جهاني راز، اندر باي قرآن نباشد گفتهاي همتاي قرآن نشانهاي خدا را ميتوان ديد كه دارد جلوه در سيماي قرآن جمال و قدرت و فيض خدايي تجلي كرده در سيناي قرآن


روزي كه رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآنو عترت) را به مردم معرفي كرد و براي نجات از گمراهي، تمسك به«ثقلين» را توصيه فرمود، اهلبيتخويش را نيز به عنوان قرآنشناسان خبير معرفي كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرندو شاگردي عترت را با افتخار بپذيرند.


صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهرهگيري ازآن و جايگاه كلام الهي، سخنان نغز بسياري دارد كه در اين نوشتهبه اختصار به برخي از محورهاي تعاليم و توصيههاي حضرتش اشارهميكنيم، باشد كه جامعه قرآني و ولايي ما، از حضرت صادق(ع) سرمشقبگيرد و از سرچشمه هدايت قرآني، جان عطشناك خويش را سيرابسازد.


1- قرآن، تجليگاه خدا


كلام الهي، جلوهاي از قدرت و علم و حكمتخداست و آيات قرآن،هريك نشانهاي از عظمت الهي است. امام صادق(ع) در زمينه جلوهگاهبودن قرآن براي ذات مقدس خدا البته براي چشمهاي بيدار ودلهاي آگاه ميفرمايد:


(لقد تجلي الله لخلقه في كلامه و لكنهم لايبصرون) (1)


خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلي كرده است، ولي آنان خدارا نميبينند.


2- گنجينه كامل


معارف قرآن بيپايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شييء)است; بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتي براي آگاهي از سرگذشت پيشينيان وسرنوشت آيندگان و دانشهاي آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست وبه كمك اهلبيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهرهگرفت. امام صادق(ع) ميفرمايد:


«خداوند بيهمتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيشاز شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است...»


و در سخن (2) ديگري به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشارهميفرمايد:


(ان الله انزل فيالقرآن تبيان كل شيء، حتي و الله ما ترك شيئايحتاج العباد اليه الا بينه للناس...) (3)


خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچچيزي را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براي مردمبيان فرموده است.


3- عهدنامه الهي


قرآن، عهدي استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متناين عهدنامه را بيان ميكند. در عهد نامه بايد نگريست، به آنبايد پايبند بود، مفاد آن را نبايد زير پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشي از آن در هرروز، چنينميفرمايد:


«القرآن عهدالله الي خلقه، فقد ينبغي للمرء المسلم ان ينظرفيعهده و ان يقراء منه فيكل يوم خمسين آيه» (4)


قرآن عهد خداوند نسبتبه بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسانمسلمان در اين عهدنامه الهي بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند.


روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براي يادآوري از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختناحكام الهي و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق(ع) وقتي ميخواست قرآنتلاوت كند، قرآن را كه به دست راستخويش ميگرفت، دعايي ميخواندكه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:


«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اينكتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرتآموزي. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اينكتاب، پند ميگيرند و از نافرمانيات پرهيز ميكنند. وقتي كتاب تورا ميخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالي از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاي دين تو را بگيرم و عمل كنمو نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بيثمرمساز.» (5)


4-آينه عبرت


درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامي از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروي از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهي گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولي سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درسگرفتن و الهام و عبرت و پند.


امام صادق(ع) ميفرمايد:


«عليكم بالقرآن! فما و جدتم آيه نجابها من كان قبلكم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.» (6)


برشماباد قرآن! هر آيهاي را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل بهمحتواي آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه راديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت)بپرهيزيد.


اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوهاي است كه درعمل فردي و اجتماعي مسلمانان اثر ميگذارد و قرآن هدايتگر قاريميشود.


5- احكام جاودانه


دين خدا و آيات قرآن، حاوي يك سلسله احكام الهي است كه تادامنه قيامت استمرار مييابد. آنچه كه حلال الهي و حرام الهياست، مشمول مرور زمان نميشود و حكم خدا در اثر «جو» يا«شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن» عوض نميگردد. امامصادق(ع) در تشريح بعثتهاي سلسله نوراني انبيا، به دوره بعثترسول خاتم(ص) ميرسد و ميفرمايد: «تا آن كه محمد(ص) آمد و قرآنرا آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامتحلال است و حرام آن تا روز قيامتحرام ميباشد.»


و در سخني (7) ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمانها، همچونجريان شب و روز و ماه و خورشيد ميداند. با بيان امام صادق(ع) راهبرانديشه كساني كه احكام خدا را مقطعي و دورهاي ميدانند و عصرحاضر را براي اجراي احكام قرآن مناسب نميدانند و قوانين وحي رابراي تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنوني كافي نميبينند،بسته ميشود.


6- هميشه زنده و شاداب


غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدي است، خود اين كتابژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نميشود و پيوسته معارف آن براي همه اقشار در همه زمانها درخشندگي و آموزندگيدارد.


امام صادق(ع) در حديثي به رمز و راز اين جاودانگي و طراوت هميشگي در كلام خدا اشاره دارد. مردي از آن حضرت ميپرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسي، تازهتر و شادابتر ميشود و هرگزكهنه نميشود.؟


امام صادق(ع) در پاسخ ميفرمايد:


«لان الله تبارك و تعالي لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دونناس فهو في كل زمان جديد و عند كل قوم غض الي يوم القيامه.» (8)


براي اين كه خداي متعال آن را براي زماني خاص يا مردمي خاص قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومي شاداب است تا روز قيامت.


طراوت و تازگي قرآن براي همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه جاويد پيامبر(ص) و كلام الهي است و در هر عصري پاسخگوي نيازهاي فكري، هدايتي و اجتماعي مردم است.


7- حفظ، آموزش و عمل


گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولي تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نميشود. حفظ كردن بايدهمراه با عمل باشد و ياد دادن و يادگرفتن به قصد اجراي فرموده هاي خداي متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:


«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرهالكرام البرره» (9)


كسي كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيرانوالامقام و نيكوكار الهي (فرشتگان مقرب) خواهد بود.


ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. ميفرمايد:


«ينبغي للمؤمن ان لايموت حتي يتعلم القرآن او يكون في تعلمه» (10)


سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يادر حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد.


با اين حال، پاي بندي به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام صادق(ع) چنين بيان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فياضاعه حدوده» (11)


بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتي.


بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن ميپردازند و در وراي جلوه هاي ظاهري قرآني، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخوردتشريفاتي و مراسمي و شكلي با قرآن، در شان كلام الهي و منشورآسماني نيست.


8-ادب و آداب تلاوت


خواندن قرآن نيز آدابي دارد، هم آداب ظاهري همچون مسواك، وضو،ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطني و حالتهاي روحي و توجه قلبي و عنايتبه كلام خداو پيداكردن حالت خشوع و تذكر و تاثير پذيري ازتلاوت، اين نكاتدر كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخي از اين رهنمودها اشاره ميشود:


امام صادق(ع) ميفرمايد:


هرگاه نزد تو قرآن تلاوت ميشود، برتولازم است گوش بدهي و سكوت وتوجه داشته باشي:


«اذا قريء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع» (12)


اين همان نكته قرآني است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است:


(و اذا قريء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).


و در سخن ديگري به نقل ازحضرت رسول(ص) ميفرمايد كه: «راه قرآن» را نظيف و پاكيزه كنيد. ميپرسند: راه قرآن چيست؟


ميفرمايد: دهان هايتان. ميپرسند: چگونه؟ ميفرمايد: بامسواك. (13)


در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:


كسي كه قرآن بخواند، ولي قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالتحزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاي خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت راچگونه ميخواني و با منشور لايتخويش چه برخوردي داري و اوامر ونواهي آن را چگونه پاسخ ميدهي و حدود و تكاليف آن را چگونه امتثال و فرمان برداري ميكني؟! در آيه هاي وعد و وعيد، درنگ كن،در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!... (14)


تلاوت با حزن و حالتي اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحي قاري از آيات كلام خداست، ادب ديگري از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:


«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن»


قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.


9- جوانان و قرآن


موج مقدس و فراگير قرآني كه در كشورمان وجود دارد و اين همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظ وخواندن و مفاهيم آيات، برگرد محور نوراني قرآن جذب كرده است،قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاي جوانانرا روشن و زندگيهاشان را با صفا ميكند و عامل جذب آنان به پاكيو راه خدا ميشود.


امام صادق(ع) ميفرمايد: هرجوان مومني كه قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مي آميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه ميسازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:


«من قرئي القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفرهالكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يومالقيامه.» (16)


بخصوص، خانه هايي كه نواي خوش قرآن از حنجره هاي داوودي از آنهابه گوش ميرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم كتاب خدايياند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپري ميكنند،مشمول رحمتخدا و هدايت قرآني ميشوند. اين گونه خانه هاي نورانياز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)ميفرمايد:


خانه اي كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت ميكند، براي اهل آسمان نوراني ديده ميشود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره درخشان را ميبينند. (17)


10 نكته هاي ديگر


همچنان كه ياد شد، در درياي كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاي فراواني وجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طول مي انجامد. عصاره و خلاصه اي از آن مضامين را كه در برخي روايات ديگر آمده است، تقديم ميكنيم.


امام صادق(ع)، قرآن را داراي آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه ميداند و بهره گيري از قرآن را براي كساني روا ميشمرد كه به اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه ميشوند و گمراه ميكنند. وي براي فراگيري هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان ميكند و ميفرمايد: قرآني كه خوانده نميشود و غبار بر آن مينشيند، روز قيامت به درگاه خدا شكايت ميكند. تلاوت راستين راآن ميداند كه قرآن خوانان، وقتي به آيات بهشت و جهنم ميرسند،مي ايستند و تامل ميكنند. اهلبيت عليهم السلام را وارثان كتاب خدا و برگزيدگان خلق ميشمرد و از اين خاندان به عنوان وجه الله،آيات، بينات و حدودالله ياد ميكند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسماني معرفي ميكند و قرآن را «ثقل اكبر»مينامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكي و حيات بخش قلب بين او گشاينده چشم و دل ميشمارد. از ديدگاه آن حضرت، قرآن«معيار» و ملاك درستي و حقانيت هر حرف و حديث است و ميفرمايد:


هر چه كه از ما براي شمانقل ميشود، در صورتي كه مخالف با قرآن باشد ما نگفته ايم و شما نپذيريد. او اهلبيت پيامبر(ص) را خزانه داران علم الهي و بازگوكنندكان وحي خدا ميداند و از تفسير به راي نهي ميكند و از آن قاري كه كه به خاطر خود نمايي يا كسب درآمد، به قرائت ميپردازد، نكوهش ميكند.


پايان بخش نوشته را حديثي از آن حضرت درباره فضيلت سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقديم امت شهيد پرور و فجرآفرينان ميشود. امام صادق(ع) ميفرمود:


«اقروا سوره الفجر في فرائضكم و نوافلكم، فانها سوره الحسين بن علي من قراءها كان مع الحسين في درجته من الجنه»سوره فجر (18) را در نمازهاي واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كهآن، سوره حسين بن علي(ع) است. هركس آن را بخواند، در بهشت همراه حسين(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.


«والفجر» كه سوگند خداي ازلي است روشنگر حقي است كه با آل علياست اين سوره به گفته امام صادق(ع) مشهور به سوره حسين بن علي(ع) است. (19)


اميد است كه در سايه رهنمودهاي حضرت صادق(ع)، با چشمه وحي الهي آشناتر شويم و «قرآني» بينديشيم و «قرآني» زندگي كنيم.