1. شايد بتوان گفت كه اساسي ترين راه عاقبت به خير شدن انسان، تلاش خستگي ناپذير در خودسازي، و اصلاح و تربيت خود است، و جهت كلي آن را نيز بندگي آميخته با اخلاص او تشكيل ميدهد. پيداست كه دست مايه اين تلاش مقدس، پايداري در برابر هواهاي نفساني و ياري جستن هميشگي از خداوند در اين راه دشوار و پرفراز و نشيب است.
به نمونه هايي از اين ميدان كارزار با هواهاي نفساني در روايتي از امام صادق اشاره شده است: مَنْ ملك نفسه اذا رغب، واذا رهب، واذا اشتهي، واذا غضب، واذا رضي، حرّمالله جسده علي النّار; كسي كه به هنگام تمايل، ترس، شهوت، خشم و خشنودي از كسي، بر خود مسلّط باشد (آنچنان كه اين امور، او را از فرمان خداوند منحرف نسازد)، خداوند بدن او را بر آتش حرام ميكند.(وسايل الشيعه، حر عاملي، ج 11، ص 123، المكتبة الاسلاميه.)
2. سازندگي نفس و مراقبت هميشگي از آن، مورد تأكيد قرآن كريم نيز ميباشد، تا آن جا كه در اين باره ميفرمايد: يَـََّأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ...َ ;(مائده،105) اي كساني كه ايمان آوردهايد، مراقب خود باشيد.
3. هم چنان كه در روايت نخست اشاره شد، روح عبادت، اخلاص و گسستگي از غيرخدا در اين عمل، تكامل آفرين است; از اين رو، دليل عاقبت به خير نشدن، عابداني مانند ابنملجم، بينصيب بودن عبادتشان از اين شرط اساسي در عبادت بوده است.
4. از جمله پيامدهاي خودسازي، خودشناسي است; چرا كه اين دو از يكديگر، جدا نميشوند.(تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 19، ص 395، دار الكتب الاسلاميه.) در حقيقت انسان در پرتو خودسازي، به خودشناسي نيز دست مييابد.
5. عبادت همراه با شرايط مزبور، انسان را بيداردل، نوراني و باصفا كرده، اين روحيّه را در او به وجود مي آورد كه نه به هنگام نعمت خود را از مجازات الهي در امان ميبيند، و نه در زمان روبه رو شدن با گرفتاري، از رحمتش قطع اميد ميكند. اين دو عامل نيز، آنان را در حركتي مداوم و آميخته با هوشياري و احتياط، به سوي دوست ميبرد.(همان، ص 393.)
قرآن كريم در اين باره ميفرمايد: أَمَّنْ هُوَ قَـَنِتٌ ءَانَآءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَ قَآغمًا يَحْذَرُ الاْ ئَخِرَةَ وَ يَرْجُواْ رَحْمَةَ رَبِّهِي قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لاَيَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الاْ ئَلْبَـَبِ ;(زمر،9) (آيا چنين كسي با ارزش است (اشاره به آيه قبل)) يا كسي كه در ساعات شب به عبادت مشغول بوده، و در حال سجده و قيام، از عذاب آخرت ميترسد، و به رحمت پروردگارش، اميدوار است؟ بگو آيا كساني كه ميدانند، با كساني كه نميدانند، يكسانند؟ تنها صاحبان مغز، متذكّر ميشوند.