معنا و ماهيّت ريا: ريا از ماده »رؤيت« به معناي خودنمايي و تظاهر به چيزي است كه حقيقت ندارد. به ديگر سخن، ريا، عمل خود را به رؤيت مردم رساندن و كارهاي الهي را براي غير خدا انجام دادن است. مثلاً با صداي بلند و با رعايت قواعد تجويد، قرآن بخواند تا به اطرافيان تفهيم كند كه قرائت من خوب است. يا در ميان چند نفر به فقرا كمك كند تا نشان دهد كه انفاق كننده است. اين عمل از منظر قرآن و مكتب اهل بيت(ع) كار بسيار ناپسند و مذمومي است در حدي كه اعمال رياكار قبول نميشود و خداوند هيچ پاداشي به او نميدهد، بلكه چنين شخصي در رديف مشركان است؛ چرا كه امام( پيامبر اسلام فرمود: خداوند عملي را كه در آن به وزن ذرهاي ريا باشد نميپذيرد: تنبيه الخواطر، ج 1، ص 187. )
صادق(ع) فرمود: ((كُلُّ رِياءٍ شِركٌ اِنَّهُ مَن عَمِلَ لِلنّاسِ كان ثوابُه عَلَي النّاس)) هر ريائي شرك است (چه بزرگ چه كوچك، چه( فروع كافي، ج 2، ص 293. )
كم، چه زياد) هركس به خاطر مردم (نه به خاطر كسب رضايت خدا) عمل كند ثواب آن بر عهده مردم است (نه بر عهده خداوند).
يعني خداوند به چنين كسي پاداش نميدهد و ميگويد پاداش تو بر عهده كسي است كه عمل خود را به خاطر او انجام دادهاي.
نشانههاي رياكاري: رياكار را با علامتهاي خاصي ميتوان شناخت. اگر ما در اعمال خود دقيق شويم و همه اين علامتها يا دست كم برخي از آنها را داشته باشيم بايد يقين كنيم كه ما هم ريا كاريم و پس از آن به خدا پناه ببريم و خود را از مهلكه برهانيم. نشانههاي آن از زبان رسول خدا (صلي الله و عليه و آله) چنين است:
الف) در حضور مردم - هر چند يك نفر - براي انجام اعمال خير و كارهاي عبادي حرص ميورزد و علاقه بيشتري به عبادات نشان ميدهد.
ب) هنگامي كه خلوت ميكند و كسي او را نميبيند نسبت به انجام امور ديني و كارهاي خير و شرعپسند احساس كسالت ميكند، سستي ميورزد و انگيزه كار را از دست ميدهد.
ج) در تمام كارهايش بر تعريف و تحسين خويش، همت ميگمارد و دوست دارد در مقابل ستايش شود و مردم آن را به زبان آورند و در محفل و كوي و برزن از او به نيكي ياد كنند و نام و نشانش بر زبانها جاري گردد.
د) با تمام توان ميكوشد كه راه و روش پسنديدهاي را اتخاذ كند و سمت و سوي زندگيش را زيبا و خوش آيند و خوشنام جلوه دهد و به يك سخن، در ظاهر سازي نهايت كوشش را ميكند.
(ر.ك: تحف العقول، ص 22. )
راههاي ترك ريا:
1 - تقويت ايمان به خدا و حاضر و ناظر دانستن خدا در همه جا و نسبت به همه چيز؛ وقتي كه كسي خود را در محضر خدا يافت و در حضور دائمي و بدون غيبت الهي ديد هرگز به غير خدا توجه نميكند، چون خدا را يك لحظه غايب نميبيند تا به ديگري توجه كند به دليل اهميت و نقش عملي شناخت خدا و يقين به يگانگي او است كه قرآن بيش از هر موضوعي به آن عنايت دارد و بر مسأله حضور خدا در تمام عرصهها تأكيد ميورزد.
وَ هُوَ مَعَكُمْ اَيْنَما كُنْتُم او با شما است هر جا كه باشيد.
(حديد، آيه 4. )
وقتي كه شخصي نماز خود را به دقت و خشوع كامل انجام ميدهد تا به همراهانش نشان دهد كه چه بنده خالص و خاضعي است، معلوم ميشود كه بُعد خداشناسي او آنقدر ضعيف است كه چند نفر را در رديف خدا قرار ميدهد و اين خود تحقير خدا و تعظيم ديگران است. شرك بودن ريا هم به همين جهت است.
2 - علم يقيني و معرفت قطعي و اطمينان بخش به قدرت خدا و باور كردن عجز و ناتواني غير او در پاداش دادن؛ مثلاً زماني كه شخص يقين كند و باور نمايد كه كسي جز خدا نميتواند در قيامت به او پاداش نيكو دهد، به يقين هيچ عملي را بدون قصد الهي انجام نميدهد و كسي را در قدرت و عظمت هموزن خالق يكتا قرار نميدهد.
3 - استعاذه و پناه بردن به خدا: بهترين راه فرار از رياكاري پناه بردن به خداي مهربان است و بس. يعني انسان بايد پيوسته خود را در زير بال و رحمت خاصّ خدا قرار دهد و به لطف سرشار او پناهنده شود و خويشتن را به او بسپارد.
4 - توجه به فرجام و سرانجام رياكاران در دنيا و آخرت: اما در دنيا تاريخ و سرگذشت افراد، عبرت خوبي است و انسان با دقت در تاريخ زندگي و سرنوشت رياكاران در اين جهان ميفهمد كه درون و باطن رياكار، سرانجام فاش ميشود و مردم ميفهمند كه او ادعاي قداست داشته و نه كسوت قداست. چه بسيار افرادي كه متظاهر به دينداري و ديانت بودهاند ولي پس از گذشت زمان، مشخص شده كه آنها از قداست و دينداري ابزاري براي شكار مردم ساخته و دينشان براي رسيدن به دنيا بوده است. اما آخرت: با مراجعه به احاديث اهلبيت و برخي آيات قرآن معلوم ميشود كه رياكاران در آخرت در شديدترين عذاب خواهند بود در حدي كه دوزخيان از عذاب آنها در رنج و عذاب خواهند بود.
( ر.ك: مستدرك الوسائل، ج 1 ص 107؛ ميزان الحكمه، ج 4، ص 1945. )
بندهاي كه به خودش علاقه دارد و دلش براي خويشتن ميسوزد آيا حاضر ميشود عملي را در دنيا انجام دهد و در مقابل آن در آخرت عذاب ببيند؟
5 - گوشه نشيني و عزلت گزيني: راههاي چهارگانه پيشين چارهانديشي و مبارزه با رياكاري در بعد نظري بود و آخرين چاره و بهترين راه در اين مسير، تمرين بي ريايي و خالص سازي عمل عبادي است و اين روشي است عملي و كاربردي؛ به اين معنا كه شخصي اگر ميخواهد گرفتار ديو ريا نشود و شيطان در كمينگاه ريا او را شكار نكند چارهاي ندارد جز اين كه مدتي با هدف تمرين، عبادت خود را در خفا انجام دهد و خلوت را بر جلوت ترجيح دهد. مثلاً در ميان جمع و در منظر افراد صدقه ندهد و دور از نگاه مردم به اين عمل خير بپردازد. در مراسم قرائت و دعاهاي جمعي و گروهي شركت نجويد و به جاي آن، در گوشهاي خلوت گزيند و به دعاي كميل يا زيارت عاشورا و... مشغول شود تا به تدريج بر خود مسلط شود و در خلوت لذائذ عبادت را بهتر بچشد و درك نمايد و قدرت حفظ از وسواس شيطان پيدا كند و نفس خود را از ضعف نجات دهد.
حضرت علي(ع) اعمال مخفيانه و پنهاني را از گنجهاي نيكوكاري خوانده است. و پيامبر اسلام(ص) نيز فرموده است:(عيون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 38. )
آن عبادت اجرش بزرگتر است كه مخفيانهتر باشد. و نيز فرموده: عبادت پنهاني بهتر از عبادت علني و آشكار است.
( قرب الاسناد، ص 135. )
(كنز العمال، حديث 5273. )
حضرت امام صادق (ع) ميفرمايد: ((صدقه و نماز و روزه و كليه كارهاي خوب اگر مستحبي باشد، بهتر است پنهاني صورت گيرد و اگر واجب باشد بهتر است كه آشكارا انجام پذيرد.))
( دعائم الاسلام، ج 1، ص 241)
6 - پرهيز از بازگويي: كسي كه براي كسب رضايت الهي و براي تقرب جستن به خدا دست به عبادت يا عمل خير ميزند، نبايد آن را نقل مجالس و ورد زبان خود قرار دهد؛ زيرا اين عبادات در نامه عمل او نوشته شده و نيازي نيست كه آنها را در مجالس دوستانه بازگو كند. به علاوه نقل پيوسته آنها، انسان را به تدريج به رياكاري وادار ميكند.
در پايان شما را به خواندن كتابهاي زير توصيه ميكنم:
1 - بحث پيرامون عجب و ريا از سيد احمد فهري زنجاني كه مطالب اخلاقي و عرفاني امام خميني را در باب ريا جمعآوري نموده و بسيار خواندني است.
2 - ترجمه المراقبات از ميرزا جواد ملكي تبريزي.
3 - لُبُّ اللُّباب، درسهاي عرفاني علامه طباطبايي كه توسط شاگردانش سيد محمد حسين حسيني تهراني جمع آوري و چاپ شده است.