قرآن كريم كليات را مطرح كرده و بيان جزئيات را بر عهدة پيامبران گرامي اسلام و ائمه اطهار: گذاشته است.
در روايت هاي زيادي دربارة فرشتگاني كه پس از مرگ به سراغ انسان ميآيند و از او پرسشهايي ميكنند، سخن به ميان آمده است. در برخي روايات، اولين فرشته اي كه به سراغ انسان ميآيد رومان نام دارد. نام اين فرشته در دعاي سوم صحيفه سجاديه، در ضمن درود بر ملائكه، آمده است. پس از رومان ـ كه براساس برخي روايات، كارش جمع آوري و شمارش اعمال ميّت و تشكيل پرونده براي او است ـ دو فرشتة ديگر كه در برخي روايات با نام هاي نكير و منكر ذكر شده اند، براي پرسش از مرده به سراغ او ميآيند. امام صادق فرمود: هر كس سه چيز را منكر شود، شيعه و پيرو ما نيست; معراج پيامبر(ص)، سؤال در قبر و شفاعت (اولياي خدا در قيامت).(بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 6، ص 223 / براي آگاهي بيشتر ر.ك: سيري در جهان پس از مرگ، ص 274 ـ 287)
و من ورائهم برزخ إليَ يوم يبعثون; (مؤمنون، 100) و پشت سر آنان برزخي است تا روزي كه برانگيخته شوند. آيات و روايات بطور روشن دلالت دارد كه بعد از زندگي دنيا و قبل از قيامت عالمي وجود دارد بنام عالم برزخ كه روح انسان بعد از مرگ تا برپائي قيامت در آنجا زندگي ميكند.
روح انسان بعد از جداشدن از اين جسد خاكي در جسم هاي لطيفي قرار ميگيرد كه بسياري از عوارض ماده را ندارد; و چون از هر نظر شبيه اين جسم است به آن قالب مثالي و يا بدن مثالي ميگويند; يعني بدني شبيه همين بدن اما نه به كلي مجرد است و نه مادي محض.(اقتباس از تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازي، ج 14، ص 322، دارالكتب الاسلاميه.)
عالم برزخ اختصاص به شهدأ ندارد بلكه همه انسانها (شهدأ و غيرشهدأ) حيات برزخي دارند و تفاوت شهدأ با مردم عادي در نوع حيات است و حيات برزخي آنها غير از حيات برزخي مردم عادي است، حياتي است در جوار رحمت پروردگار و غرق در نعمتهاي الهي و روزيهاي بسيار.
از روايات استفاده ميشود كه انسانها در برزخ به پنج گروه قابل تقسيمند:
الف: افرادي كه در درجه اعلاي از ايمان و كمال هستند اين افراد پس از مرگ و پاسخ به سئوالات نكير و منكر روح آنها در قالب مثالي قرار ميگيرد و به بهشت برزخي وارد ميشوند و در آنجا در محضر اميرالمؤمنين و در بهشت برزخي به انواع نعمتهاي الهي متنعم ميشوند; تا برپا شدن قيامت.
ب: افرادي كه مؤمن هستند ولي نه در درجه و كمال گروه قبلي، اين افراد پس از سئوال و پاسخ در قبر، دري از بهشت (برزخي) به سوي قبر آنان باز ميشود و قبر به مقدار چشمانداز، وسيع شده و باغي از باغ هاي بهشت ميشود. اين گروه در قبرشان متنعم به نعمت هاي پروردگارند و هميشه دعايشان اين است كه خدايا قيامت را برپا نما و نعمت هاي بهشتي را كه به ما وعده دادهاي عطا فرما.
ج: مؤمنين معصيتكار كه مستحق عذابند، آنها پس از ورود به قبر و سؤال نكير و منكر و عدم توانايي آنها براي پاسخ دادن، فرشتگان با عمودي كه در دست دارند بر فرق آنها ميكوبند و قبرشان پر از آتش ميشود. و دري از جهنم (برزخي) به سوي قبر آنان باز ميشود و قبرشان تبديل به چاهي از چاه هاي جهنم ميگردد و اين گروه در قبر معذبند تا وقتي كه گناهانشان بخشوده شود.
د: كساني كه كافر محض هستند، اينها هم همانند مؤمنين معصيت كار در جهنم برزخي معذبند تا برپا شدن قيامت; با اين تفاوت كه عذاب كافر، عذاب عقيده و عمل است و كاهش دهنده عذاب قيامتش نيست; ولي عذاب مؤمن گناهكار، عذاب عمل است و باعث پاك شدن او ميشود و جنبه اصلاح گرانه و رهايش گرانه دارد.(سيري در جهان پس از مرگ، حبيب الله طاهري، ص 328 ـ 330، دفتر انتشارات اسلامي، با اندكي اضافات.)
گروهي كه نه اهل ثوابند كه مستحق نعمت باشند و نه اهل گناه تا مستحق عذاب گردند اين گروه روحشان (در قالب مثالي) بصورت بيهوش و يله و رها باقي ميماند تا برپا شدن قيامت.(فروع كافي، ج 3، ص 238، باب المسألة في القبر و من يسأل و من لايسأل، نشر دارالاصول / جهت آگاهي بيشتر درباره عالم برزخ ر.ك: پيام قرآن، آيةالله مكارم شيرازي، ج 5، ص 443 - 478، نشر مدرسه اميرالمؤمنين/ عالم برزخ در چند قدمي ما، محمدي اشتهاردي و...)
هنگام مرگ روح انسان از بدن به طور كامل جدا ميشود و به هنگام رستاخيز، خداوند متعال بار ديگر بدن و استخوانهاي پوسيده و خاك شده را حيات مجدد ميدهد و روح، دوباره به آن بر ميگردد.(ر.ك: پيام قرآن، آيةالله مكارم شيرازي، ج 5، ص 308 ـ 334، مدرسةالامام اميرالمؤمنين / تفسير نمونه، آيةالله مكارم شيرازي و ديگران، ج 2، ص 307، دارالكتب الاسلامية.)
بعد از عالم برزخ، قيامت كبري است كه در آن روز به حساب انسانها رسيدگي ميشود و عدهاي به بهشت و عدهاي نيز رهسپار جهنم ميشوند. در مورد خصوصيات بهشت و جهنم ميتوانيد به كتاب بينش سال سوم دبيرستان درس سر منزل قافله بشريت مراجعه كنيد.
توضيح بيشتر در اين باره از مجال اين پاسخ نامه خارج است و شما ميتوانيد به برخي از منابعي كه در ذيل معرفي ميشود، مراجعه كنيد.
ـ پيام قرآن، آيت الله مكارم شيرازي و همكاران، ج 5 و 6، مطبوعاتي هدف;
ـ سيري در جهان پس از مرگ، حبيب الله طاهري، دفتر انتشارات اسلامي;
ـ معاد از ديدگاه عقل و شرع، محمدباقر شريعتي سبزواري، دفتر تبليغات اسلامي