الف ـ در رواياتي كه بلا و كيفر براي مؤمن، يك نوع نعمت به حساب آمده به بلا يا ابتلا تعبير شده است.
علي در اين باره ميفرمايد: انّ البلاء للمومن ادب و للانبيأ درجة و للاوليأ كرامة; بلا براي مؤمن، آزمايش و براي انبيا، درجه و براي اوليا، كرامت است.( ميزان الحكمه، محمد محمدي ري شهري، ج 1، ص 491 و 493. ) يا امام صادق ميفرمايد: انَّ اللّه اذا احبّ عبداً غتّه بالبلاء غتاً;( ميزان الحكمه، محمد محمدي ري شهري، ج 1، ص 491 و 493. ) همانا خداوند وقتي بنده اي را دوست ميدارد، او را در بلا و شدائد، غوطه ور ميسازد. لكن در دعاي كميل، واژة عقوبت آمده است. بلا، همان امتحان و آزمايش است كه عامل كمال و رشد ميباشد، ولي عقوبت، كيفر و عذاب است كه اثر تربيتي ندارد. در آيات قرآن نيز، اغلب واژة بلا آمده است: وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الاْ امْوَ َلِ وَ الاْ انفُسِ وَ الثَّمَرَ َتِ وَبَشِّرِ الصَّـَبِرِينَ ;(بقره،155) قطعاً همة شما را با چيزي از ترس، گرسنگي، زيان مالي و جاني و كمبود ميوه ها، آزمايش ميكنيم و بشارت ده صابران و استقامت كنندگان را. از اين آيه استفاده ميشود كه بلاها براي كساني كه در برابر آن مقاومت ميكنند، سودمند است; از اين رو، فرمود: به آنها مژده بده.
ب ـ نكته ديگري كه توجّه به آن لازم است، آن است كه عامل بلا و عقوبت، نسبت به افراد متفاوت است. بلاها وسيلة آزمايش و امتحان هستند. امتحان يكي از سنتهاي الهي است كه در مورد تمام بندگان اِعمال ميشود.
وسيلة امتحان، متفاوت است; گاهي خداوند بنده اي را به وسيلة نعمت و ثروت امتحان ميفرمايد، و گاهي به وسيلة فقر، و بعضي اوقات به وسيلة بلا و شر، و زماني به وسيله خيرها و نيكيها: وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ;(انبيأ،35) ما شما را با بديها و نيكيها آزمايش ميكنيم و سرانجام به سوي ما باز ميگرديد.
ج ـ بلا براي برخي افراد، ضمن اين كه وسيلة آزمايش است، جنبة تأديب و تنبيه دارد; عامل بيداري و رشد و كمال است; غرور و خودبيني انسان را از بين ميبرد. اگر انسان هميشه در نعمت باشد و سختي و مشكلات نبيند، رشد نميكند. ترديدي نيست كه انسان در زندگي، دچار خطا و لغزش ميشود، و مرتكب اعمال بد و زشت ميگردد; خداوند خيلي سريع، بنده خود را تنبيه و تأديب ميفرمايد، مانند پدري كه در برابر خطايي كه از فرزند خود ميبيند، او را فوري تأديب ميكند، تا بار ديگر مرتكب خطا نشود. علي ميفرمايد: خداوند، بندگان خويش را به هنگامي كه اعمال بد انجام ميدهند، با كمبود ميوه ها و جلوگيري از نزول بركات و بستن درهاي گنج هاي خيرات به روي آنان، مبتلا ميسازد تا توبه كاران توبه كنند و آنان كه بايد دست از گناه بكشند، خودداري نمايند و پندپذيران پند بگيرند.( نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 143، ص 424. )
در حديث ديگري علي ميفرمايد: هنگامي كه مشاهده كني ،بعد از ارتكاب گناه، خداوند بلاهايي پشت سر هم بر تو ميفرستد، تو را بيدار كرده و هنگامي كه خداوند متعال با انجام معاصي، نعمت هايش را بر تو ميفرستد، اين نوعي عذاب استدراجي است.
د ـ بلا براي بعضي افراد، جنبة كيفري دارد، همانند قوانين جزايي كه اسلام براي مجرمين وضع كرده يا قانون گذاران در مجلس وضع ميكنند كه اگر كسي مرتكب خلاف شد، او را عقوبت ميكنند. خداوند برخي بندگان خود را در اثر ارتكاب عمل زشت در همين دنيا عقوبت ميكند. علي كه در دعاي كميل از خدا مسئلت ميكند كه در عقوبت عجله نفرمايد، اين نوع بلاها و مصائب است; بديهي است انسان با داشتن غرايز و تمايلات نفساني، دچار گناه ميشود و شيطان و هواي نفس او را به گناه آلوده ميكنند; از خدايي كه ارحم الراحمين است انتظار ميرود كه در برابر گناه و تقصير در طاعت و بندگي، بنده خود را فوري عقوبت نكند، بلكه به وي فرصت دهد تا با توبه و بازگشت به سوي او، گناه را جبران نمايد.