذلك بالفلسطينيين من أن يبدأوا



[ صفحه 243]



المقاومة بالحجارة. ثم بالعمليات الفدائية التي عبرت عن الرفض القاطع لأي تفريط في الأرض. أو تهاون في الحقوق. و لا سيادة لأحد يري غير ذلك. و عمل الاستعمار و الصهيونية عمله فاشتري ذمة هذا أو ذاك... و دارت في الساحة العربية أحاديث. و الناس بين آمل خيرا و يائس.

فكشفت هذه الأحداث عن مخططات جديدة. و ظهرت مطالب تدعو لتحرير فلسطين من النهر الي البحر. فراح المواطن العربي يبحث مع نفسه عن تفسير لهذا المصطلح. و لماذا لم يعد يذكر المطلب المركزي الأول. والذي كان يدعو لتحرير فلسطين. تري أيقصد به تحرين فلسطين من نهر الأردن الي البحر المتوسط؟ فان كان هذا تفسيره فما مصير الجزء الجنوبي من فلسطين؟ أتراهم اهدوه لأمريكا و لاسرائيل ليرضوا بذلك أمريكا و اسرائيل؟ أم تراه مطلبا للاعلام فقط. و هل أصبح ثمن الأرض و الكرامة و العزة و الشموخ بهذا الثمن البخس؟ بعد أن كان لا ثمن له. و ان الحياة بجانبه هينة و رخيصة.

تري هل تورط البعض و ساوموا علي حقوق الأمة. لقاء شي ء هو أثمن عندهم من هذه الحقوق. أم تراهم أخلصوا في تنفيذ ما أمرهم به أسيادهم. فان كان الأمر لا هذا و لا ذاك فما هو التفسير اذا. و ما معني ما يجري من اتفاقيات للسلام؟!

لقد أضحي الأمر محزنا مبكي. هو محزن من جراء مطالبة البعض بتكوين دولة للفلسطينيين في الضفة الغربية. و أظن قولهم تحرير فلسطين من النهر الي البحر يعني عندهم ذلك. و كأن فلسطين لم تكن تعني كل أرض فلسطين. و هو مبكي بألم من جراء استهانتهم



[ صفحه 244]



بقضايا الأمة و مقدراتها. و كذلك استهانتهم بمشاعر جماهير الأمة. أي أبناء للأمة هؤلاء الذين يحاولون تضييع الحق؟ و هم فوق كل ذلك يريدون الاعتراف باسرائيل من خلال نسيانهم أجزاء من فلسطين. و أعني به ما كانت اسرائيل محتلة له قبل سبعة و ستين. و كأن قتالهم في سبع و ستين ما كان علي ما أحتل من أراضي و ما سلب من حقوق. و انما كان من أجل استرجاع ما سوف يحتل بعد هذه الحرب. نعم ما سوف يحتل من الأراضي!!

أي استهانة بالعرب هذه؟ و أي استهانة بالشهداء الذين بذلوا أنفسهم من أجل تحرير الأرض. كل الأرض الفلسطينية؟ و أي انتماء للعروبة يحملون في دمهم؟ و أي قادة للعرب هم؟

كانوا يدعون قبل خرسهم هذا أن وراء اسرائيل دولا استعمارية مستعدة لتجنيد كل طاقاتها من أجل حماية اسرائيل. و ان الحرب ضد اسرائيل يعني الحرب ضد هذه الدول. و لو سلمنا أن ذلك حاصل فعلا. فما بالنا لا نجند نحن كل طاقاتنا و امكانياتنا ضدهم ما دامت القناعة حاصلة بكونهم أعداء للأمة. و لماذا نتعامل مع هذا العدو و كأنه صديق. أنسينا حقيقة كان التاريخ في أثبتها ألا و هي: صديق عدوي عدوي. أيريدون بصداقتهم لكل أعداء الأمة أن يؤكدوا عداءهم للأمة. أليس هذا هو عين ما يستنتج من فعالهم؟ فان كان الأمر غير ذلك فما تفسير علاقاتهم دبلماسيا مع اسرائيل. و ما تفسير التعاون التجاري و الاقتصادي مع كيان عنصري غاصب زرعه الاستعمار في قلب الوطن العربي. و علي أرض عربية هجر منها أهلها؟ ثم ما تفسير المعاملة السيئة للجماهير الغاضبة علي ما كان من الصهاينة من معاملة وحشية متخلفة للمدنيين الفلسطينيين و القيادة الفلسطينية. تري أنفسره بالرضا عن الصهاينة علي فعلهم و ارهابيتهم؟ أم ماذا؟؟



[ صفحه 245]



لقد سأم العرب كل هذه الازدواجية من كثير من القياديين. عرب مع العرب. و منفذين لمخططات الاستعمار و الصهيونية في عين الوقت. ما عادت الشعارات مجدية ان لم يرافقها عمل صادق. أكثر من خمسين عاما مضت و الشعارات لم تفعل شيئا. و لو كان يرافق ذلك فعل عربي أصيل لانتهت المأساة. و لكان الحال غير هذا الحال. و الأمل كل الأمل بالفكر الجديد الذي جعل من الانتفاضة الفلسطينية هي الخلاص و هي الحل الأمثل الذي يعيد الحق الي نصابه. و يرغم كل أعداء الأمة الي الاعتراف بكل مطالب الجماهير العربية العادلة.

كان محمد في كل ما كان يفكر فيه جادا و متألما و متفاعلا. و هكذا هو حالة عند التفكير بكل حق عربي مغتصب. و بينما هو كذلك اذ قال له ابنه الأكبر: انظر يا أبي ما عرض في التلفزيون. هذا مخيم جنين قد حوله الصهاينة الي انقاض. و تحت هذه الأنقاض الكثير من الضحايا من أهل فلسطين.

حول محمد ببصره ناحية التلفاز. و حينما شاهد المدينة و هي قد تحولت الي أنقاض قال: الله أكبر. كل هذا يحدث و ما من سامع أو مجيب؟ ثم ردد بيتا من الشعر يقول:



لقد أسمعت لو ناديت حيا

ولكن لا حياة لمن تنادي



فقال الابن الأكبر: من تعني يا أبي؟

فقال الأب: أعني الذين ابتلانا بهم القدر فكانوا عونا للصهيونية علي تحقيق أهدافها.

فقال الابن الأكبر: أتعني الذين لم يحركوا ساكنا لحد الآن؟

فقال الأب: و أي بلاء هو أكبر من هذا يا ولدي. و هل نأمل



[ صفحه 246]



بمن وضع يده بيد عدو الأمة أن يفعل ما فيه صالح الأمة؟ هذا لا يكون أبدا. أما اذا حصل فهو قول دون فعل كما عودونا في الماضي.

الابن الأكبر: أري أن الاستعمار ما زال يتحكم بمقاديرنا كما كان الحال في السابق؟

فقال الأب: نعم يا ولدي. فالاستعمار كالأخطبوط تمتد أذرعه هنا و هناك. و حينما تقطع ذراع فهناك غيرها عاملة. و لا ينتهي الا أن تقطع أذرعه جميعا. و تطهر الأرض العربية منه و من مخططاته التي تبحث عن الخيرات لتنهبها. و كما تعلم. فالأرض العربية قد خصها الله تعالي بكثير من الخيرات الوفيرة.

الابن الأكبر: حدثنا يا أبي عن الكيفية التي دخل الاستعمار بها أرضنا العربية.

الأب: بالتأكيد يا ولدي. سأحدثكم عن ذلك. و سيكون لنا حديثا خاصا بذلك. ولكن ليس اليوم.

الابن الأكبر: و ماذا ستحدثنا اليوم يا أبي؟

الأب: سنبدأ الحديث عن الامام جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليه السلام. كما وعدتكم. و سيكون حديثنا هذا اليوم عن ولادته و نسبه و دلائل امامته.

فقال الابن الأكبر: كما تشاء يا أبي.



[ صفحه 247]

بسم الله الرحمن الرحيم

يتناول سيرة سادس أئمة أهل البيت الامام أبي عبدالله جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن أميرالمؤمنين عليهم السلام معجزة الدنيا الخالدة، و مفخرة الانسانية الباقية علي مر العصور، و عبر الأجيال و الدهور، لم يشهد العالم له نظيرا، و لم تسمع الدنيا بمثله، جمع الفضائل كلها، و حاز المكارم جميعها، و سبق الدنيا بعلومه و معارفه.

و كيف الحديث عن الامام الصادق عليه السلام، أعن علمه، فهو الذي ملأ الدنيا علمه و فقهه - كما يقول الجاحظ - أم عن مدرسته التي لم يشهد التاريخ في عصوره و أجياله لها مثيلا؟ و ناهيك بمدرسة يربو طلابها علي أربعة آلاف يدرس



[ صفحه 8]



فيها الفقه [1] ، و الحديث [2] ، و التفسير [3] ، و الأخلاق [4] و الفلسفة [5] ، و الفلك [6] ، و الطب [7] ، والكيمياء [8] ، الي غيرها من العلوم و الفنون .

و ليست جوانب حياته الأخري عليه السلام بأقل منها في حقل العلم، فمن خصائص أهل البيت عليهم الصلاة و السلام اتساع أفقهم، و بعد شأوهم في جميع مجالات الحياة، بينما نجد غيرهم اذا اختص في شي ء فشل في غيره، فالعالم - من غيرهم - بعيد عن الشجاعة، و الشجاع - من غيرهم - بعيد عن الزهادة، أما هم عليهم السلام فقد جمعوا الفضائل والمكارم، و سبقوا الناس الي كل منقبة حسنة، و خصلة خيرة،



[ صفحه 9]



فهم عليهم السلام أحسن الناس سيرة، و أوسعهم أخلاقا، و أكثرهم عبادة، و أعظمهم حلما و أزكاهم عملا، و ابذلهم مالا فهم أكثر أهل الدنيا مناقب، و أجمعهم سوابق.

و في هذه الصفحات اشارة لبعض سيرته و سجاياه، و ذكر القليل من كلامه و مواعظه، ثم الفصل الأخير من الكتاب عرض لكلمات العلماء و العظماء، و كلها اشادة بفضله و اكبار لمقامه الكريم، و تعريف بمكانته السامية في النفوس، و لعمري أن حياة الامام الصادق عليه السلام تستصرخ الأمة الاسلامية للسير علي هداها، و الاقتفاء لأثرها.

(قل هذه سبيلي أدعوا الي الله علي بصيرة أنا و من اتبعني و سبحن الله و ما أنا من المشركين) [9] .



[ صفحه 10]

اسم : جعفر

لقبها : صادق- مصدق - محقق - كاشف الحقايق - فاضل - طاهر - قائم - منجي - صابر

كنيه : ابوعبدالله - ابواسماعيل - ابوموسي

نام پدر : حضرت امام محمد باقر ( عليه السلام )

نام مادر : فاطمه ( ام فروه ) دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر

زمان تولد : هفدهم ربيع الاول سال 83 هجري

در روز جمعه يا دوشنبه ( بنا بر اختلاف ) در هنگام طلوع فجر مصادف با ميلاد حضرت رسول . بعضي ولادت ايشان را روز سه شنبه هفتم رمضان و سال ولادت ايشان را نيز برخي سال 80 هجري ذكر كرده اند .

محل تولد : مدينه منوره

عمر شريفش : 65 سال

مدت امامت : 34 سال

زمان رحلت ( شهادت ) : 25 شوال سال 148 هجري درباره زمان شهادت نيز گروهي ماه شوال و دسته اي ديگر 25 رجب را بيان كردند .

قاتل : منصور دوانيقي بوسيله زهر

محل دفن : قبرستان بقيع

زنان معروف حضرت : حميده دختر صاعد مغربي ، فاطمه دختر حسين بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب( عليهم السلام )

فرزندان پسر : موسي ( عليه السلام ) - اسماعيل - عبدالله - افطح - اسحاق - محمد - عباس - علي

فرزندان دختر : ام فروه - فاطمه - اسما كه اسماعيل ، عبدالله وام فروه مادرشان فاطمه دختر حسين بن علي بن حسين ( عليهما السلام )( نوه امام سجاد ) است . وامام موسي كاظم (عليه السلام) ، اسحاق و محمد كه مادرشان حميده خاتون مي باشد . وعباس ، علي ، اسماء و فاطمه كه هر يك از مادري به دنيا آمده اند .

نقش روي انگشتر حضرت : ما شاء الله لا قوة إلا بالله ، أستغفرالله .

اصحاب معروف امام صادق (عليه السلام) : ابان بن تغلب - اسحاق بن عمار- بريد - صفوان بن مهران - ابوحمزه ثمالي – حرير بن عبدالله سجستاني زراره بن اعين شيباني - عبدالله بن ابي يعفور-عمران بن عبدالله اشعري قمي .

روز زيارت ايشان : روزهاي سه شنبه مي باشد .

رخسار حضرت : بيشتر شمايل آن حضرت مثل پدرشان امام باقر (عليه السلام) بود . جز آنكه كمي لاغرتر و بلند تر بودند .

مردي ميانه بالا ، سفيد روي ، پيچيده موي و پيوسته صورتشان چون آفتاب مي درخشيد . در جواني موهاي سرشان سياه و در پيري سفيدي موي سرشان بر وقار و هيبتشان افزوده بود . بيني اش كشيده و وسط آن اندكي برآمده بود وبر گونه راستش خال سياه رنگي داشت .

ريش مبارك آن جناب نه زياد پرپشت و نه زياد كم پشت بود . دندانهايش درشت و سفيد بود وميان دو دندان

پيشين آن گرامي فاصله وجود داشت . بسيار لبخند مي زد و چون نام پيامبر برده مي شد رنگ از رخسارش تغيير مي كرد .

نام: جعفر

نام پدر: امام باقر (عليه السلام)

نام مادر: ام فروه (عليها السلام)

كنيه: ابوعبدالله

القاب: صادق، صابر، فاضل و طاهر

تاريخ و محل ولادت: هفدهم ربيع الاول، سال (83 هـ ق)، مدينه منوره

تاريخ و محل شهادت: پانزدهم شوال، سال (148 هـ ق)، مدينه منوره

تولد، وفات، طول عمر و مدفن ابوعبدالله جعفر صادق ابن محمد باقر بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب
امام جعفر صادق (ع) در پگاه روز جمعه يا دوشنبه هفدهم ربيع الاول و يا غره رجب سال 80 هجري، معروف به سال قحطي، در مدينه ديده به جهان گشود. اما بنا به گفته شيخ مفيد و كليني و شهيد، ولادت آن حضرت در سال 83 هجري اتفاق افتاده است. لكن ابن طلحه روايت نخست را صحيح تر مي داند و ابن خشاب نيز در اين باره گويد: چنان كه ذراع براي ما نقل كرده، روايت نخست، سال 80 هجري، صحيح است.

وفات آن امام (ع) در دوشنبه روزي از ماه شوال و بنا به نوشته مؤلف جنات الخلود در 25 شوال و به روايتي نيمه ي ماه رجب سال 148 هجري روي داده است. با اين حساب مي توان عمر آن حضرت را 68 يا 65 سال گفت كه از اين مقدار 12 سال و چند روزي و يا 15 سال با جدش امام زين العابدين (ع) معاصر بوده و 19 سال با پدرش و 34 سال پس از پدرش زيسته است كه همين مدت، دوران خلافت و امامت آن حضرت به شمار مي آيد و نيز بقيه مدتي است كه سلطنت هشام بن عبدالملك، و خلافت وليد بن يزيد بن عبدالملك و يزيد بن وليد عبدالملك، ملقب به ناقص، ابراهيم بن وليد و مروان بن محمد ادامه داشته است. وفات امام صادق (ع) پس از گذشت ده سال از خلافت منصور عباسي روي داد و پس از مرگ در آرامگاه بقيع، در جوار پدرش امام باقر و جدش امام زين العابدين و عموي بزرگوارش امام حسن بن علي عليهم السلام به خاك سپرده شد.

امام صادق (ع) در سفارش هاي خود به عبدالله بن جندب پس از هشدار شيعيان به دام هاي شيطان، ويژگي هاي برجسته دوستان حقيقي خود را بر مي شمرد و سپس خصلت هاي ديگر شيعيان را بيان مي كند.

روزي كه رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن وعترت) را به مردم معرفي كرد و براي نجات از گمراهي، تمسك به «ثقلين » را توصيه فرمود، اهل بيت خويش را نيز به عنوان قرآن شناسان خبير معرفي كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرند و شاگردي عترت را با افتخار بپذيرند.



صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهره گيري ازآن و جايگاه كلام الهي، سخنان بسياري دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخي از محورهاي تعاليم و توصيه هاي حضرتش اشاره مي كنيم، باشد كه جامعه قرآني و ولايي ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآني، جان عطشناك خويش را سيراب سازد.



1- قرآن، تجلي گاه خدا



كلام الهي، جلوه اي از قدرت و علم و حكمت خداست و آيات قرآن،هريك نشانه اي از عظمت الهي است. امام صادق(ع) در زمينه جلوه گاه بودن قرآن براي ذات مقدس خدا البته براي چشم هاي بيدار و دلهاي آگاه مي فرمايد:



"لقد تجلي الله لخلقه في كلامه و لكنهم لايبصرون"(1)



خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلي كرده است، ولي آنان خدا را نمي بينند.



2- گنجينه كامل



معارف قرآن بي پايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شي ء)است، بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتي براي آگاهي از سرگذشت پيشينيان و سرنوشت آيندگان و دانشهاي آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست و به كمك اهل بيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهره گرفت. امام صادق(ع) مي فرمايد:



«خداوند بي همتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيش از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است...»(2)



و در سخن ديگري به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشاره مي فرمايد:



"ان الله انزل في القرآن تبيان كل شي ء، حتي و الله ما ترك شيئا يحتاج العباد اليه الا بينه للناس..." (3)



خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ چيزي را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براي مردم بيان فرموده است.



3- عهدنامه الهي



قرآن، عهدي استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متن اين عهدنامه را بيان مي كند. در عهد نامه بايد نگريست، به آن بايد پاي بند بود، مفاد آن را نبايد زير پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشي از آن در هرروز، چنين مي فرمايد:



«القرآن عهدالله الي خلقه، فقد ينبغي للمرء المسلم ان ينظر في عهده و ان يقراء منه في كل يوم خمسين آيه. » (4)



قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسان مسلمان در اين عهدنامه الهي بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند.



روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براي يادآوري از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختن احكام الهي و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق(ع) وقتي مي خواست قرآن تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست خويش مي گرفت، دعايي مي خواند كه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:



«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اين كتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرت آموزي. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اين كتاب، پند مي گيرند و از نافرماني ات پرهيز مي كنند. وقتي كتاب تورا مي خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالي از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاي دين تو را بگيرم و عمل كنم و نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بي ثمرمساز.» (5)



4-آينه عبرت



درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامي از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروي از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبياء و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهي گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولي سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.



امام صادق(ع) مي فرمايد:



«عليكم بالقرآن! فما و جدتم آيه نجا بها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.» (6)



برشما باد قرآن! هر آيه اي را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به محتواي آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه را ديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت) بپرهيزيد.



اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوه اي است كه درعمل فردي و اجتماعي مسلمانان اثر مي گذارد و قرآن هدايتگر قاري مي شود.



5- احكام جاودانه



دين خدا و آيات قرآن، حاوي يك سلسله احكام الهي است كه تا دامنه قيامت استمرار مي يابد. آنچه كه حلال الهي و حرام الهي است، مشمول مرور زمان نمي شود و حكم خدا در اثر «جو» يا«شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن » عوض نمي گردد. امام صادق(ع) در تشريح بعثت هاي سلسله نوراني انبيا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) مي رسد و مي فرمايد: «تا آن كه محمد(ص) آمد و قرآن و شريعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قيامت حلال است و حرام آن تا روز قيامت حرام مي باشد.»( 7)



و در سخني ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمان ها، همچون جريان شب و روز و ماه و خورشيد مي داند. با بيان امام صادق(ع) راه برانديشه كساني كه احكام خدا را مقطعي و دوره اي مي دانند و عصر حاضر را براي اجراي احكام قرآن مناسب نمي دانند و قوانين وحي را براي تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنوني كافي نمي بينند، بسته مي شود.



6- هميشه زنده و شاداب



غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدي است، خود اين كتاب ژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمي شود و پيوسته معارف آن براي همه اقشار در همه زمانها درخشندگي و آموزندگي دارد.



امام صادق(ع) در حديثي به رمز و راز اين جاودانگي و طراوت هميشگي در كلام خدا اشاره دارد. مردي از آن حضرت مي پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسي، تازه تر و شاداب تر مي شود و هرگز كهنه نمي شود.؟



امام صادق(ع) در پاسخ مي فرمايد:



«لان الله تبارك و تعالي لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو في كل زمان جديد و عند كل قوم غض الي يوم القيامه.» (8)



براي اين كه خداي متعال آن را براي زماني خاص يا مردمي خاص قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومي شاداب است تا روز قيامت.



طراوت و تازگي قرآن براي همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه جاويد پيامبر(ص) و كلام الهي است و در هر عصري پاسخگوي نيازهاي فكري، هدايتي و اجتماعي مردم است.



7- حفظ، آموزش و عمل



گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولي تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمي شود. حفظ كردن بايد همراه با عمل باشد و ياد دادن و ياد گرفتن به قصد اجراي فرموده هاي خداي متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:



«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الكرام البرره. » (9)



كسي كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيران والامقام و نيكوكار الهي (فرشتگان مقرب) خواهد بود.



ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مي فرمايد:



«ينبغي للمؤمن ان لايموت حتي يتعلم القرآن او يكون في تعلمه .» (10)



سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يا در حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد.



با اين حال، پاي بندي به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام صادق(ع) چنين بيان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتك حروفه في اضاعه حدوده .» (11)



بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتي.



بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مي پردازند و در وراي جلوه هاي ظاهري قرآني، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخورد تشريفاتي و مراسمي و شكلي با قرآن، در شان كلام الهي و منشورآسماني نيست.



8-ادب و آداب تلاوت



خواندن قرآن نيز آدابي دارد، هم آداب ظاهري همچون مسواك، وضو، ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطني و حالت هاي روحي و توجه قلبي و عنايت به كلام خداو پيداكردن حالت خشوع و تذكر و تاثير پذيري ازتلاوت، اين نكات در كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخي از اين رهنمودها اشاره مي شود:



امام صادق(ع) مي فرمايد:



هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مي شود، برتولازم است گوش بدهي و سكوت وتوجه داشته باشي:



«اذا قري ء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع. » (12)



اين همان نكته قرآني است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است: « و اذا قري ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»



و در سخن ديگري به نقل ازحضرت رسول(ص) مي فرمايد كه: «راه قرآن » را نظيف و پاكيزه كنيد. مي پرسند: راه قرآن چيست؟



مي فرمايد: دهان مي پرسند: چگونه؟ مي فرمايد: با مسواك. (13)



در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:



كسي كه قرآن بخواند، ولي قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاي خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت را چگونه مي خواني و با منشور خويش چه برخوردي داري و اوامر ونواهي آن را چگونه پاسخ مي دهي و حدود و تكاليف آن را چگونه امتثال و فرمان برداري مي كني؟! در آيه هاي وعد و وعيد، درنگ كن، در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!... (14)



تلاوت با حزن و حالتي اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحي قاري از آيات كلام خداست، ادب ديگري از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:



«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن .» (15)



قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.



9- جوانان و قرآن



انس با قرآن، دلهاي جوانان را روشن و زندگيهاشان را با صفا مي كند و عامل جذب آنان به پاكي و راه خدا مي شود.



امام صادق(ع) مي فرمايد: هرجوان مومني كه قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مي آميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مي سازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:



«من قرئي القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يوم القيامه.» (16)



بخصوص، خانه هايي كه نواي خوش قرآن از حنجره هاي داوودي از آن ها به گوش مي رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم كتاب خدايي اند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپري مي كنند، مشمول رحمت خدا و هدايت قرآني مي شوند. اين گونه خانه هاي نوراني از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مي فرمايد:



خانه اي كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مي كند، براي اهل آسمان نوراني ديده مي شود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره درخشان را مي بينند. (17)



10- نكته هاي ديگر



همچنان كه ياد شد، در درياي كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاي فراواني وجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طول مي انجامد. عصاره و خلاصه اي از آن مضامين را كه در برخي روايات ديگر آمده است، تقديم مي كنيم.



امام صادق(ع)، قرآن را داراي آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مي داند و بهره گيري از قرآن را براي كساني روا مي شمرد كه به اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مي شوند و گمراه مي كنند. وي براي فراگيري هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان مي كند و مي فرمايد: قرآني كه خوانده نمي شود و غبار بر آن مي نشيند، روز قيامت به درگاه خدا شكايت مي كند. تلاوت راستين را آن مي داند كه قرآن خوانان، وقتي به آيات بهشت و جهنم مي رسند، مي ايستند و تامل مي كنند. اهل بيت عليهم السلام را وارثان كتاب خدا و برگزيدگان خلق مي شمرد و از اين خاندان به عنوان وجه الله،آيات، بينات و حدودالله ياد مي كند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسماني معرفي مي كند و قرآن را «ثقل اكبر» مي نامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكي و حيات بخش قلب بينا و گشاينده چشم و دل مي شمارد. از ديدگاه آن حضرت، قرآن «معيار» و ملاك درستي و حقانيت هر حرف و حديث است و مي فرمايد:



هر چه كه از ما براي شما نقل مي شود، در صورتي كه مخالف با قرآن باشد ما نگفته ايم و شما نپذيريد. امام اهل بيت پيامبر(ص) را خزانه داران علم الهي و بازگوكنندكان وحي خدا مي داند و از تفسير به راي نهي مي كند و از آن قاري كه به خاطر خود نمايي يا كسب درآمد، به قرائت مي پردازد، نكوهش مي كند.



اميد است كه در سايه رهنمودهاي حضرت صادق عليه السلام، با چشمه وحي الهي آشناتر شويم و «قرآني » بينديشيم و «قرآني » زندگي كنيم.

چون امام صادق (ع) به شهادت رسيد و به سوي قبرستان بقيع برده شد، ابو هريره عجلي اين ابيات را سرود:



اقول و قدر احوا به يحملونه علي كاهل من حامليه و عاتق



(مي گويم و حال آنكه او را مي بردند بر دوشهاي كساني كه او را گرفته بودند.)



ا تدرون ماذا تحملون الي الثري! ثبيرا ثوي من راس علياء شاهق



(آيا مي دانيد چه چيزي را به سوي خاك مي بريد!)



غداة حثا الحاثون فوق ضريحه ترابا و اولي كان فوق المفارق



(صبحگاهي خاك پاشندگان بر بالاي ضريحش خاك ريزند حالي كه و بهتر آن است كه خاك بر سر ريزند.)



شيخ كليني و ديگران از ابو ايوب جوزي نقل مي كنند كه گفت: ابو جعفر منصور شبانه به سراغ من فرستاد. پس نزد او رفتم. منصور بر صندلي نشسته و روبه رويش شمعي قرار داشت و در دستش نامه اي بود. چون به او سلام گفتم نامه را به سويم افكند در حالي كه مي گريست گفت: اين نامه محمد بن سليمان، والي مدينه، است كه در آن ما را خبر داده كه جعفر بن محمد به درود حيات گفته است. آنگاه سه مرتبه گفت: «انا لله و انا اليه راجعون ». ديگر مانند جعفر كجاست؟آنگاه به من گفت: بنويس. من در جاي كتابت نشستم منصور گفت: بنويس اگر جعفر به كسي بعد از خود وصيت كرد او را پيش آر و گردنش را به شمشير بزن. در پاسخ او نوشتند: جعفر بن محمد به پنج نفر وصيت كرده است: ابو جعفر منصور، محمد بن سليمان، عبد الله و موسي از فرزندانش و حميدة. منصور با ديدن نام اين افراد گفت: هيچ راهي براي كشتن اينها وجود ندارد.



ابن شهر آشوب در مناقب از داود بن كثير رقي، نقل كرده است كه گفت: يكي از اعراب نزد ابو حمزه ثمالي آمد. ابو حمزه از او پرسيد: چه خبري دارد؟گفت: جعفر صادق (ع) از دنيا رفت. ابو حمزه فرياد بلندي كشيد و بي هوش افتاد. چون به حال آمد پرسيد: آيا به كسي وصيت كرده است؟پاسخ داد: آري به عبد الله و موسي، فرزندانش، و به ابو جعفر منصور وصيت كرده است. پس ابو حمزه خنديد و گفت: سپاس خدايي را كه ما را به هدايت رهنمون شد و بيان كرد براي ما از كبير و راهنمايي كرد ما را بر صغير و امري عظيم را پوشيده داشت. چون از منظور وي پرسش كردند گفت: مقصود بيان كرد عيوب كبير (بزرگ) را و بر صغير (كوچك) دلالت كرد و صغير (موسي) را به اوصيا اضافه كرد و او را از جمله آنان دانست و امر امامت را با وصيت به منصور نهان داشت براي آنكه اگر منصور از وصي پرسش كند به او گفته مي شود وصي امام، تو هستي. عبد الله، اگر چه بزرگ ترين فرزند امام صادق (ع) بود، اما عيبي جسماني داشت او افطح بود حال آنكه امام نبايد نقصي و عيبي داشته باشد. معذلك وي نسبت به احكام دين هم آگاهي نداشت.



مسعودي در مروج الذهب نويسد: در سال 148 هجري ده سال از خلافت منصور گذشته بود كه ابو عبد الله جعفر بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب وفات يافت وي در قبرستان بقيع و در كنار پدر و جدش به خاك سپرده شد. به هنگام وفات 65 سال داشت و گفته شده كه او را مسموم كرده بودند. در اين قسمت از بقيع بر قبور آنان سنگ مرمري است كه بر روي آن نوشته شده:



«بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله مبيد الامم و محيي الرمم هذا قبر فاطمه بنت رسول الله (ص) و سيدة نساء العالمين و قبر الحسن بن علي بن ابي طالب و علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب و محمد بن علي و جعفر بن محمد عليهم السلام ».



در تذكرة الخواص حكايت نوشته روي اين مرمر از واقدي نقل شده است.

عصر امام صادق(ع)، يكي از دورانهاي پرشكوه و طلايي در تاريخ تشيع است. در اين عصر، تشيع گسترش چشمگيري نمود و بر تعدد شيعيان افزوده گشت و در اثر آزادي نسبي روابط شيعيان با امام صادق(ع)، آن حضرت توانست فقه و كلام شيعه را توسعه دهد و اصول ومباني آن را روشن كند. نقش آن حضرت در معرفي مباني شيعه به حدي بود كه مذهب شيعه به نام آن جناب و «مذهب جعفري » شهرت يافت.

بعد از رحلت رسول اكرم(ص)، ديگران در جايگاه آن حضرت نشستند وعلي(ع) در حاشيه ماند. با اين حال تعداد زيادي از بزرگان صحابه تنها آن جناب را امام بر حق مي دانستند; حذيفه بن يمان مي گفت:

«هر كس كه طالب ديدار اميرالمؤمنين برحق است، علي را ملاقات نمايد.» [1] .

عبدالله بن مسعود مي گفت: «در قرآن خلفا چهار تن هستند: آدم،هارون، داوود و علي عليهم السلام» [2] .

اين بزرگان كاملاً با امامشان در ارتباط بودند ولي تشكل جداگانه اي از ساير مسلمانان نداشتند. اما بعد از قتل عثمان وآغاز خلافت علي(ع) همان طور كه طرفداران بني اميه شكل حزبي به خود گرفتند و عثمانيان ناميده شدند، شيعيان نيز صف خويش را ازديگران جدا نمودند و آزادانه تشيع خود را اعلام كردند. ولي اين وضع ديري نپاييد و با حكميت بني اميه، شيعه گري جرمي سنگين به شمار آمد; معاويه طي بخشنامه اي به عمال و فرماندارانش در سراسر كشور نوشت: «اگر دو نفر شهادت دادند كه شخصي از دوستداران علي و خاندان او است، اسمش را از دفتر بيت المال حذف كنيد و حقوق ومقرري او را قطع نماييد.» [3] و با وجود حكمراني سفاكاني چون: زياد،ابن زياد و حجاج بن يوسف، ارتباط شيعيان با رهبرانشان به نهايت درجه كاهش يافته بود. لذا اخباري بدين مضمون به چشم مي خورد كه بعد از شهادت امام حسين(ع) تنها چهار تن در كنار امام سجاد(ع) ماندند. [4] و شخصي چون سعيد بن جبير به جرم رابطه داشتن با امام زين العابدين(ع) بالاي دار مي رود. [5] تا اين كه با پايان يافتن قرن اول هجري و شروع دعوت عباسيان و قيامهاي طالبيان، وضع عوض مي شود و توجه بني اميه به جاي ديگرمعطوف مي گردد و شيعيان نفس راحتي مي كشند و توان اين را مي يابند كه با امامانشان رابطه برقرار نمايند كه اين مطلب درعصر امام صادق(ع) به اوج خود رسيد.

نقطه عطف زندگي امام صادق (ع)، مقام شامخ و جايگاه رفيع علمي وي مي باشد و آن حضرت بيشتر با اين ويژگي شناخته مي شود. تأثيرگذاري وي در فقه و معارف شيعي به گونه اي است كه مذهب شيعيان دوازده امامي به «مذهب جعفري» معروف شده است.

يكي از ابعاد علمي امام صادق (ع)، در برخورد با غلوّ و غاليان ظهور مي كند. وي همواره مي كوشيد از راه هاي گوناگون با انحرافات فكري و كژ روي هاي عقيدتي مبارزه كند. از اين رو مبارزه علمي با غلوّ و غاليان، فصل مهمي از زندگي وي را تشكيل مي دهد. به دليل اهميت اين موضوع كه امروزه نيز يكي از مشكلات و آسيب هاي جدّي جامعه ماست، اين بعد علمي امام را مد نظر قرار داده ايم و اميدواريم كه پژوهشگران ارجمند زواياي ديگري از بعد علمي آن بزرگوار را بشكافند و بنمايانند.

تبليغ افكار، عقايد و روشهاي مختلف آن، شيوه اي مرسوم و عقلايي است كه همواره مورد استفاده تمامي مذاهب و مكاتب مادي يا معنوي بوده است.

رسالت بزرگ پيام آوران خدا «ابلاغ» پيام سعادت بخش الهي به انسان ها بوده است. آنان در اين راه هر نوع سختي را تحمل كردند تا با رساترين صدا، فطرت هاي خداجو را بيدار نمايند.

در اديان الهي و مكاتبي كه انبيا ارائه داده اند، تبليغ از ويژگيهاي مشتركي برخوردار است. در اديان آسماني علاوه بر اينكه پيامبران خود بنيانگذار تبليغ و هدايت كننده ي آن بودند، همه ي آنها از يك مبدأ مشترك مأمور ابلاغ رسالت خود بوده و از جهت هدف نيز دچار تشتت نبوده اند؛ يعني همه ي انبيا از آغاز تا پايان پيدايش اديان الهي به دنبال هدايت بشر از ضلالت و جهل به سوي عبوديت خداي سبحان، برقراري عدالت، اصلاح فسادها و رفع ظلم و ستم حاكم بر جوامع بشري بوده اند.

انبياي الهي و همچنين ائمه معصومين عليهم السلام كه ادامه دهندگان رسالت عظيم هدايت مي باشند، در طول زندگاني افتخار آميز خود به منظور



[ صفحه 16]



دعوت الي الله و سوق دادن انسانها به صفات و رفتارهاي نيكو، شيوه هاي متنوعي را به كار گرفته اند كه هر يك در جاي خود تأثير بسزايي بر شخصيت و رفتار انسانها بر جاي نهاده است.

تبليغ به شيوه هاي مختلف انجام مي پذيرد كه بر اساس آيه ي 125 سوره نحل، «جدال احسن» و «مناظرات برهاني دور از مغالطه» يكي از انواع آن است.

مناظره از بنيادهاي استوار دين اسلام است كه قرآن كريم ضمن بيان سرگذشت انبيا، ابعاد و شيوه هاي آن را بيان داشته است. اين شيوه ي تبليغي، اثري عظيم در شناساندن حقانيت شريعت محمدي صلي الله عليه و آله و سلم و تفهيم لزوم پيروي از آن را در پرسشگران بي غرض داشته است.

تأثير مناظره و بحث در تأييد جبهه حق و تضعيف باطل تا پايه اي است كه هارون الرشيد بعد از شنيدن مناظره هشام گفت:

فو الله للسان هذا أبلغ في قلوب الناس من مائة ألف سيف [1] .

به خدا سوگند زبان اين شخص كارسازتر از صد هزار شمشير در قلوب مردم است.

مناظره و جدال احسن در دين اسلام همچون ديگر اديان آسماني، جنبه اي حياتي از دين و وسيله اي كارآمد در ابطال و دفع شبهاتي است كه صاحبان مذاهب و انديشه هاي انحرافي ايجاد مي كنند.

سرسلسله ي مبلغين اسلامي بعد از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم، اهل بيت هستند كه با واگذاري مسئوليت امامت و جانشيني رسول خدا، از سوي خداوند متعال به آنان - كه يا مستقيما توسط پيامبر اكرم صورت مي گرفت و يا به وصيت



[ صفحه 17]



و نص امام معصوم عليه السلام - مأموريت ابلاغ رسالت الهي را عهده دار شدند.

مناظره از ابزارهاي مهم رشد فكري، شكوفايي نيروي بيان، اراده و ايمان مي باشد و امام صادق عليه السلام مباحثه و مذاكره را عامل شكوفايي و موجب حيات علم و دانش مي داند.

ائمه اطهار در طول دو قرن حضور پس از رحلت پيامبر اسلام، همواره اسوه و سرمشق مؤمنين بوده اند. مورخين و علما به ويژه شيعيان به جمع آوري و تدوين سيره ي اهل بيت اقدام نموده اند و در اين راستا عده اي به سيره ي نقلي و عده ي ديگر به سيره ي تحليلي آنها پرداخته اند و تاريخ پر فراز و نشيب زندگي اين پيشوايان هدايت را به نگارش در آورده اند.

بعد از رسول اكرم كه اسوه كامل مكتب اسلام و احياگر راستين زيربنايي ترين اصل شرايع الهي يعني توحيد و شرك زدايي است، اهتمام امامان معصوم به مناظره و تشويق و تأييد آنان از شايستگاني همچون «هشام بن حكم»، نشاني گويا از ارزش شيوه مناظره است.

با وجود آنكه ائمه هدي عليهم السلام، حجت خداي تعالي و نور واحدند و هدف مشتركي را دنبال مي نمودند، به واسطه ي شرايط اجتماعي، سياسي و فرهنگي دوران زندگي هر يك از آنان كه بر حسب زمان و مكان با يكديگر تفاوت داشته است، داراي خط مشي هاي متفاوت با يكديگر بودند.

با توجه به اين كه سيره ي انبيا و نيز ائمه هدي بايد همواره الگوي ما باشد، لذا بررسي و تحليل زواياي گوناگون سيره ي ايشان ضروري به نظر مي رسد. همچنين به جهت اين كه پرداختن به سيره ي تبليغي و روش هاي مختلف انبيا و ائمه اطهار در راه رسيدن به هدف، يعني پاسداري از مرزهاي مكتب و حفظ و نگهداري آن، داراي اهميت ويژه اي است، به



[ صفحه 18]



مصداق سخن گرانبهاي حضرت علي عليه السلام درباره قرآن كه فرمودند:

ذلك القرآن فاستنطقوه و لن ينطق و لكن أخبركم عنه ألا ان فيه علم ما يأتي والحديث عن الماضي و دواء دائكم و نظم ما بينكم [2] .

آن كتاب خدا قرآن است پس از آن بخواهيد تا سخن بگويد چرا كه آن هرگز سخن نمي گويد. اما من شما را از آن خبر مي دهم. بدانيد كه در قرآن علم آينده و حديث گذشته است. درد شما را درمان است و راه سامان دادن كارتان در آن است.

بر آن شدم مناظره و شيوه هاي مختلف آن را در سيره ي انبيا با توجه به آيات قرآن و نيز شيوه هاي مناظرات امام صادق عليه السلام را با استفاده از متون تاريخي و روايي بررسي و تحليل نمايم.

با بررسي هاي مقدماتي مشاهده شد مناظرات و رويارويي هايي از انبياي عظام در قرآن كريم و ائمه ي هدي با دگرانديشان در زمينه هاي مختلف، در منابع روايي و حديثي ما ثبت و ضبط شده و در اين زمينه ميراث جاودانه اي براي رهپويان راه حق و هدايت جويان وجود دارد. از سوي ديگر با توجه به اين كه مناظره همچون ديگر روشهاي تبليغي، اصول و مبادي خاصي دارد كه بايد آداب و موازين آن رعايت شود تا موفقيت حاصل آيد، لذا از راه بررسي و تحليل مناظرات انبياي عظام در قرآن كريم و امام جعفر صادق، راه و روشهاي مناظره استنباط و استخراج گرديد؛ چرا كه فراگيري و آشنايي با سيره انبيا و امامان معصوم و نيز نحوه برخورد ايشان با گروههاي مختلف فكري و اعتقادي در جامعه، جهت اجراي شيوه هاي رفتاري آنان در عصر حاضر، لازم و ضروري است.



[ صفحه 21]

بسم الله الرحمن الرحيم

خداوندا

به نام تو آغاز مي كنم كه بهترين سرآغاز است



[ صفحه 9]



«من خاكي كه ازين در نتوانم برخاست»

«از كجا بوسه زنم بر لب آن قصر بلند؛»

«حافظ»

قصه ي من در تحرير اين كتاب قصه ي، كودكي را ماننده است كه به كاري بزرگ برخيزد و آن را به شوقي تمام سامان دهد، ليكن ثمره ي اهتمام او، همان كودكانه باشد.

روزگاري به اين اميد بودم تا درباره ي امام بزرگ «جعفر بن محمد (ع)» كتابي بپردازم و امروز كه به آرزوي خويش دست يافته ام، خوبتر مي دانم كه كاري چنان شگرف، به شكلي در خور و شايسته، نه در قدرت دانش و انديشه ي من، كه در حوصله ي فطرت هر انديشه مند سخن آوري نيست.

«جعفر بن محمد (ع)»، معلم كبير بشريت و پيشواي آسماني پايه ي مذهب پرشكوه شيعه ي اماميه، نادره ي خلقت و مفخر تاريخ انسان ها است كه رتبت رفيع وي از اوج انديشه فراتر نشسته است و تصور تصوير سيمايي چنين فاخر و شكوهمند، در حد شايستگي، جز به پنداري بيهوده نمي ماند.

با اين حقيقت، دانسته ام كه هرگاه اين دفتر را معتبر بگيريد، به زيوري است كه از نام بلند «جعفر بن محمد (ع)» گرفته است و من بر هنر خويشتن، هرگز آن گمان نمي بندم كه در اين مطلب، نقشي مطلوب زده باشد.

محمود منشي - تهران



[ صفحه 11]

انسان به طور فطري از نيكي خشنود و از ديدار نيكوكاران خرسند تر مي شود.

رهبران معصوم عليهم السلام تنها كساني هستند كه جز نيكي و زيبايي از ايشان، چيزي به انجام نرسيده است؛ از اين رو مطالعه و تحقيق در رفتار و كردار ايشان دلنواز مي باشد.

قرآن كريم و معصومان عليهم السلام ما را بارها به نيكي ها و تبليغ و فتح جانها با غير زبان دعوت نموده اند؛ پس چه زيباست كه به رفتار و عملكرد رهبران معصوم عليهم السلام به عنوان الگو براي خود و طريقي والا جهت دعوت غير، پرداخته شود.

ما معتقديم كه عمل و تقرير معصوم عليه السلام چون سخنش حجت الهي بر بندگان است؛ پس همانطور كه به جمع آوري و تبويت سخنان ايشان اهتمام مي ورزيم، ضروري است عملكرد و تقرير ايشان را در صحنه هاي مختلف زندگي، تنظيم و وارد صحنه ي استدلال هاي مختلف علمي كنيم.

ما در راستاي زندگي چهارده معصوم عليهم السلام، با لطف و عنايت الهي اين كار را شروع و پس از كتابهاي:



[ صفحه 12]



1. هماي رحمت «قصه هاي زندگي امام علي عليه السلام»

2. جلوه ي عشق «قصه هاي زندگي امام حسين عليه السلام»

3. بدرقه ي يار «قصه هاي زندگي امام رضا عليه السلام»

قصه هاي زندگي امام صادق عليه السلام، صبح صادق، را در اختيار ره پويان عزيز قرار مي دهيم.

از يك سو، عباسيان مردم را در فساد و تباهي غرق كرده و از سوي ديگر، صورت حقيقي دين را محو نمودند؛ از اينرو امام صادق عليه السلام با انحرافات سياسي هيئت حاكمه و همچنين، با ناداني امت از واقعيت دين مواجه بود؛ حضرت با شگرد خاص با تمام اين پديده هاي سياسي و فرهنگي مقابله مي نمود؛ در اين راستا مطالعه ي وقايع اتفاق افتاده در زمان حضرت ما را به آن حقايق رهنمون ساخته و چراغي فراروي ما در اين زمان شعله ور مي نمايد.

سعي ما در اين كتاب بر اين است كه به صورت روان و بدون پرداختن به تحليل وقايع، عملكرد امام صادق عليه السلام را در اختيار خوانندگان گرامي قرار دهيم تا خود به قضاوت بنشينند.

اميد است اين سعي و تلاش با بضاعت مزجاة مورد قبول درگاه ايزد يكتا قرار گيرد.

محمد حسين مهر آئين

بهار 1381 ش 1423 ق



[ صفحه 13]

- سرورم! لطفا زمان تولد خود را براي پيروانتان بفرماييد.

تولد من در روز دوشنبه هفدهم ماه ربيع الاول سال 83 هجري قمري همزمان با سالروز ولادت پيامبر عظيم الشان اسلام صلي الله عليه و آله و سلم صورت گرفته است.

- پيروان جد بزرگوارتان و شيعيان مكتب حضرت عالي در روز ولادت شما كه همزمان با ولادت جدتان مي باشد چه مي كنند؟

مردم به مباركي اين روز صدقه و خيرات مي دهند، مؤمنين را مسرور



[ صفحه 9]



مي كنند و روزه مي گيرند.

- مولاي خوبان عالم لطفا خودتان را از جهت نام، كنيه و القاب معرفي فرماييد؟

نامم جعفر و كنيه ام ابوعبدالله و القابم صابر، فاضل، طاهر، صادق و مشهورترين القابم صادق مي باشد.

- مولاي من! چرا حضرت عالي را صادق مي نامند؟

از جدم امام زين العابدين سؤال كردند چرا فرزندتان را صادق مي نامند فرمودند: نام او نزد اهل آسمانها صادق است، پرسيدند شما ائمه همه صادق و راستگو هستيد، فرمودند پدرم از پدرش مرا خبر داد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: زماني كه فرزند من جعفر بن محمد بن علي بن الحسين عليهم السلام متولد شد او را صادق ناميد زيرا يكي از نسل فرزندان او جعفر نام خواهد داشت و به دروغ از روي افتراء دعوي امامت خواهد كرد و او نزد خدا جعفر كذاب و افترا كننده بر خداست. پس جدم زين العابدين عليه السلام گريست و فرمود: گويا مي بينم جعفر كذاب را كه خليفه جور زمان خود را بر تفتيش و تفحص امام پنهان يعني صاحب الزمان (عج) برانگيخته است [1] .

- نقش نگين انگشتران حضرت عالي چيست؟



[ صفحه 10]



نقش نگينم: الله ولي و عصمتي من خلقه

الله خالق كل شي ء

انت ثقتي فاعصمني من الناس

ماشاءالله لا قوة الا بالله استغفر الله

- سرورم! نام مبارك مادرتان چيست؟

مادرم فاطمه مسمي به ام فروة بنت قاسم بن محمد بن ابي بكر است.

- جمله اي درباره مادر بزرگوارتان فرموده ايد، خواهش مي كنم بازگو فرمائيد.

كانت امي ممن آمنت و اتقت و احسنت و الله يحب المحسنين

مادرم از جمله زناني بود كه ايمان آورد و تقوي و پرهيزكاري را اختيار كرد و احسان و نيكوكاري نمود و خدا نيكوكاران را دوست دارد [2] .

- خاله شما معروف به چه بود و همسر چه كسي بود؟

خاله من معروف به ام حكيم همسر اسحق عريضي بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب است.

- سرورم! جناب عالي چند سال از محضر جد و پدر بزرگوارتان استفاده نموديد؟

تا سن 12 سالگي از محضر جد بزرگوارم حضرت سجاد عليه السلام استفاده



[ صفحه 11]



نمودم و از خرمن دانش وي خوشه چيني نمودم پس از رحلت ايشان مدت 19 سال نيز با پدر بزرگوارم اما محمد باقر عليه السلام زندگي كردم كه به اين ترتيب 31 سال از دوران عمر خود را در خدمت جد و پدر بزرگوارم بوده و از محضر آنان استفاده بردم و بدون واسطه، از مبدأ، كسب فيض نمودم.

- مولاي من! خلفايي كه در طول حيات حضرت عالي با جناب عالي هم عصر بودند چه نام داشتند؟

5 نفر از خلفاي بني اميه به نامهاي هشام بن عبدالملك - وليد بن يزيد - يزيد بن وليد - ابراهيم بن وليد - مروان و 2 نفر از خلفاي بني عباس به نامهاي سفاح و منصور.



[ صفحه 12]

اسلام عزيز، علم و دانش را نور مي داند. نوري كه خدا آن را در قلب هاي مستعد مي پروراند و او را به راه راست و بندگي عاشقانه و عارفانه فرا مي خواند. سعادت و نيك فرجامي آدمي در سايه اين دانش به دست مي آيد. علم، آدمي را از تاريكي و ظلمت مي رهاند و او را به سوي نور و روشنايي رهنمون مي سازد. آدمي چگونه مي تواند از اين منبع درخشان، روي گردان و بي بهره بماند، در حالي كه در آموزه هاي روايي، پي گيري آن حتي در دوردست ترين سرزمين ها كه چين كنايه اي از آن بوده سفارش شده است. اصولاً آدمي براي رسيدن به گوهري ارزشمند، تا اعماق زمين و دره ها را مي كاود و دانش نيز چنين است؛ گوهري ارزشمند و عاقبت آفرين كه هر رنج و زحمتي براي به دست آوردن آن رواست. بايد كوشيد و لباس زيباي دانش را بر تن كرد و خود را به زيور ارزش ها آراست كه اگر چنين شود، منزلت دنيوي و سعادت اخروي نصيب آدمي مي شود. علم ارزشي، مسير زندگي را به درستي مي نماياند و بهترين يار و ياور آدمي در حل مشكلات و آراستن به فضايل اخلاقي است. انسان دانشمند، بسيار دقيق است و هر چيزي را آن گونه كه بايد، ادا مي كند. مقاله حاضر مي كوشد اين ويژگي مهم و صفت پسنديده را در سيره امام صادقان و نيك سيرتان بررسي كند.

لو إقتصد الناس في المطعم لاستقامت أبدانهم.(الإمام الصادق «ع»)

إلي من كونته الإرادة الإلهية فأحسنت إبداعه فيما كونت، فكان مثلاّ أعلي للخلق الإسلامي الرفيع.

إلي من جعله المكون المبدع محلاّ لثقل الإمامة وناموساً من قدرته إلي ينبوع الحكمة الإلهية.

إلي من إستقي علمه من منبع الرسالة عن آبائه الراسخين في العلم إلي من أفاض علي الإنسانية شتي العلوم والمعارف ليجعلها في أرفع درجات السعادة الدنيوية والأخروية.

إلي الإمام (جعفر بن محمد الصادق) عليه وعلي آبائه التحية والسلام أقدم ما يتفق ومقدوري راجياً أن ينال عنده الزلفي فيشملني بشفاعته عند الله يوم لا ينفع مال ولا بنون إلامن أتي الله بقلب سليم.

محمد الخليلي



[ صفحه 4]

شناخت و معرفت چهارده معصوم عليهم السلام، امري واجب و ضروري است و هيچ عذر و بهانه اي در ترك اين امر پذيرفته نيست و هر كسي كه بدون معرفت و شناخت امام از دنيا برود، مرگ او همانند مرگ زمان جاهليت و مرگ گمراهان و كافران و منافقان مي باشد. [1] .

ديدگاه و شناخت شيعيان نسبت به چهارده معصوم عليهم السلام بر دو نوع است:

عده اي از شيعيان، قائل به پيامبري حضرت محمد صلي الله عليه و اله و عصمت حضرت زهرا عليهالسلام و امامت 12 امام مي باشند ولي آنها را انسانهايي مي دانند كه فقط تا حدودي در علم و تقوي از ديگر انسانها برتر هستند و مسائل و احكام شرع مقدس اسلام را همانند فقهاء مي دانند و بيان مي كنند و از لحاظ مقام نيز كمي از مراجع تقليد بالاتر مي باشند.

عده اي ديگر اهل بيت عليهم السلام را اشرف خلايق و مظهر اسماي حسناي الهي و جلوه گاه صفات افعال الهي و محل اراده ي خداوند و فرمانده ي كل جهان هستي به اذن خداوند مي دانند.



[ صفحه 4]



حال ما بايد ببينيم كه كدام يك از اين دو گروه به واقعيت رسيده اند و توانسته به معرفت امام - كه از واجبترين واجبات است - دست يابند.

با كمي كنكاش در آيات و روايات در مي يابيم كه اهل بيت عليهم السلام از نظر مقام و رتبه بسيار بالاتر و برتر از اين هستند كه آنها را (نعوذبالله) مقداري از مرجع تقليد، بالاتر بدانيم. اين گونه اعتقاد به آنها، بي معرفتي و ظلم و ستم به آنها و خود انسان مي باشد. ما بايد بوسيله ي خود اهل بيت عليهم السلام آنها را بشناسيم و با شناخت آنها، خدا را بشناسيم و در سير معرفت و محبت الهي به پيش برويم.

هدف از گرد آوري مجموعه داستانهايي كه در اين سري از كتب آمده اين است كه تا حدودي هر چند ناچيز نسبت به مقام والا و عظيم اهل بيت عليهم السلام آشنا شويم و ديگران را نيز آشنا كنيم و فرياد بر آوريم كه اي مسلمانان!اي شيعيان! امام خود را بشناسيد و بيش از اين در ظلمت بي معرفتي نسبت به مقامات اهل بيت عليهم السلام نمانيد. از اين چاه تاريك و ظلماني بيرون بيايد و با خورشيد و نور آن آشنا بشويد و حقايق را ببينيد و درك كنيد و خود را به وصال و قرب روحي اين حضرات برسانيد.

به اميد ظهور امام زمان عليه السلام



[ صفحه 5]

1 - نامه امام به نجاشي والي اهواز كه به نام رساله عبد الله بن نجاشي شهرت دارد.



نجاشي مؤلف رجال گويد كه وي به جز اين رساله، تصنيف ديگري از امام صادق (ع) نديده است. اما مي توان نظر نجاشي را چنين توجيه كرد كه اين تنها اثري است كه به دست امام صادق (ع) تدوين شده و باقي آثار از جمله چيزهايي است كه توسط راويان آن حضرت جمع آوري شده است.



2 - رساله اي از آن حضرت كه صدوق در كتاب خصال آن را ذكر كرده و سندش را از اعمش به امام صادق رسانيده است.



اين نامه حاوي احكام اسلامي از قبيل وضو و غسل و انواع آنها و نماز و اقسام آن و زكات، زكات مال و زكات فطره، و حيض و صيام و حج و جهاد و نكاح و طلاق، صلوات بر پيامبر (ص) و دوستي اولياي خدا و برائت از دشمنان خدا و نيكي به پدر و مادر و حكم متعه ازدواج و حج و احكام اولاد و كردار بندگان و جبر و تفويض و حكم كودكان و عصمت پيامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب امر به معروف و نهي از منكر و معناي ايمان و عذاب قبر و بعث و تكبير در عيد فطر و قربان و احكام زني كه وضع حمل كرده و احكام خوردنيها و نوشيدنيها و صيد ماهي و قرباني و گناهان كبيره و مسائلي از اين قبيل، مي باشد.



3 - كتابي در توحيد كه به خاطر نام روايتگر آن توحيد مفضل نام دارد.



اين كتاب در رد دهريون و اثبات خداوند جزو بهترين كتابها به شمار مي رود و تمام آن در ضمن بحار الانوار موجود است. همچنين اين كتاب به صورت جداگانه با چاپ سنگي در مصر به چاپ رسيده است. و بنابر آنچه در مجله المقتبس خوانده ام اين كتاب در استانبول هم به چاپ رسيده كه هنوز آن را نديده ام.



4 - كتاب اهليلجة



اين كتاب هم به وسيله مفضل بن عمر روايت شده و در ضمن بحار الانوار موجود است. در مقدمه بحار آمده است كه سياق كتابهاي توحيد (مفضل) و اهليلجة بر صحت آنها دلالت دارد.



سيد علي بن طاوس در كشف المحجة لثمرة المهجه در آنجا كه فرزندش را سفارش مي كند، گويد: به كتاب مفضل بن عمر كه امام صادق (ع) آن را بر وي املا فرموده بنگر كه درباره آثار و پديده هايي است كه خداوند آفريده است. و نيز كتاب اهليلجة را بخوان كه كتاب بس پرارزشي است.



اما در فهرست ابن نديم آمده است: نويسنده كتاب اهليلجة معلوم نيست و گويند آن را امام صادق (ع) نوشته است اما اين محال است. اما ابن نديم درباره علت محال بودن اين امر هيچ دليلي نياورده است.



5 - كتاب مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة كه منسوب به امام صادق (ع) است.



اين كتاب همراه با كتاب جامع الاخبار چاپ شده است. اما مجلسي در مقدمه بحار درباره آن گفته است: در اين كتاب مطالبي آمده كه خواننده خردمند و مطلع را با ترديد مواجه مي كند. اسلوب اين كتاب شبيه ديگر سخنان و آثار ائمه (ع) نيست و الله يعلم. مؤلف كتاب وسايل در پايان كتاب هداية گويد: از جمله كتابهايي كه بر ما ثابت است كه قابل اعتماد نيست و از آنها نقل نكرديم كتاب مصباح الشريعة منسوب به امام صادق (ع) است. زيرا سند آن ثابت شده نيست و در آن سخناني آمده كه مخالف با تواتر است.



صاحب رياض العلما نيز به هنگام ذكر كتابهاي مجهول و ناشناخته مي نويسد: مصباح الشريعة در اخبار و مواعظ كتابي معروف و متداول است. . . . بلكه اين كتاب از تاليفات يكي از صوفيان است. اما ابن طاوس و ظاهر عبارت سيد علي بن طاوس در كتاب امان الاحظار نشان مي دهد كه وي بر اين كتاب اعتماد داشته است. زيرا در آنجا مي گويد: از جمله كتابهايي كه بايد با مسافر همراه باشد كتاب اهليلجة است. اين كتاب حاوي مناظره امام صادق (ع) با طبيبي هندي است كه درباره شناخت خداوند جل جلاله به طرزي عجيب و بديهي استدلال شده به طوري كه آن طبيب هندي پس از اين مناظره به الوهيت و يگانگي خداوند اقرار كرده است. همچنين كتاب مفضل بن عمر كه از امام صادق (ع) روايت كرده و در زمينه وجوه حكمت در خلقت گيتي و آشكار كردن اسرار آن است، بايد همراه مسافر باشد. اين كتاب در نوع خود بسيار شگفت آور است. و نيز كتاب مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة از امام صادق (ع) بايد با مسافر باشد. اين كتاب درباره سلوك به سوي خداوند و توجه به او و دستيابي به اسراري كه در آن نهفته است، بس لطيف و گرانقدر است.



كفعمي در مجموع الغرائب روايات بسياري را با لفظ قال الصادق از مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة نقل كرده است. شهيد ثاني در كشف الريبة و نيز در منية المريد و مسكن الفواد و اسرار الصلاة رواياتي از مصباح الشريعة نقل كرده و آنها را قاطعانه به امام صادق (ع) نسبت داده و در پايان برخي از آنها آورده است: آنچه گفته شد تماما از كلام امام صادق (ع) بود. سيد حسين قزويني در كتاب جامع الشرايع، به هنگام ذكر مآخذ كتاب، گويد: مصباح الشريعة به شهادت شارح فاضل شهيد ثاني و سيد بن طاوس و مولانا محسن كاشاني و عده اي ديگر منسوب به امام صادق (ع) است. بنابراين، پس از تاييد اينان جايي براي تشكيك و ترديد در اين كتاب باقي نمي ماند.



6 - رساله آن حضرت خطاب به يارانش.



كليني اين رساله را در آغاز روضة كافي به سند خود از اسماعيل بن جابر از ابو عبد الله (ع) نقل كرده است: امام صادق (ع) اين رساله را براي اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد كه آن را به يكديگر درس دهند و در آن نظر كنند و آن را فراموش نكنند و بدان عمل كنند. اصحاب نيز اين رساله را در جايگاه عبادت خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از كار فراغ مي يافتند آن را مي خواندند.



كليني در همان كتاب به سند خود از اسماعيل بن مخلد سراج نقل كرده كه گفت: اين نامه از طرف امام صادق (ع) خطاب به اصحابش ابلاغ گرديد، آغاز اين نامه چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم. اما بعد، از پروردگارتان عافيت طلب كنيد». آنگاه تمام نامه را ذكر كرده است. همچنين قسمتي از آغاز اين نامه در تحف العقول تحت عنوان رساله امام به گروهي از پيروان و يارانش، ذكر شده است.



7 - رساله امام به پيروان شيوه راي و قياس.



8 - رساله آن حضرت درباره غنايم و وجوب خمس در آنها.



در تحف العقول اين قسمت و تا بخش شانزدهم از اين رساله، نقل شده است.



9 - سفارش امام صادق (ع) به عبد الله بن جندب.



10 - سفارش آن حضرت به ابو جعفر محمد بن نعمان احول.



11 - رساله اي كه برخي از شيعيان آن را نثر الدرر ناميده اند.



12 - سخنان آن حضرت در وصف محبت اهل بيت و توحيد و ايمان و اسلام و كفر و فسق.



13 - رساله آن حضرت درباره وجوه معيشت و كسب و كار بندگان و وجوه اخراج اموال.



امام (ع) اين نامه را در پاسخ كسي كه از وي درباره جهات معيشت بندگان كه در آنها كسب و كار و معامله بين يكديگر انجام مي دهند و نيز وجوه نفقات پرسيده بود، نوشت.



14 - رساله آن حضرت در احتجاج بر صوفيه كه آن حضرت را از طلب رزق و روزي نهي مي كردند.



15 - گفتار آن حضرت درباره خلقت انسان و تركيب او.



16 - كلمات قصار آن حضرت.



ما برگزيده اي از اين سخنان را كه در تحف العقول نقل شده، در بخش حكم و آداب آن حضرت ذكر خواهيم كرد. در اين باره، كتابهاي ديگري از امام صادق (ع) موجود است كه اصحاب آن حضرت بر اساس آنچه كه از وي روايت شده، گرد آورده اند. از اين رو منتسب ساختن كتب مزبور به امام صادق (ع) صحيح به نظر مي رسد. چرا كه املا خود يكي از طرق تاليف است. نجاشي در كتاب خود، نام پنج كتاب از اين قبيل را ياد مي كند و نحوه دستيابي خود را بدانها تذكر مي دهد. البته بعيد نيست كه برخي از كتابهايي كه نجاشي نام برده با آنچه قبلا ياد شد، تداخل پيدا كند. اين كتابها عبارتند از:



الف: نسخه اي كه نجاشي به هنگام ذكر زندگاني محمد بن ميمون زعفراني از آن ياد كرده است. وي درباره محمد بن ميمون گويد: او از اهل سنت است و فقط يك روايت از امام صادق (ع) نقل كرده است.



ب. روايتي كه فضيل بن عياض از امام صادق (ع) نقل كرده است. نجاشي در شرح زندگاني فضيل گويد: او از مردم بصره و از ثقات اهل سنت بود و از امام صادق (ع) يك روايت نقل كرده است.



ج. نسخه اي كه عبد الله بن ابي اويس بن مالك بن عامر اصبحي همپيمان بني تميم بن مرة بن ابو اويس، از آن حضرت نقل كرده است. نجاشي درباره او گويد: او نسخه اي از امام جعفر بن محمد (ع) روايت كرده است.



د. نسخه اي كه ابراهيم بن رجاء شيباني نقل كرده است. نجاشي گويد: وي از امام جعفر صادق (ع) نسخه اي روايت كرده است.



ه. نسخه اي كه سفيان بن عينية بن ابي عمران هلالي نقل كرده است. نجاشي گويد: او نسخه اي از امام جعفر بن محمد روايت كرده است.



و. كتابي كه جعفر بن بشير بجلي روايت كرده است. شيخ طوسي در الفهرست گويد: جعفر كتابي دارد كه منسوب به امام صادق (ع) به روايت علي بن موسي الرضا (ع) مي باشد.



ز. مجموعه رسايل آن حضرت كه جابر بن حيان كوفي آن را روايت كرده است. يافعي در كتاب مرآة الجنان گويد: امام صادق (ع) در علوم يكتاشناسي و غير آن سخنان ارزشمندي دارد. و شاگرد او، جابر بن حيان، كتابي در هزار برگ تاليف كرده كه رسايل آن حضرت را كه حدود پانصد رساله است، در برمي گيرد.



نگارنده: هيچيك از بزرگان شيعه، كه درباره رجال شيعه و اصحاب ائمه كتابها نوشته اند مانند شيخ طوسي و نجاشي و معاصران و پيشينيان و متاخران از آنها، درباره اينكه جابر بن حيان از شاگردان يا اصحاب امام صادق (ع) بوده است، سخني نگفته اند. حال آنكه اينان در مذهب خود از ديگران آگاهتر هستند. البته در فهرست ابن نديم گفته شده است: شيعيان گويند كه جابر بن حيان يكي از بزرگان شيعه و ابواب آنان بوده است. ابن نديم در ادامه گويد: «شيعيان گمان مي كنند كه جابر از اصحاب امام صادق (ع) بوده است. . . و سپس گفته است: جابر كتابهايي در مذاهب شيعه دارد كه آنها را در جاي خود ياد خواهم كرد». البته تفصيل مطلب به هنگام شرح زندگاني جابر نقل خواهد شد. اين مطلبي بود كه ما در آغاز آن را نوشته بوديم، اما بعدا بر ما ثابت شد كه جابر بن حيان در زمره شاگردان امام صادق (ع) جاي داشته است.



ك. تقسيم الرؤيا، در كشف الظنون است كه تقسيم الرؤيا از تاليفات امام جعفر صادق (ع) است. در الذريعة آمده است كه ما سندي مبني بر اين كه اين كتاب به كس ديگري جز امام صادق (ع) منسوب باشد پيدا نكرديم. اما ظاهرا مي توان گفت كه اين كتاب تاليف يكي از شيعيان به استناد روايات امام صادق (ع) است.



آنچه گفته شد مربوط به كتابهايي بود كه تا كنون تدوين گرديده و به نامهاي خاصي شناخته شده است. وگرنه آنچه دانشمندان از آن حضرت در شاخه هاي گوناگون علمي همچون كلام و توحيد و ساير اصول دين و فقه و اصول فقه و طب و مناظره و حكمت و موعظه و آداب و غيره نقل كردند، آن چنان فراوان و بسيار است كه نمي توان آنها را برشمرد. و براي آگاهي از آنها بايد به كتابهاي حديثي كه متكفل جمع آوري سخنان آن حضرت شده اند، رجوع كرد.

بحث پيرامون فرقه غلات و غاليان در طول تاريخ اسلام يكي از مهمترين ابحاثي است كه هنوز بسياري از افق هاي آن ناشناخته باقي مانده است در صورتي كه تحقيق پيرامون كشف آنها مي تواند راهگشاي بسياري از مسايل اعتقادي، سياسي و تاريخي باشد. از نظر تاريخي، اين حقيقت مسلم است كه در زمان امامان معصوم خصوصاً در زمان امام محمد باقر(عليه السلام) و امام جعفر صادق (عليه السلام) گروهي براي كسب منافع دنيوي و رسيدن به مطامع سياسي خود، محبت ائمه معصومين را دست مايه ي شگردهاي خود نمودند و در اين راه با استفاده از اذهان ساده مردم تا حد غُلُو و رساندن آن بزرگواران به مقام نبوت و الوهيت پيش رفتند.

اما اين حقيقت نيز غير قابل ترديد است، كه امامان شيعه (عليهم السلام) و رهپويان انديشمند آنان همواره در مقابل اين موج خطرناك ايستادگي كرده و با تلاشهاي مستمر خود توانستند كاري كنند كه پس از گذشت دو قرن، جز نامي از آنها باقي نماند. و به اين ترتيب بيشترين سهم را در نابودي آنان ايفا كردند، و حتي سهمي بيشتر از عباسيان كه سعي داشتند با كشتار غُلات به نابودي آنها بپردازند.

ناگفته نماند كه دشمنان شيعه نيز به تلاش ناجوانمردانه خود در جهت محكوم كردن شيعه و افكار آنان كه منبعث از فرهنگ پاك اهلبيت(عليهم السلام) بود ادامه دادند و اين تلاشهاي خالصانه انديشمندان و امامان شيعه را در جهت غُلُو زدائي از دين ناديده گرفتند و جريان غُلُو را بهانه خوبي براي كوبيدن شيعه يافتند و در طول تاريخ كتابهاي خود را از نسبت غُلات به شيعه و تبليغ در جهت فرقه سازي با گرايشهاي كلامي غالي پر نمودند و بدين ترتيب به محكوم كردن شيعه و اثبات حقانيت خود پرداختند.

در صده هاي اخير مستشرقان بي خبر يا مغرض مثل «گولدزيهر»، «فان فلوتن» و «ولهاوزن» نيز اين گفته را تكرار كرده و با انتساب غُلات به شيعه چهرهاي آلوده از شيعه را به جهانيان عرضه داشتند.

لذا با تحقيقي در مورد غاليان و بررسي عقايد و مواضع فكري آنان و تحليل زير ساختاري عقيدتي ايشان و تقابل آنها با كلمات نوراني اهل بيت روشن خواهد شد به چه ميزان اعتقادات غُلات با شيعيان همسوئي دارد و چگونه دشمنان تشيع با طرح اينگونه مسائل انحرافي اذهان ساده لوحان را به طرف خود جذب مي نمايد.

بسم الله الرحمن الرحيم

و الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله الطيبين الطاهرين، و بعد:

فان هذا الكتاب وضع لمن لا يعرف شيئا من فقه الامام الصادق عليه السلام، و في الوقت نفسه يرغب في معرفته و الالمام به، و لكنه لا يجد السبيل الي هذه المعرفة، لا لعدم المصادر، أو قلتها، و لا لأنها تحوي من الدقائق و المصطلحات الاصولية و الفقهية ما يرتفع عن مستوي اداركه - صح هذا بالقياس الي كثير - بل للعبارة الغامضة، و الاسلوب المعقد، أو لعدم الترتيب و التبويب، و سوء الاخراج، أو للتطويل و الاطناب، و التبسط في نقل الأقوال، و الاختلافات التي هي أبعد شي ء عن تفكيره، و اسلوب ثقافته... الي غير ذلك مما لم يألف و يعتد، و لا يجذب اليه القاري ء «العصري»، و ان أحب و أراد [1] فحاولت جاهدا مستعينا بالله وحده، أن أمهد و أيسر لهذا الرغب المريد طريق المعرفة و الالمام، و اساعده علي تتبع فقه آل البيت الكرام عليهم السلام فتوي و دليلا، بدون مشقة و عناء. و حرصت كل الحرص علي أن يكون الأصل و مرجع الاستنباط النص عن الآل بالذات، لأنه



[ صفحه 4]



أقوم السبل الي التعرف علي أحكام الله سبحانه، و شريعة جدهم رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم بشهادة حديث الثقلين، و الآية الكريمة 83 من سورة النساء: «و لو ردوه الي الرسول و الي أولي الأمر منهم لعلمه الذين يستنبطونه».

و اذا لم يسعفني النص الخاص من الكتاب، و آثار الآل لجأت الي أصل أو قاعدة اعتمدها فقهاؤهم، حيث يردون كل أصل و قاعدة الي القرآن الكريم، و الأئمة الأطهار.

و أعرضت عن ذكر الاسانيد المسلسة المعنعنة، لأني قست ثبوت النص باعتماد الفقهاء عليه، و عملهم به، لا بالرواة و الرجال الثقات.. ذلك أن اسم فقه الامام الصادق، أو فقه آل البيت انما يصدق حقيقة علي هذه المبادي ء التي اهتموا بها، و نظروا اليها نظرة الجد فتوي و عملا، و تداولوها مئات السنين. و لا يصدق لا حقيقة، و لا مجازا علي نصوص ميتة، و أن دونت في بطون الكتب، و رواها الصلحاء.. أن النصوص ليست سوي حروف جامدة، لا حياة لها الا بالتطبيق و العمل. أجل، لو افترض أن جيلا جديدا من الفقهاء عمل بالشاذ النادر الذي أهمله المشهور لصحت التسمية.

و أيضا لم أعرض - في الغالب - أقوال الفقهاء القدامي و الجدد، و أناقشها و أحاكمها علي النهج المعروف بين المؤلفين الذين تعمقوا في الشريعة الاسلامية تعمقا ارتفع بها و بهم الي أعلي القمم.. لم أفعل ذلك علي ما فيه من منافع و فوائد، خشية أن يقع القاري ء في مأساة ذهنية، فيزهد في الكتاب، و في الفقه زهد العاجز، أو العابر. مع العلم بأن الهدف الأول لكتابي هذا هو أن يجذب اليه أكثر عدد ممكن من كل نوع، بخاصة الاجانب و الأباعد، و أن يساهم في انتشار هذا الفقه الثمين الأمين.



[ صفحه 5]



و مهما شككت، فاني علي يقين بأن فائدة الكتاب لا تقاس بما فيه من نظريات و جدال، و تكديس أقوال، بل بانتشاره و كثرة قرائه.. ان الكتاب، أي كتاب، ان هو الا قطعة من جماد، و حياته أن يتحرك، و ينتقل من يد الي يد، و يدور ما فيه علي الألسن، و ان تعيه القلوب و الآذان. و لا وسيلة اليوم لشي ء من ذلك الا التيسير و التوضيح.

دخلت مرة كعادتي مكتبة العرفان ببيروت لصاحبها الحاج ابراهيم زين عاصي فرأيت فيها شابا طويلا أشقر، فقال له الحاج: هذا هو.. فأقبل علي الشاب بشوق - و هو مستشرق ألماني - و قال لي فيما قال: ما كنا نعرف أن لدي الشيعة فقها، حتي قرأنا لك كتاب «الفقه علي المذاهب الخمسة». قلت: ان ما كتبته ليس بشي ء يذكر، بالقياس الي فقه الشيعة.. ان فقهاءنا قد استقصوا الشريعة الاسلامية بأصولها و فروعها، و أحاطوا بها و بكنوزها و أسرارها احاطة دقيقة من شتي جهاتها، و تعمقوا بها تعمقا ارتفع بها فوق جميع الشرائع القديمة و الحديثة، و ان لهم من المؤلفات فيها ما لا يبلغه الاحصاء، و هي في متناول كل يد.

فقال: نحن نتعلم اللغة العربية، كلغة أجنبية عنا، فالأسلوب الحديث علي سهولته لا نتفهمه الا بصعوبة، فكيف بالقديم؟.. و قد قرأنا ما كتبت ففهمناه، و منه عرفنا أن للشيعة فقها، كما لغيرهم من المذاهب. [2] .

فصممت منذ اللحظة التي سمعت فيها من هذا المستشرق ما سمعت ان أكتب دورة كاملة في فقه الامام الصادق عليه السلام، العبادات منه و المعاملات، و الأحوال



[ صفحه 6]



الشخصية، و الجنايات علي النهج الذي أشرت، و ان يخرج من المطبعة تباعا في أجزاء ربما بلغت الأربعة أو الخمسة.. و قد وفق الله سبحانه للأول، و هذا هو. و يليه الثاني ان شاء الله.

و قد بذلت جهدا غير قليل في مراجعة المصادر، و بحثها، و عرض ما فيها بأسلوب جلي يجعله قريب المنال قدر المستطاع.

و ربما يظن أن التأليف في الفقه سهل يسير، لأن مادته قائمة، و مصادره كثيرة، و متنوعة.

أجل، و قوي الطبيعة قائمة، و هي كثيرة أيضا، و لكن من الذي يكتشفها، و ينير السبيل اليها؟ و اذا وجد العالم المتخصص بمعرفتها، فهل يستطيع أن يستخرجها، و يكيفها حسب الحاجات بدون آلة و أداة؟.. و فقه آل البيت عليهم السلام تماما كالطبيعة يزخر بالحياة و الهبات، و لكن من الذي يفهمه علي وجهه، و يركز المعاني علي خطوطه العريضة الواضحة بطلاقة تجذب اليها القاري ء، و تشبع شغفه و لهفته!

والله سبحانه المسؤول أن يجعل عملي هذا اسهاما في هذا السبيل، و هو المستعان، و له الحمد في الأول و الآخرة، و الصلاة علي محمد و آله الاطهار.



[ صفحه 7]

الصوم في اللغة هو الامساك و الكف و الترك، فمن أمسك عن شي ء، و كف عنه فقد صام عنه، و منه الآية 26 من سورة مريم: (فقولي اني نذرت للرحمن صوما فلن أكلم اليوم انسيا).

و في الشرع هو الامساك عن أشياء خاصة، نهي عنها الشرع، كالأكل و الشرب و الجماع في زمن مخصوص، يبتدي ء بطلوع الفجر، و ينتهي بالغروب، علي أن يكون الامساك بنية التقرب الي الله و طاعته و امتثال أمره.

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمدلله رب العالمين، و الصلاة و السلام علي سيد الكونين محمد و آله الطيبين الطاهرين.

و بعد:

فان الجزء الأول و الثاني من كتاب فقه الامام جعفر الصادق عليه السلام يحتويان علي العبادات بكاملها: الطهارة، و الصلاة، و الصوم، و الزكاة، و الخمس، و الحج، و الجهاد، و الأمر بالمعروف، و قد استقصيت فيهما جميع الفروع و المسائل التي تتصل بهذه الابواب، و عرضتها باختصار و وضوح مع الدليل عليها من أقوال الامام الصادق عليه السلام، و اجماع فقهاء المذهب.

و يبحث هذا الجزء بوجه عام في العقد و محله، و في المتعاقدين و شروطهما، و في القواعد العامة التي هي أصل العمل و التطبيق للعقود و المعاملات الخاصة.

و يبحث بوجه خاص في البيع بشتي اقسامه و فروعه، و ما يتصل به من بحوث، كالفضالة و الخيارات و الربا، و ما الي ذلك.



[ صفحه 4]



و يعزو كل مسألة الي مصدرها من أقوال الامام الصادق عليه السلام، و اجماع فقهاء المذهب الجعفري، و ما تسالموا عليه من الاصول و المبادي ء.

و بالتالي، فان القصد من هذا الكتاب ان تحتوي اجزاؤه علي فقه الامام الصادق عليه السلام من ألفه الي يائه، و ان يكون جديدا علي التاليف فيه من حيث الترتيب و التنسيق، و الوضوح و التيسير علي الراغبين في معرفته.

و قلت في مقدمة الجزء الأول:«ربما بلغت الأجزاء أربعة أو خمسة». و أقول الآن في مقدمة الجزء الثالث:«ربما بلغت ستة أو سبعة»... و لا أدري: هل سأقول في مقدمة الرابع و الخامس: «ربما سبعة أو ثمانية»... الله أعلم... و الذي اعلمه اني كلما توغلت في هذا البحر كلما تكشف لي أنه أعمق و أعظم من أن يقاس بالمساحات، و يقدر بالصفحات و المجلدات، و ان تقديري لم يكن الا مجرد لمحات و تخيلات... علي أن هذا ليس بالشي ء المهم، و كل امنيتي أن يوفقني الله سبحانه في المضي، حتي النهاية.

يشترك الدين مع القرض في أن كلا منهما يتوقف الانتفاع به علي استهلاكه، و أنه حق ثابت في الذمة، و يفترق القرض عن الدين في أن العين المقترضة تسدد بمثلها في الجنس و الصفات، فاذا استقرضت نقدا ثبت في ذمتك للمقرض نقد مثله، و كذلك اذا استقرضت طعاما أو شرابا، و ما اليه، و علي هذا ينحصر القرض في المثليات دون المقيميات.

أما الدين فيثبت في الذمة بسبب من الأسباب الموجبة له، كالقرض و البيع و الايجار و الزواج و الخلع و الجنابة و النفقة و الحوالة، و ما الي ذاك، و علي هذا يكون الدين أعم من القرض، و يقضي بمثله ان كان مثليا، و بقيمته ان كان قيميا.

و الدائن هو صاحب الدين، و المدين و المديون بمعني واحد، و الغريم يشمل الدائن و المدين، و لا يتعين الا بالقرينة.

أطال الفقهاء الكلام في تعريف الغصب، و حاول الكثيرون ضبطه طردا و عكسا، و قدمنا أكثر من مرة أن التعاريف الفقهية ان هي الا رسوم و اشارات الي الشي ء ببعض خواصه و آثاره، و مهما يكن، فان الذي نراه أن معني الغصب واحد لغة و عرصا و شرعا، و هو الاستيلاء علي مال الغير دون اذن المالك، سواء أكان المال عينا كمن استولي علي دارك بنية تملكها بالذات، أو كان المال منفعة كمن استولي عليها بنية أن يغتصب السكني دونها.. و السرقة نوع من الغصب، و ان كان أشد من السلب جهرا، و لذا أو جبت الحد علي السارق دون السالب جهرا و عيانا.

و تسأل: ان أخذ الاستيلاء في معني الغصب يستدعي أن الظالم الذي يمنع المالك عن حفظ ماله، و التصرف فيه دون أن يستولي عليه، أن لا يكون غاصبا، و بالتالي أن لا يكون ضامنا.. فالذي منع غيره من امساك دابته، حتي هلكت - مثلا - ينبغي أن لا يضمنها للمالك، حيث لم يضع يده عليها من قريب أو بعيد؟

الجواب: ليس من الضروري اذا لم يكن هذا غاصبا ان لا يكون ضامنا، فان اسباب الضمان لا تنحصر بالغصب، بل ابن الفقهاء اهتموا ببيان أسباب الضمان أي اهتمام، و اعتبروا الغصب من مصاديق هذه الاسباب و افرادها، و يتضح ذلك مما سنعرضه فيما يأتي:

و قد أجمع الفقهاء علي أن الغصب كما يتحقق في الأشياء المنقولة أيضا يتحقق في الثوابت، كالأرض و الدر و البستان خلافا لبعض أئمة المذاهب، حيث



[ صفحه 4]



نفي امكان الغصب بالنسبة للعقار، لعدم امكان ثبوت اليد عليه.

جاء في الحديث الشريف عن الرسول الأعظم صلي الله عليه و آله و سلم: أبغض الحلال الي الله الطلاق.. ان الله يبغض كل ذواق من الرجال، و كل ذواقة من النساء.. و ما من شي ء أحب الي الله من بيت يعمر بالزواج، و ما من شي ء أبغض الي الله من بيت يخرب بالفرقة.

ثم أن للطلاق أربعة أركان: المطلق، و المطلقة، و صيغة الطلاق، و الاشهاد عليه.

روزي كه رسول خاتم (صلي الله عليه و آله و سلم) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن و عترت) را به مردم معرفي كرد و براي نجات از گمراهي، تمسك به «ثقلين » را توصيه فرمود، اهل بيت خويش را نيز به عنوان قرآن شناسان خبير معرفي كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرند و شاگردي عترت را با افتخار بپذيرند.

صادق آل محمد (صلي الله عليه و آله و سلم)، درباره حبل المتين قرآن و شيوه بهره گيري از آن و جايگاه كلام الهي، سخنان نغز بسياري دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخي از محورهاي تعاليم و توصيه هاي حضرتش اشاره مي كنيم، باشد كه جامعه قرآني و ولايي ما، از حضرت صادق (عليه السلام) سرمشق بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآني، جان عطشناك خويش را سيراب سازد.

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام علي نبي الرحمة محمد و آله الطاهرين.

و بعد:

نشر فضائل أهل البيت صلوات الله عليهم أجمعين و علومهم و معاجزهم و كراماتهم و اخلاقياتهم بصورة واضحة أمام الملأ، من حقوق الأئمة الكرام علينا، فينبغي بل يجب أن لا نقصر بهذا المجال، و ينبغي من علمائنا أعزهم الله أن لا يقصروا مع من يمدح أو يريد مدح اهل البيت عليه السلام و يكتب بحقهم من الناحية المعنوية و المادية، فتشجيعه و الثناء عليه مطلوب و دعمه بالمال و ما يجري مجراه مطلوب أيضا كما كان يفعل أهل البيت عليهم السلام، ليس هذا الأمر لأنفسهم و انما هو من أجل الحفاظ علي شريعة سيد المرسلين و الحق الذي جاء به النبي صلي الله عليه و آله و أنزله الله تعالي.

و أهل البيت عليهم السلام، هم الأئمة الاثنا عشر المعصومون صلوات الله عليهم، دون سواهم.

و من هذا المنطلق قمنا باعداد هذا الكتاب و تأليفه و هو عبارة عن قصص للامام الصادق عليه السلام في امامته الالهية و مدرسته العلمية، و هي مهمة لسائر



[ صفحه 8]



الناس و خصوصا من يريد أن يتعرف علي حياة أهل البيت عليهم السلام بصورة يسيرة من دون تعقيد و دخول في تفاصيل لا تنفعنا في زماننا الحاضر و مستقبلنا المجهول مع تصاعد نشر الفكر الغربي الذي يدعو لمحاربة الاسلام.

نعم نريد ان نوصل الناس بأهل البيت عليهم السلام و بمنهجهم القويم بصورة عملية و ما ذلك الا من خلال نقل صور مشرقة من حياتهم - و كل حياتهم مشرقة - للناس و للقراء علي مختلف انتمآتهم و مذاهبهم و توجهاتهم لعلهم ينهلون من معين أهل البيت بما يخدم حياتهم.

و قبل البدء في سرد القصص الصادقية الجعفرية قمنا بجولة قصيرة في رحاب حياة الامام الصادق عليه السلام لكي نطلع علي جوانب من حياته و مدرسته العلمية و مكانته كأحد قادة المسلمين و حجج الله علي العالمين.

و أيضا بعد سرد القصص ذكرنا جملة من أحاديث و روايات و وصايا و حكم و أعمال الامام الصادق عليه السلام و علاقة الامام الصادق بمرقد أميرالمؤمنين و غير ذلك.

هذا و نسأل الله العلي القدير أن يتقبل منا هذا القليل و يجزنا و أهلنا علي ذلك بما هو أهله انه سميع مجيب. و الصلاة و السلام علي نبينا محمد و آله الطيبين الطاهرين.

محسن النوري الموسوي



[ صفحه 9]





بكائي طويل و الدموع غزيرة

و حزني مديد في الأسي و كثير



أذاقوا الامام الصادق الطهر علقما

و كاسات صبر طمعهن مرير



رأي من هشام ثم منصور شدة

و ليس له ردء بها و نصير



لقد أبعدوه عن مدينة جده

و من جورهم بالرغم منه يسير



أداروا عليه بالجواسيس ضلة

فأصبح بين القوم و هو حسير



و يحضره المنصور ثم يسبه

علي ملأ الأشخاص و هو صبور



و قد قتلوا مولاه بغيا و ماله

لانقاذه منهم قوي و ظهير



كما أضرموا النيران ظلما ببيته

و يلهب في دار الامام سعير





[ صفحه 10]





يري شهداء الفخ من آل بيته

و محضا بأيدي القوم و هو أسير



و بعد مديد العمر يسقيه فاسق

بكأس من السم النقيع تفور



لقد سقطت من آل أحمد شرفة

له كادت السبع الطباق تمور



و تهدم أجلاف الوري منه قبة

رفيع بناء ليس فيه نظير



[ صفحه 13]

بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا و نبينا أبي القاسم المصطفي محمد و آله الطيبين الطاهرين المعصومين و لعنة الله علي اعدائهم الي يوم الدين.

خواننده گرامي!

با عرض سلام، ادب و احترام به محضر مبارك شما، به استحضار شما مي رسانم، كتابي كه در پيش روي شما است، چهارمين جلد از مجموعه ي چهارده جلدي قصه هاي چهارده معصوم عليهم السلام است كه ما، آن را «قصه هاي حضرت امام حسن عليه السلام» نامگذاري نموده ايم.

لازم به يادآوري است كه ما، مطالب اين كتاب را بر يك مقدمه و چهل قصه و يك خاتمه، تنظيم و تدوين كرده ايم. با اين توضيح كه، در مقدمه ي كتاب، مروري كوتاه بر زندگاني جناب كريم اهل بيت حضرت امام حسن مجتبي عليه السلام نموده و پس از آن، در متن اصلي كتاب، چهل قصه از قصه هاي امام مجتبي عليه السلام را به زبان ساده بيان نموده و در خاتمه ي كتاب نيز نصايح و مواعظي از حضرت امام حسن مجتبي عليه السلام را زينت بخش و حسن ختام اين كتاب، قرار داده ايم.



[ صفحه 8]



ما، اين كتاب شريف را - همانند ساير مجلدات آن - به پيشگاه مقدس قطب عالم امكان، بقية الله الأعظم، جناب ولي عصر، حضرت امام زمان، مهدي موعود موجود، عجل الله تعالي فرجه الشريف تقديم مي كنيم، به اين اميد كه مورد قبول خاطر عاطر و مبارك آن حضرت قرار بگيرد، ان شاء الله تعالي.

«و آخر دعوانا أن الحمد الله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله الطاهرين»

علي اصغري همداني



[ صفحه 11]

تتميز حياة الأئمة من أهل البيت عليهم السلام باءنها سلسلة مترابطة الحلقات محكمة البناء، وكانت طبيعة المرحلة التي يعيشها كل امام تفرض عليه موقفاً قد يبدو ظاهرياً يختلف اختلافاً جذرياً عن موقف من سبقه أو لحقه، كـما في موقفي الإمامين الحسن والحسين عليهما السلام. وهذا في الحقيقة ليس اختلافاً، بل هو استجابة لما تمليه الظروف، بحيث يكون الموقف حيال هذه الاستجابة مكملاً للدورالذي كان يقوم به الامام السابق، أو هو ممهد للدور الذي سوف يضطلع به الامام اللاحق.

ونتيجة لعدم وضوح الرؤية عند البعض ممن تعرّض لحياة الأئمة بالبحث كانت تظهر نظريات وتطرح آراء لتحليل واقع وطبيعة الدورالذي كان كل إمام يقوم به، وهذه النظريات والآراء ليس منشاءهاالفهمُ الصحيح المدرك لحقيقة الموقف، بل هو التحليل الخاطئوالدراسة الهامشية التي لا تستند إلي اُسس الامامة والعصمة، بل تبتني علي أسس واهية تتعارض كلياً مع الايمان بالقيادة المعصومة التي كان ينتهجها كل امام بناءً علي ما يفهمه الامام نفسه من ظروفه المحيطة به وطبيعة المرحلة التي تكتنفه، وأيضاً بناءً علي كون موقفه ليس موقفاً تتحكم فيه الأهواء الشخصية أو المصالح الذاتية أوالاستجابات الانفعالية وإنما هو موقف حكيم مدروس بعناية ومسددباللطف الالهي.

وهذا التحليل الخاطئ شمل حياة جميع الأئمة، فاءضفي عليهم طابع الاندفاع الانفعالي تارة، كما في موقف الامام الحسين عليه السلام وثورته. أو طابع الركون إلي الهدوء والعزلة عن معترك الحياة السياسية، كما في موقف الامام السجاد عليه السلام. أو طابع الانسجام مع الحكّام الظالمين كما في موقف الامام الصادق عليه السلام.

والكتاب الذي بين أيدينا هو محاضرة ألقاها سماحة ولي أمرالمسلمين السيد الخامنئيدام ظله، قبل قيام الثورة الاسلامية المباركة فيإيران، يتعرض فيها لهذه النظريات الخاطئة ويفنّدها باءدلة علمية وتاريخية متينة، ثم هو يطرح طرحاً واعياً ودقيقاً النظرة الصحيحة التي تفسر الموقف الذي كان يتحرك من خلاله كل إمام ليمهد الطريق للامام الذي يليه، حتي وصل الامر إلي الامام الصادق عليه السلام الذي لم تكن قيادته خاضعة للأهواء أو المصالح أو الخوف من الظالمين، بل كان موقفه ـ كما ذكرنا ـ موقفاً مبدئياً معصوماً، رسمه له اللّه سبحانه ومهّده له آباؤه المعصومون، وطبّقه هو بحنكته السياسية ووعيه الربّاني، ليقود دفّة السفينة الاسلامية إلي شاطئ النجاة والأمان، وليحفظ للمسلمين دينهم وعقيدتهم وفق اسسها المحمدية الصحيحة التي حاولت الأيدي الظالمة علي امتداد التاريخ طمس معالمها وإطفاء نورها.

وانطلاقاً من مسؤولية المجمع العالمي لأهل البيت عليهم السلام فإنه يقوم بطبع هذا الكتاب ونشره ليكون نقطة إضاءة في الفكر الاسلاميوالتاريخ الصحيح، وليكشف للمتطلّعين إلي أهل البيت عليهم السلام الوجه الناصع لمسيرتهم المباركة.

المجمع العالمي لأهل البيت عليهم السلام

شيخ محمد امين زين الدين، چاپ سوم، بيروت، دار الاضواء، 1409 ق، رقعي، 130ص، (اين كتاب به اردو ترجمه شده است).

سيهلك المرتابون في جعفر [1] .

هر كه در حقانيت امام صادق شك كند فورا هلاك مي شود.

اللهم صل و سلم و زد و بارك علي الصادق الصديق العالم الوثيق الحليم الشفيق، ساقي شيعته من الرحيق و مبلغ اعدائه الي الحريق، الهادي الي الطريق، صاحب الشرف الرفيع و الحسب المنيع و الفضل الجميع المدفون بارض البقيع المهذب المويد الامام الممجد، ابيعبدالله جعفر بن محمد، صلوات الله و سلامه عليه.

الصلوة و السلام عليك يا ابا عبدالله يا جعفر بن محمد ايها الصادق يابن رسول الله يابن اميرالمؤمنين، يا حجة الله علي خلقه يا سيدنا و مولينا، انا توجهنا و استشفعنا و توسلنا بك الي الله و قدمناك بين يدي حاجاتنا في الدنيا و الآخرة.

يا وجيها عند الله، اشفع لنا عند الله، بحقك و بحق جدك و آبآئك و ابنائك الطاهرين.



[ صفحه 9]

قال كمال الدين محمد بن طلحة رحمه الله: هو من عظماء أهل البيت و ساداتهم عليهم السلام، ذو علوم جمة و عبادة موفورة، و أوراد متواصلة، و زهادة بينة، و تلاوة كثيرة، يتتبع معاني القرآن الكريم، و يستخرج من بحره جواهره و يستنتج عجائبه، و يقسم أوقاته علي أنواع الطاعات بحيث يحاسب عليها نفسه، رؤيته تذكر بالآخرة، و استماع كلامه يزهد في الدنيا و الاقتداء بهداه يورث الجنة، نور قسماته شاهد أنه من سلالة النبوة، و طهارة أفعاله تصدع بأنه من ذرية الرسالة، نقل عنه الحديث و استفاد منه العلم جماعة من أعيان الأئمة و أعلامهم، مثل يحيي بن سعيد الأنصاري، و ابن جريج و مالك بن أنس، و الثوري و ابن عيينة، و أبي حنيفة، و شعبة و أيوب السختياني و غيرهم، و عدوا أخذهم منه منقبة شرفوا بها، و فضيلة اكتسبوها.

أما ولادته فبالمدينة سنة ثمانين من الهجرة، و قيل: سنة ثلاث و ثمانين و الأول أصح.

و أما نسبه أبا و أما؛ فأبوه أبوجعفر محمد الباقر، و قد تقدم بسط نسبه، و أمه أم فروة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر الصديق رضي الله عنه.

و أما اسمه فجعفر، و كنيته أبوعبدالله، و قيل: أبواسماعيل، و له ألقاب أشهرها الصادق، و منها: الصابر، و الفاضل، و الطاهر.

و أما مناقبه و صفاته فتكاد تفوق عدد الحاصر، و يحار في أنواعها فهم اليقظ الباصر، حتي أن من كثرة علومه المفاضة علي قلبه من سجال التقوي صارت الأحكام التي لا تدرك عللها، و العلوم التي تقصر الأفهام عن الاحاطة بحكمها، تضاف اليه، و تروي عنه، و قد قيل ان كتاب الجفر الذي بالمغرب يتوارثه بنو عبدالمؤمن هو من كلامه عليه السلام، و ان في هذا المنقبة سنية و درجة في مقام الفضايل علية.

قلت: كتاب الجفر [1] مشهور، و فيه أسرارهم و علومهم، و قد ذكره مصرحا



[ صفحه 692]



الامام علي بن موسي الرضا عليهماالسلام حين عهد اليه عبدالله المأمون، فقال عليه السلام: و الجفر و الجامعة يدلان علي خلاف ذلك، و سأذكر العهد عند ذكره عليه السلام.

و قال كمال الدين رحمه الله: و هذه نبذة يسيرة، و هذه نبذة يسيرة مما نقل عنه عليه السلام.

قال مالك بن أنس: قال جعفر يوما لسفيان الثوري: يا سفيان اذا أنعم الله عليك بنعمة فأحببت بقاءها فأكثر من الحمد و الشكر عليها، فان الله عزوجل قال في كتابه العزيز: (لئن شكرتم لأزيدنكم) و اذا استبطأت الرزق فأكثر من الاستغفار فان الله عزوجل يقول في كتابه: (و استغفروا ربكم انه كان غفارا - يرسل السماء عليكم مدرارا - و يمددكم بأموال و بنين) يعني في الدنيا (و يجعل لكم جنات) في الآخرة، يا سفيان اذا حزنك أمر من سلطان أو غيره فأكثر من قول: لا حول و لا قوة الا بالله، فانها مفتاح الفرج و كنز من كنوز الجنة.



[ صفحه 693]



و قال ابن أبي حازم: كنت عند جعفر بن محمد عليهماالسلام اذ جاء آذنه [2] فقال: سفيان الثوري بالباب، فقال: ائذن له، فدخل فقال له جعفر: يا سفيان انك رجل يطلبك السلطان و أنا أتقي السلطان قم فاخرج غير مطرود، فقال سفيان: حدثني حتي أسمع و أقوم فقال جعفر: حدثني أبي عن جدي أن رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم قال: من أنعم الله عليه نعمة فليحمد الله، و من استبطأ الرزق فليستغفر الله، و من حزنه أمر فليقل: لا حول و لا قوة الا بالله، فلما قام سفيان قال جعفر: خذها يا سفيان ثلاثا و أي ثلاث.

و قال سفيان: دخلت علي جعفر بن محمد و عليه جبة خز دكناء [3] و كساء خز، فجعلت أنظر اليه متعجبا، فقال لي: يا ثوري مالك تنظر الينا لعلك تعجب مما تري؟ فقلت له: يابن رسول الله ليس هذا من لباسك و لا لباس آبائك، قال: يا ثوري كان ذلك زمان اقتار و افتقار، و كانوا يعملون علي قدر اقتاره و افتقاره، و هذا زمان قد أسبل كل شي ء عزاليه [4] ، ثم حسر ردن جبته [5] ، فاذا تحتها جبة صوف بيضاء يقصر الذيل عن الذيل و الردن عن الردن، و قال: يا ثوري لبسنا هذا لله تعالي و هذا لكم، فما كان لله أخفيناه، و ما كان لكم أبديناه.

و قال الهياج بن بسطام: كان جعفر بن محمد يطعم حتي لا يبقي لعياله شي ء، و كان يقول عليه السلام: لا يتم المعروف الا بثلاثة: تعجيله، و تصغيره، و ستره.

و سئل عليه السلام لم حرم الله الربا؟ قال: لئلا يتمانع الناس المعروف.

و ذكر بعض أصحابه قال: دخلت علي جعفر و موسي ولده بين يديه و هو يوصيه بهذه الوصية، فكان مما حفظت منه أن قال: يا بني احفظ [6] وصيتي و احفظ مقالتي فانك ان حفظتها تعش سعيدا و تمت حميدا.

يا بني انه من قنع بما قسم له استغني، و من مدعينه الي ما في يد غيره مات فقيرا، و من لم يرض بما قسم الله له عزوجل اتهم الله تعالي في قضائه، و من استصغر زلة نفسه



[ صفحه 694]



استعظم زلة غيره، و من استعظم زلة نفسه استصغر زلة غيره.

يا بني من كشف حجاب غيره انكشفت عورات نفسه، و من سل سيف البغي قتل به، و من حفر لأخيه بئرا سقط فيها، و من داخل السفهاء حقر، و من خالط العلماء وقر، و من دخل مداخل السوء اتهم.

يا بني قل الحق لك و عليك، و اياك و النميمة فانها تزرع الشحناء في قلوب الرجال، يا بني اذا طلبت الجود فعليك بمعادنه، فان للجود معادن و للمعادن أصولا، و للأصول فروعا، و للفروع ثمرا، و لا يطيب ثمر الا بفرع و لا فرع الا بأصل و لا أصل الا بمعدن طيب، يا بني اذا زرت فزر الأخيار و لا تزر الفجار، فانهم صخرة لا ينفجر ماؤها، و شجرة لا يخضر ورقها، و أرض لا يظهر عشبها.

قال علي بن موسي عليه السلام: فما ترك أبي هذه الوصية الي أن مات.

و قال أحمد بن عمرو بن المقدام الرازي: وقع الذباب علي المنصور فذبه عنه فعاد، فذبه عنه حتي أضجره، فدخل عليه جعفر بن محمد عليهماالسلام، فقال له المنصور: يا أباعبدالله لم خلق الله تعالي الذباب؟ فقال: ليذل به الجبابرة.

و نقل أنه كان رجل من أهل السواد يلزم جعفرا، ففقده، فسأل عنه، فقال رجل يريد أن يستنقص به - انه نبطي، فقال جعفر عليه السلام: أصل الرجل عقله، و حسبه دينه، و كرمه تقواه، و الناس في آدم مستوون، فاستحي ذلك القائل.

و قال سفيان الثوري: سمعت جعفر الصادق عليه السلام يقول: عزت السلامة حتي لقد خفي مطلبها، فان تكن في شي ء فيوشك أن تكون في الخمول، فان طلبت في الخمول فلم توجد فيوشك أن تكون في الصمت، فان طلبت في الصمت فلم توجد فيوشك أن تكون في التخلي، فان طلبت في التخلي فلم توجد فيوشك أن تكون في كلام السلف الصالح، و السعيد من وجد في نفسه خلوة يشتغل بها.

و حدث عبدالله بن الفضل بن الربيع عن أبيه قال: حج المنصور سنة سبع و أربعين و مائة فقدم المدينة و قال للربيع: ابعث الي جعفر بن محمد من يأتينا به متعبا، قتلني الله ان لم أقتله، فتغافل الربيع عنه لينساه، ثم أعاد ذكره للربيع و قال: ابعث من يأتينا به متعبا، فتغافل عنه، ثم أرسل الي الربيع رسالة قبيحة أغلظ فيها و أمره أن يبعث من يحضر جعفرا ففعل، فلما أتاه قال له الربيع: يا أباعبدالله أذكر الله فانه قد أرسل اليك بما لا دافع له غير الله، فقال جعفر: لا حول و لا قوة الا بالله.



[ صفحه 695]



ثم ان الربيع أعلم المنصور بحضوره، فلما دخل جعفر عليه أوعده و أغلظ له و قال: أي عدو الله اتخذك أهل العراق اماما يجبون اليك زكاة أموالهم و تلحد في سلطاني و تبغيه الغوايل، قتلني الله ان لم أقتلك، فقال له: يا أميرالمؤمنين ان سليمان عليه السلام أعطي فشكر، و ان أيوب ابتلي فصبر، و ان يوسف ظلم فغفر، و أنت من ذلك السنخ، فلما سمع ذلك المنصور منه قال له: الي و عندي يا أباعبدالله، أنت بري ء الساحة، السليم الناحية، القليل الغايلة، جزاك الله من ذي رحم أفضل ما جزي ذوي الأرحام عن أرحامهم، ثم تناول يده فأجلسه معه علي فراشه ثم قال: علي بالطيب، فاتي بالغالية فجعل يغلف لحية جعفر بيده حتي تركها تقطر، ثم قال: قم في حفظ الله وكلاءته، ثم قال: يا ربيع ألحق أباعبدالله جائزته و كسوته، انصرف أباعبدالله في حفظه و كنفه فانصرف.

قال الربيع: و لحقته فقلت له: اني قد رأيت قبلك ما لم تره، و رأيت بعدك ما لا رأيته، فما قلت يا أباعبدالله حين دخلت؟ قال: قلت: اللهم أحرسني بعينك التي لا تنام، و اكنفني بركنك الذي لا يرام، و اغفرلي بقدرتك علي و لا أهلك و أنت رجائي، اللهم أنت أكبر و أجل مما أخاف و أحذر، اللهم بك أدفع في نحره و أستعيذ بك من شره، ففعل الله بي ما رأيت.

قلت: هذه القضية له عليه السلام مع أبي جعفر المنصور مشهورة قد نقلها الرواة، و الدعاء الذي دعا به عليه السلام ذكروه بروايات مختلفة لولا خوف الاطالة لأوردتها، ولكني اكتفيت بما ذكره كمال الدين، و لعله يرد في موضع آخر من أخباره.

و قال: قال الليث بن سعد: حججت سنة ثلاث عشرة و مائة فأتيت مكة، فلما صليت العصر رقيت أباقبيس، و اذا أنا برجل جالس وهو يدعو، فقال: يا رب يا رب حتي انقطع نفسه، ثم قال: رب رب حتي انقطع نفسه، ثم قال: يا الله يا الله حتي انقطع نفسه، ثم قال: يا حي يا حي حتي انقطع نفسه، ثم قال: يا رحيم يا رحيم حتي انقطع نفسه، ثم قال: يا أرحم الراحمين حتي انقطع نفسه سبع مرات، ثم قال: اللهم اني أشتهي من هذا العنب فأطعمنيه، اللهم و ان بردي قد أخلقا.

قال الليث: فوالله ما استتم كلامه حتي نظرت الي سلة [7] مملوة عنبا و ليس علي



[ صفحه 696]



الأرض يومئذ عنب، و بردين جديدين موضوعين، فأراد أن يأكل، فقلت له: أنا شريكك، فقال لي: و لم؟ فقلت: لأنك كنت تدعو و أنا أؤمن، فقال لي: تقدم فكل و لا تخبي ء شيئا، فتقدمت فأكلت شيئا لم آكل مثله قط، و اذا عنب لا عجم له، فأكلت حتي شبعت و السلة لم تنقص، ثم قال لي: خذ أحد البردين اليك، فقلت: أما البردان فاني غني عنهما، فقال لي: توار عني حتي ألبسهما، فتواريت عنه فاتزر بالواحد و ارتدي بالآخر، ثم أخذ البردين اللذين كانا عليه فجعلهما علي يده و نزل، فأتبعته حتي اذا كان بالمسعي لقيه رجل، فقال: أكسني كساك الله، فدفعهما اليه، فلحقت الرجل فقلت: من هذا؟ قال: هذا جعفر بن محمد. قال الليث: فطلبته لأسمع منه فلم أجده، فيا لهذه الكرامة ما أسناها و يا لهذه المنقبة ما أعظم صورتها و معناها.

قال أفقر عباد الله الي رحمته علي بن عيسي وفقه الله لمراضيه: حديث الليث مشهور و قد ذكره جماعة من الرواة و نقلة الحديث، و أول ما رأيته في كتاب المستغيثين تأليف الفقيه العالم أبي القاسم خلف بن عبدالملك بن مسعود ابن بشكواك، و هذا الكتاب قرأته علي الشيخ العدل رشيد الدين أبي عبدالله محمد بن أبي القاسم بن عمر بن أبي القاسم، و هو قرأه علي الشيخ العالم محي الدين أستاذ دارالخلافة أبي محمد يوسف بن الشيخ أبي الفرج بن الجوزي و هو يرويه عن مؤلفه اجازة، و كانت قراءتي في شعبان من سنة ست و ثمانين و ستمائة بداري المطلة علي دجلة ببغداد عمرها الله تعالي، و قد أورد هذا الحديث جماعة من الأعيان، و ذكره الشيخ الحافظ أبوالفرج بن الجوزي رحمه الله في كتابه صفوة الصفوة، و كلهم يرويه عن الليث و كان ثقة معتبرا.

و قال كمال الدين: و أما أولاده فكانوا سبعة؛ ستة ذكور و بنت واحدة، و قيل أكثر من ذلك، و أسماء أولاده: موسي و هو الكاظم، و اسماعيل، و محمد، و علي، و عبدالله، و اسحاق، و أم فروة.

و أما عمره فانه مات في سنة ثمان و أربعين و مائة، في خلافة أبي جعفر المنصور، و قد تقدم ذكر ولادته في سنة ثمانين، فيكون عمره ثمان و ستين سنة، هذا هو الأظهر و قيل غير ذلك.

و قبره بالمدينة بالبقيع و هو القبر الذي فيه أبوه الباقر و جده زين العابدين و عمه



[ صفحه 697]



الحسن بن علي عليهم السلام، فلله دره من قبر ما أكرمه و أشرفه و أعلي قدره عندالله تعالي (انتهي كلامه).

و قال الحافظ عبدالعزيز بن الأخضر الجنابذي رحمه الله: أبوعبدالله جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليهم السلام الصادق، و أمه أم فروة و اسمها قريبة بنت القاسم بن محمد بن أبي بكر الصديق رضي الله عنه، و أمها أسماء بنت عبدالرحمان بن أبي بكر الصديق، و لذلك قال جعفر عليه السلام: و لقد ولدني أبوبكر مرتين، ولد عام الجحاف [8] سنة ثمانين و مات سنة ثمان و أربعين و مائة.

ولد جعفر بن محمد عليهماالسلام: اسماعيل الأعرج و عبدالله و أم فروة و أمهم فاطمة بنت الحسين الأثرم بن الحسن بن علي بن أبي طالب عليهماالسلام، و موسي بن جعفر الامام و أمه حميدة أم ولد، و اسحاق و محمد و فاطمة تزوجها محمد بن ابراهيم بن محمد بن علي بن عبدالله بن العباس فماتت عنده و أمهم أم ولد، و يحيي و العباس و أسماء و فاطمة الصغري و هم لامهات أولاد شتي.

و قال محمد بن سعيد: لما خرج محمد بن عبدالله بن حسن، هرب جعفر الي ماله بالفرع [9] فلم يزل هناك مقيما حتي قتل محمد، فلما قتل محمد و اطمأن الناس و أمنوا رجع الي المدينة، فلم يزل بها حتي مات سنة ثمان و أربعين و مائة في خلافة أبي جعفر و هو يومئذ ابن احدي و سبعين سنة.

و قال غيره: ولد جعفر عام الجحاف سنة ثمانين و مات سنة ثمان و أربعين و مائة.

و عن أبي عمرو بن المقدام قال: كنت اذا نظرت الي جعفر بن محمد علمت أنه من سلالة النبوة.

و قال البرذون بن سيف [10] النهدي و اسمه جعفر قال: سمعت جعفر بن محمد



[ صفحه 698]



يقول: احفظوا فينا ما حفظ العبد الصالح في اليتيمين، قال: (و كان أبوهما صالحا) [11] .

و قال ابراهيم بن مسعود قال: كان رجل من التجار يختلف الي جعفر بن محمد يخالطه و يعرفه بحسن حال، فتغيرت حاله فجعل يشكو الي جعفر عليه السلام، فقال له:



فلا تجزع و ان أعسرت يوما

فقد أيسرت في زمن طويل



فلا تيأس فان اليأس كفر

لعل الله يغني عن قليل



و لا تظنن بربك ظن سوء

فان الله أولي بالجميل



و روي عن جعفر بن محمد الصادق عليهماالسلام أنه قال لمولاه نافذ: اذا كتبت رقعة أو كتابا في حاجة فأردت أن تنجح حاجتك التي تريد فاكتب رأس الرقعة بقلم غير مديد بسم الله الرحمن الرحيم ان الله وعد الصابرين المخرج مما يكرهون و الرزق من حيث لا يحتسبون، جعلنا الله و اياكم من الذين لا خوف عليهم و لا هم يحزنون. قال نافذ: فكنت أفعل ذلك فتنجع حوائجي.

و عن صالح بن الأسود قال: سمعت جعفر بن محمد يقول: سلوني قبل أن تفقدوني فانه لا يحدثكم أحد بعدي بمثل حديثي.

و عنه عليه السلام: (اتقوا الله و كونوا مع الصادقين) قال: محمد و علي.

و عن عبدالله بن أبي يعفور عن جعفر بن محمد قال: بني الانسان علي خصال، فمهما بني عليه فانه لا يبني علي الخيانة و الكذب.

و روي معاوية بن عمار عن جعفر بن محمد قال: من صلي علي محمد و أهل بيته مائة مرة قضي الله تعالي له مائة حاجة.

و عن جعفر بن محمد عن عكرمة عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم: من قال جزي الله عنا محمدا ما هو أهله، أتعب سبعين كاتبا ألف صباح.

و روي محمد بن محبب عن جعفر بن محمد عن أبيه عن جده عليه السلام و رفعه قال: ما من مؤمن أدخل علي قوم سرورا الا خلق الله من ذلك السرور ملكا يعبد الله و يوحده و يمجده، فاذا صار المؤمن في قبره أتاه السرور الذي أدخله عليه، فيقول: أما تعرفني؟ فيقول: و من أنت؟ فيقول: أنا السرور الذي أدخلتني علي فلان، أنا اليوم الذي أونس وحشتك، و ألقنك حجتك و أثبتك بالقول الثابت، و أشهد بك مشاهد القيامة و أشفع



[ صفحه 699]



لك الي ربك، و أريك منزلتك من الجنة.

و عن سليمان بن بلال قال: حدثني جعفر بن محمد عن أبيه قال: سمعت جابر بن عبدالله يقول: كانت خطبة رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم يوم الجمعة يحمدالله و يثني عليه ثم يقول علي أثر ذلك و قد علا صوته و اشتد غضبه و احمرت و جنتاه كأنه منذر جيش صبحكم أو مساكم، ثم يقول: بعثت و الساعة كهاتين و أشار بالسبابة و الوسطي التي تلي الابهام ثم يقول: ان أفضل الحديث كتاب الله عزوجل، و خير الهدي هدي محمد صلي الله عليه و آله و سلم، و شر الامور محدثاتها، و كل بدعة ضلالة، فمن ترك مالا فلأهله، و من ترك دينا أو ضياعا [12] فالي.

و وقع بين جعفر بن محمد و عبدالله بن حسن كلام في صدر يوم، فأغلظ له في القول عبدالله بن حسن، ثم افترقا و راحا الي المسجد، فالتقيا علي باب المسجد فقال أبوعبدالله جعفر بن محمد لعبدالله بن حسن: كيف أمسيت يا أبامحمد؟ قال: بخير كما يقول المغضب، فقال: يا أبامحمد أما علمت أن صلة الرحم يخفف الحساب؟ فقال: لا تزال تجي ء بالشي ء لا نعرفه، فقال: اني أتلو عليك به قرآنا، قال: و ذلك أيضا؟ قال: نعم، قال: فهاته، قال: قول الله عزوجل: (و الذين يصلون ما أمر الله به أن يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب) [13] ، قال: فلا تراني بعدها قاطعا رحما.

و عن جميل بن دراج قال: كنت عند أبي عبدالله فدخل عليه بكير بن أعين و هو أرمد، فقال له أبوعبدالله: الظريف يرمد، فقال: و كيف يصنع؟ قال: اذا غسل يده من الغمر [14] مسحها علي عينيه، قال: ففعلت ذلك فلم أرمد.

و عن سعيد بن سليمان عن جعفر بن محمد عن أبيه عن عبدالله بن جعفر أن النبي صلي الله عليه و آله و سلم كان يقول: ان الله عزوجل مع المديون حتي يقضي دينه مالم يكن في معصية أو فيما يكره الله عزوجل.

و عنه عن أبيه عن جابر قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم للمهاجرين و الأنصار: عليكم بالقرآن فاتخذوه اماما فانه كلام رب العالمين الذي منه بدأ و اليه يعود.



[ صفحه 700]



و عن مالك بن أنس جعفر بن محمد عن أبيه عن جده علي بن أبي طالب عليهم السلام قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم: من قال في كل يوم مائة مرة: لا اله الا الله الملك الحق المبين كان له أمان من الفقر، و أمن من وحشة القبر، و استجلب الغني، وفتحت له أبواب الجنة.

و عن جعفر بن محمد عن أبيه عن جده أن النبي صلي الله عليه و آله و سلم نهي عن جذاذ الليل و حصاده [15] ، قال جعفر بن محمد: انما كره ذلك لأنه لا يحضره الفقراء و المساكين.

و بالاسناد قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم: اذا رأيتم الحريق فكبروا فان الله تعالي يطفئه.

و عنه عليه السلام قال: من لم يكن لأخيه كما يكون لنفسه لم يعط الأخوة حقها، ألا تري كيف حكي الله تعالي في كتابه أنه يفر المرء من أبيه و الأخ من أخيه ثم ذكر في ذلك الموقف شفقة الأصدقاء يقول: (فما لنا من شافعين و لا صديق حميم).

و عنه عليه السلام قال: لما دفعت الي أبي جعفر المنصور انتهرني و كلمني بكلام غليظ ثم قال لي: يا جعفر قد علمت بفعل محمد بن عبدالله الذي تسمونه النفس الزكية و ما نزل به، و انما أنتظر الآن أن يتحرك منكم أحد فألحق الكبير بالصغير، قال: فقلت: يا أميرالمؤمنين حدثني محمد بن علي عن أبيه علي بن الحسين عن الحسين بن علي عن علي بن أبي طالب عليه السلام أن النبي صلي الله عليه و آله و سلم قال: ان الرجل ليصل رحمه و قد بقي من عمره ثلاث و ثلاثون سنة فيبترها الله تعالي الي ثلاث سنين، قال: فقال لي: و الله لقد سمعت هذا من أبيك؟ قلت: نعم حتي رددها علي ثلاثا ثم قال: انصرف.

و عن جابر بن عون قال: قال رجل لجعفر بن محمد: انه وقع بيني و بين قوم منازعة في أمر، و اني أريد أن أتركه، فيقال لي: ان تركك له ذل، فقال له جعفر بن محمد: ان الذليل هو الظالم.