دروغ مصلحتي در جايي كه ضرورتي ايجاب ميكند، مانند جلوگيري از جدايي زن و شوهر و قتل يا اصلاح بين دونفر در صورتي كه توريه (سخني كه قصد گوينده غير از آنچه شنونده ميفهمد باشد) ممكن نباشد مانعي ندارد و گناه نيست.
امام صادق(ع) ميفرمايد: از هر دروغي يك روزي بازپرسي ميشود، جز از سه نفر: 1. مردي كه در نبرد، كيدي كند كه گناهي بر او نيست; 2. مردي كه ميان دو نفر اصلاح كند با اين برخورد كند به گونهاي كه با فرد ديگر طور ديگر برخورد ميكند (تا اصلاح ايجاد كند.); 3. مردي كه به خانوادهاش چيزي وعده دهد و قصد نداشته باشد آن را به انجام رساند.(كافي، كليني;، ج5، ص 295-297، انتشارات اسوه.)
در جاي ديگر ميفرمايد: صلح دهنده، دروغ گو نيست، بلكه سخن او صلح است.(كافي، كليني;، ج 2، ص 210، دارالكتب الاسلامية / ر.ك: تفسير نمونه، آيتالله مكارم شيرازي و ديگران، ج 19، ص 95-96، دارالكتب الاسلامية.)
خلاصه آن كه دروغي كه از هر جهت داراي مصلحت باشد و توريه هم امكان نداشته باشد، ايرادي ندارد، ولي اگر دروغ گفتن، از جهتي نفعي داشته و از جهت ديگري ضرر دارد، مانند آن كه به مصلحت خود انسان بوده، ولي به ضرر ديگران باشد، اين را دروغ مصلحتي نميگويند، زيرا همة دروغ ها از همين قبيل است كه براي دروغگو منفعت دارد، ولي به ضرر ديگران است.
امّا دربارة اين كه چگونه نظر خدا را نسبت به چيزي كه از آن ميترسيم، تغيير دهيم، بايد گفت: اراده و مشيّت الهي، در قالب قضا صورت ميگيرد و چنانچه كه از روايات استفاده ميشود، قضا بر دو گونه است: مبرم (=حتمي) و غير مبرم (=تغييرپذير). اگر انسان بخواهد قضاي الهي را در مورد خود تغيير دهد ـ براي مثال بلاهايي را كه به علّت اعمال زشتش قرار است به او برسد تغيير بدهد ـ در روايات امامان معصوم: راه هايي بيان شده است كه برخي از آنها عبارتند از:
1. دعا: در روايات واردشده است كه دعا، قضاي مبرم و حتمي را تغيير ميدهد.(المقنع، شيخ صدوق، ص 295، نشر مدرسه الامام الهادي7.) و همچنين روايت شده است كه براي دفع بلاها، دعا آماده كنيد، زيرا قضاي الهي را جز دعا برطرف نميكند.(دعوات، قطب راوندي، ص21، نشر مدرسية الامام الهادي7.)
2. صدقه: پيامبر(ص) به علي(ع) فرمود: يا علي، صدقه قضاي الهي را تغيير ميدهد.(من لا يحضره الفيه، شيخ صدوق، ج 4، ص 398، نشر جامعه مدرسين حوزة علميه قم.)
3. ساير خيرات و مبرّات: بر اساس روايات، هر كار خير و نيكويي، سبب دفع بلا ميشود.(مصباح الفقاهه، آيت اللّه خوئي، ج 1، ص 399، نشر مكتبة داوري.)
4. ترك گناه: چنان كه نيكوكاري قضا را به نفع انسان تغيير ميدهد، گناه نيز باعث تغيير برنامه هاي الهي ميشود; البته به ضرر انسان تغيير ميكند، مانند آن در روايت آمده است كه مؤمن گناه نميكند، مگر آن كه از روزي محروم ميشود;(قرب الاسناد، حميري قمي، ص 32، نشر مؤسسة آل البيت:.) حال اين روزي ممكن است هر نعمتي را شامل شود كه نبودن آن در زندگي انسان، به منزلة بلا و گرفتاري است پس ما با ترك گناه، عنايت ها و رحمت هاي الهي را در مورد خودمان استمرار بخشيده، سبب تغيير آن به غضب الهي نميشويم.