اين روايت از امام صادق(ع) است: الناس اثنان، عالم و متعلم و سائر الناس همج و الهمج في النّار؛ (1) مردم دو دستهاند: دانشمند و دانشآموز و بقيه مردم همج الرعاع هستند؛ يعني افرادي كه از خود ارادهاي ندارند و تابع آن دو قشر هستند و كسي كه همج الرعاع باشد در آتش خواهد بود.
به مضمون اين روايت از رسول اللَّه (ص) نقل شده است: يا عالِم باش يا دانشآموز و يا با اهل علم دوست باش و جزء دسته چهارمي نباش تا هلاك شوي.(2)
شايد معناي اين دو روايت در فرمايش اميرالمؤمنين (ع) به كميل واضحتر شود. حضرت فرمود: الناس ثلاثه: عالِم رباني و متعلم علي سبيل نجاه و همج رعاع اتباع كل ناعق يميلون مع كلّ ريح لم يستضيئوا بنور العلم و لم يلجاؤوا الي ركن وثيق؛(3) مردم سه گروهند: اوّل علماي الهي، دوم دانش طلباني كه در راه نجات، دنبال تحصيل علم اند و سوم: نادانانِ بي سر و پا كه دنبال هر صدايي ميدوند و با هر بادي حركت ميكند (باد به هر طرف بوزد به همان طرف ميروند و از خود اراده ندارند) همانها كه با نور علم روشن نشدهاند و به ستون محكمي پناه نبردهاند از مجموعه اين كلمات معلوم ميشود:
1 - مراد از علم، علوم الهي و رباني است. آن هم نه تنها علم بلكه علم با عمل. آن علمي كه انسان را به خداشناسي و خداپرستي رهنمون شود و از جهل و گمراهي انسان دور كند. اين علم داراي ارزش است و كساني كه به يادگيري اين علم مشغول اند نيز اهل نجاتند.
2 - مراد از علم و عالم و دانشآموز، معناي مرسوم نيست كه مثلاً كلاس درسي باشد و مدرسهاي و استادي... بلكه معناي وسيع آن مراد است مثلاً مردم عامي كه پاي سخنراني يك عالم مينشينند، يا از عالمي سؤال ميكنند يا به خانه وي ميروند و از اخلاق و منش او درس ميگيرند، اينها همه دانشآموز و طالب عمل محسوب ميشوند. بنابر اين، بسياري از مردم كه به اصطلاح دانشآموز و دانشجو و اهل درس و بحث نيستند به اين معنا طالب علم محسوب ميشوند. فقط عدهاي باقي ميمانند كه همج الرعاع هستند و سر در گريبان خود فرو برده و هيچ توجهي به علم و يادگيري ندارند، در نتيجه استقلالي ندارند و گاهي تحت تأثير سارقان انسانها قرار ميگيرند و در نهايت به هلاكت و جهنم مبتلا ميشوند. البته ممكن است اين گونه افراد در جامعه بشري فراوان باشند كه اصلاً به معنويت و هدايت بي توجهند و غرق در ماديات و شهوات هستند.