خوشه چينان خرمن
صادقيه
شاگردان امام صادق عليه السلام
محدثان، نام راويان موثق آن امام را گرد آوردهاند كه شمار آنان با وجود اختلاف در آرا و گفتار، به چهار هزار تن ميرسد. به غير از اين چهار هزار تن كه ذكر آنان گذشت، شمار بسياري ديگر از دانشمندان برجسته و پيشوايان مذاهب اهل سنت و بزرگان علم از آن حضرت حديث نقل كرده و از بهرهوران مكتب آن حضرت محسوب ميشدهاند.
از غلامان آن حضرت نيز كساني مانند ابويزيد بسطامي و ابراهيم بن ادهم و مالك بن دينار، از مكتب آن حضرت بهرهها بردند. علت انتشار علوم آن حضرت و كثرت كساني كه از محضر وي كسب فيض كردند اين است كه وي اواخر حكومتبني اميه و اوايل حكومتبني عباس را درك كرده بود. آن حضرت حكومت بني اميه را در زماني كه به افول و ضعف گراييده بود درك كرد و توانست با كم شدن فشار و ترس از حكومت علوم پدران گرامياش را انتشار دهد. همچنين زندگي آن حضرت در آغاز حكومت بني عباس كه هنوز خاندان ابوطالب مورد حسد شديد واقع نشده بودند و بني عباس خود را حكومتي برخاسته از نسل هاشم ميپنداشتند و امام صادق(ع) را از مفاخر خود حساب ميكردند، باعث ميشد تا آن حضرت با آزادي بيشتري به تعليم شاگردان و نشر علوم همت گمارد.
در تاريخ و مغازي محمد بن اسحاق بن يسار و در علوم عربي معاذ بن مسلم هراء كوفي واضع علم صرف و در ستارهشناسي خاندان نوبخت و در ميان كتاب، عبد الحميد، يكي از نويسندگان بزرگ جهان و كاتب مروان حمار آخرين خليفه اموي، از آوازه بسيار بهرهمند بودند.
از نويسندگاني كه جزو اصحاب امام صادق (ع) بودند نيز بايد از ابو حامد اسماعيل كاتب كوفي نام برد، و از شاعران و سخنوراني كه در عصر آن حضرت شهرتي به دست آوردند و برخي از آنان نيز در رديف مداحان وي بودند بايد سيد حميري، اشجع سلمي، كميت و پسرش مستهل و برادرش ورد و ابو هريره ابار و ابو هريره عجلي و عبدي و جعفر بن عفان و سليمان بن قته عدوي و سيف و ابراهيم بن هرمه و منصور نمري را نام برد.
محمد بن طلحه شافعي در مطالب السوول گويد: از امام صادق (ع) حديث نقل شده و گروهي از بزرگان پيشوايان و دانشمندان همچون يحيي بن سعيد انصاري و ابن جريح و مالك بن انس و سفيان ثوري و ابن عينيه و ابو حنيفه و شعبه و ايوب سختياني و عدهاي ديگر، از محضر آن حضرت بهرهها برده و آن را شرافت و فضيلتي براي خود محسوب كردهاند. همچنين از ديگر شاگردان آن حضرت بايد جابر بن حيان كوفي را نام برد.
ابو نعيم اصفهاني در حلية الاولياء مينويسد: گروهي از تابعين از جعفر (ع) روايت كردند. از جمله آنان يحيي بن سعيد انصاري و ايوب سختياني و ابان بن تغلب و ابو عمرو بن علاء و يزيد بن عبد الله بن هاد را ميتوان نام برد. و از ائمه و بزرگان مسلمانان، كساني مانند مالك بن انس و شعبة بن حجاج و سفيان ثوري و ابن جريح و عبد الله بن عمر و روح بن قاسم و سفيان بن عينيه و سليمان بن بلال و اسماعيل بن جعفر و حاتم بن اسماعيل و عبد العزيز بن مختار و وهب بن خالد و در طبقه بعد، ابراهيم بن طهمان از مكتب آن حضرت كسب فيض كردهاند.
مسلم بن حجاج نيز در صحيح خود، احاديثي از امام صادق (ع) نقل كرده و به حديث آن حضرت استناد جسته است. سپس حديث ديگري آورده كه در سلسله راويان آن آمده است: جعفر بن محمد از پدرش از جابر اين حديث را نقل كرده است. سپس گويد اين حديث صحيح و ثابت است و مسلم در صحيح خود آن را نقل كرد. سپس احاديث ديگري آورده كه نام جعفر بن محمد (ع) در سلسله اسناد آنها به چشم ميخورد. ما به مناسبتبه برخي از اين احاديث اشاره كردهايم و براي دوري از درازي كلام، از ذكر بسياري از آنها امتناع ورزيدهايم.
مؤلفان صحاح سته در كتاب خود به امام صادق عليه السلام استناد كردهاند.
فرزندان امام صادق (ع) كه از وي روايت كردهاند
روايتشده كه از فرزندان امام صادق (ع) ، موسي، محمد، اسماعيل و اسحاق از آن حضرت روايت ميكردهاند. دربان آن حضرت محمد بن سنان بود و همه بر تصديق شش تن از فقهاي دست پرورده امام صادق (ع) اتفاق كردهاند. آن شش تن عبارتند از: جميل بن دراج، عبد الله بن مسكان، عبد الله بن بكير، حماد بن عيسي، حماد بن عثمان و ابان بن عثمان و كساني از تابعين كه جزو اصحاب آن حضرت بودند عبارتند از: اسماعيل بن عبد الرحمن كوفي، عبد الله بن حسن بن حسن بن علي. و از خواص اصحاب آن حضرت ميتوان معاوية بن عمار مولاي بني دهن، محلهاي از بجيله، زيد شحام، عبد الله بن ابي يعفور، ابو جعفر محمد بن علي بن نعمان احول، ابو الفضل سدير بن حكيم، عبد السلام بن عبد الرحمن، جابر بن يزيد جعفي، ابو حمزه ثمالي، ثابتبن دينار، مفضل بن قيس بن رمانه، مفضل بن عمر جعفي، نوفل بن حارث بن عبد المطلب، ميسرة بن عبد العزيز، عبد الله بن عجلان، جابر مكفوف، ابو داود مسترق، ابراهيم بن مهزم اسدي، بسام صيرفي، سليمان بن مهران، ابو محمد اسدي آزادشدگان اعمش، ابو خالد قماط، ثعلبه بن ميمون ابو بكر حضرمي، حسن بن زياد، عبد الرحمن بن عبد العزيز انصاري از فرزندان ابو امامه سفيان بن عيينة بن ابي عمران هلالي، عبد العزيز بن ابو حازم، سلمة بن دينار مدني، را ياد كرد. همچنين از آزاد شدگان آن حضرت بايد از معتب، مسلم و مصادف نام برد