كتب مهم جابر


مختار رسائل جابر بن حيان بيست رساله و مقاله در فنون مختلفه حكمت - صنعت و اصطلاحات خاص كيمياوي چاپ مصر 1354 قمري در 559 صفحه به تصحيح پ - كراوس [1] .

كتاب اخراج ما في القوه الي الفعل.

كتاب الحدود.

كتاب الماجد.

كتاب الاحجار.

كتاب ميدان العقل.

كتاب خواص الكبير - خواص الصغير.

كتاب السر المكنون - تجميع - تصريف - الميزان الصغير - السبعين - الخمسين

البحث - الرياض الكبير خطي در اصول صنعت كيميا نسخه خطي متعلق به آستان قدس رضوي به شماره ي 5768 وقف حاجي قائم مقام مؤلف ابي موسي جابر بن حيان صوفي طرطوسي در 140 صفحه

مؤلف گويد مسائل كيميا را مشروحا در 112 كتاب نوشتم و از حيوان شروع كردم و بعد از نبات و جماد و سپس در كمال علمي انساني قرار دادم تا از آن بهره مند گردند و پس از نوشتن كتاب را به استاد خود جعفر بن محمد صلوات الله عليه و رضوانه ارائه دادم امام فرمود:

يا جابر عنيت البارحه بابكار الناس فكنت مرة علي صواب و مرة علي خطاء علي مقدار ما كنت اخطأ و اصيب.

مصححات افلاطون تفسير جابر بن حيان طبيعي دان معروف و شاگرد امام صادق (الفهرست ص 502) نسخه خطي آستان قدس شماره 5770 در 44 ورق در سال 1273 نسخه نوشته شده و از نفايس كتب است اين كتاب را بدون رمز نوشته است.

محمد بن مسمون بن عمران مراكشي جمهري غلام و شاگرد او بوده و او نوشته اين كتاب از جابر است كه كيمياي افلاطون را تفسير نموده عمل جابر مؤيد علم او بوده و علم را با عمل توأم داشته و آموخته و كساني كه خواسته اند علم را بدون عمل فراگيرند اكثر در وقفه و تعطيل افتاده و به رنج و مشقت مبتلا شده اند زيرا مقدار حرارت - مقدار درجه فلز اندازه تناسب تجزيه و تحليل زمان - مكان - شرايط عمل - در توالي و تواتر و تفره در غيرعمل مجهول است و برخي لغات را نمي توان با ترجمه حل كرد مثلا تكليس تصعيد الفلز ترجمه ندارد مثلا اين عبارت را كه مي گويد:

الثالثه - التي طولها ثلثه اخبار تكون فتحها اربع اصابع و اقل من شهر اسفلها الي رأسها لأضيق فيها من اولها الي آخرها فاذا احكمت ذلك يا اخي فليكن عندك من كل منها جماعة فانك لا تأمن ان يصيب احدهن شي ء فينقطع عليك العمل ثم انك لتحتاج في بعض الاعمال ان تنقله من الة الي مثلها فلابد صرورة من اتخاذ مثلها و ان يكون معدة عندك اسرع للعمل فاعمل علي ذلك والسلام [2] .

در اين عبارت امكان ندارد مطلب بدون عمل حضوري انجام گيرد درست مثل آن است كه يك شيميست بخواهد درس شيمي بدون عمل در لابراتوار و آزمايشگاه بدهد هر چه بخواهد اسامي ظروف و اصطلاحات و اندازه ها و اوزان مخصوص و اسامي ادويه و داروهاي الوان و ملون را شرح دهد ممكن نيست شاگرد چيزي بفهمد و لذا كتب جابر براي كسي كه به اصطلاحات و لغات مصطلحه آشنا نباشد و دست به دست - سينه بسته - آزمايش در آزمايش آموخته نشده باشد بدون ترديد اثري ندارد.

و اما بحث دوم اينكه برخي از تعليمات او رموز و مفاتيحي داشته كه به كلي قابل فهم نبوده جز براي شاگردانش و از آن گذشته لغات و اصطلاحات قابل ترجمه نيست مثلا مي گويد از زيبق نود عمل اصلي انجام مي دهيم يقينا بدون حضور آزمايشگاه و وسايل عمل نشان دادن و ترتيب و شماره و احصائيه و آثار هر يك از اين اعمال غيرقابل فهم است.

جابر در همين كتاب مي گويد من كتاب افلاطون را كه خواندم نمي فهميدم آن را بردم خدمت سيد و استاد خود و او به من تعليم فرمود و اسرار و رموز را عملا به من ياد داد كه چنين كن و چنان كن و من ابزار و آلاتي كه تهيه كردم نشان امام مي دادم و دستور عمل مي گرفتم تا تمام آنچه افلاطون عمل كرده بود به اضافه آنچه سيد به من آموخت خوب فراگرفتم.


پاورقي

[1] وفيات الاعيان ابن خلكان ج 1 ص 1351 - 12 - كشف الظنون ج 2.

[2] نقل از تفسير مصححات افلاطوني نسخه خطي چاپخانه آستان قدس رضوي به شماره 5770.