علوم دسته 02


دسته دوم علومي است كه در ميان كتب قرون گذشته قبل از اسلام وجود داشته و گرد و غبار مرور زمان آنها را ناپديد يا ناهموار ساخته به طوري كه اركانش از هم ريخته و رشته اش گسيخته بوده و آن علوم عبارت از رياضيات - منطق - فلسفه - مكانيك - كيميا و تاريخ و غيره است كه مسلمين ابتكار نظم و ترتيب آن را در نظر گرفته و سر و صورتي علمي و اساسي دادند و هر كدام از هم تفكيك نموده دسته بندي كرده و در طبقه بندي اسامي خاصي به آنها دادند و در موارد مخصوصي به كار بردند مثلا حساب از رياضيات در واجبات و فرايض و مواريث اسلامي فقه است و هندسه و نجوم و جغرافيا در قبله شناسي و تعيين جهات شرق و غرب ركن اين علم است.

اين حقيقت را علماي اروپا هم به خوبي تشخيص دادند چنانچه پي ير روسو از دانشمند قبل از خود پي ير دوهم، نقل مي كند بدين عبارت (اگر مسلمين به اين اكتفا كرده بودند كه قسمتي از ثروت دنياي كهن را از مهلكه نجات دهند مي بايست به آنها حق شناس باشيم در صورتي كه آنها بر اين ثروت گنجينه هاي ديگري هم افزودند. [1] .

اين همت عالي و توجه مخصوص بود كه بسياري از كتب يوناني و فارسي - پهلوي و عبري و غيره ترجمه شد و از محو و نابودي مصون ماند - و اكنون نمي خواهيم وارد بحث كيفيت ورود مسلمين در ترجمه و نقل و جمع آوري كتب دنياي آن عصر شويم.

قسمتي از علوم قديم مانند اعداد رياضي اگر چه پيش از اسلام اختراع شده ولي پس از اسلام پيدا شده است مثلا همان دانشمند محقق مي گويد هندي ها صفر را مي شناختند اما كيفيت آن معلوم نبود - دكتر عمر فروخ دانشمند محقق مي نويسد: اولين بار كه صفر ديده شد در يك نقش هندي پس از نهضت اسلام بود. [2] .

هندسه - اين حقيقت را جورج سارتن تأييد كرده مي نويسد دو سال قبل از آنكه صفر در نقش هندي ديده شود در يك كتاب عربي بكار رفته است و شكي نيست كه تمام جهان ارقام منقح هندي و حتي كلمه صفر را از مسلمين گرفته اند - و در معني مطلق عدد عموميت داده اند.

با آنكه نمي خواهيم وارد اين بحث شويم ولي براي مثال مي گوئيم غياث الدين كاشاني رياضي دان قرن نهم اسلامي نسبت محيط دايره را به قطر چنين استخراج نموده

1415926535898732 / 3 و اين عدد به تصريح رياضي دانان اخير دقيق تر و جالب تر از استخراج اروپائيان پس از رنسانس اخير است كه 2416 / 3 يا 14159 / 3 مي دانند و خوارزمي بزرگ ترين مشعلدار علم حساب در دنياي اسلام است كه همه بايد رهين منت او باشند. [3] .

و اين مرد از شاگردان مكتب جعفري است كه به دستور مأمون خليفه ي عباسي تأليف نمود و معادلات درجه دو را حل نمود و معادلات 3 مجهوله و چهار مجهوله را هم حل نمودند و اين آخرين درجه علم جبر و مقابله در رياضيات است كه در قرن دوم مفروغ عنه شده و همچنين در مورد مجموع دو عدد مكعب اساس آن از مسلمين است و پي ير فرما آن را تأييد كرده زيرا مسلمين بودند كه با آميزش جبر هندسه اصول هندسه تحليلي دكارت را به وجود آوردند.

علت آنكه در اين فن مسلمين تقدم و تفوق و ابتكار داشتند اين است چون مسلمين در مكتب ائمه دين به علوم عقلي و رشد و رقاء خرد ورزيده بودند و هندسه فضائي يا تحليلي مبتني بر نيروي عقل و خرد است كه به تصور و تصديق عقلي بايد حل شود آنها در اين رشته بر تمام ملل عالم برتري و رجحان داشتند به همين دليل كه در قرن دوم هجري اين كار دست آنها بوده است.

محققين رياضي دان مي نويسند يونانيان در كار هندسه فروگذار نكردند ولي با همه اين ابتكار مسلمانان در اين علم ابداعاتي نمودند كه در ميان يونانيان سابقه نداشت مثلا بر پايه اصل پنجم هندسه خواجه نصيرالدين طوسي - سيرلانوما كچري هندسه فضائي را در قرن هجدهم ميلادي بنيان گذاري كردند [4] و اين افتخار براي مسلمين كافي است كه اروپائيان هندسه را از مسلمين گرفتند.


پاورقي

[1] تاريخ علوم پي ير روسو ترجمه حسن صفاري ص 118.

[2] عبقرية العرب في العلم و الفلسفه دكتر عمر فروخ چاپ دوم بيروت ص 17.

[3] عبقرية العرب ص 48.

[4] سالنامه دانش سال 1329 ترجمه از اسلاميك ريوير به قلم پروفسور عبدالرحمن ص 399.